Een kleine CO2-voetafdruk is niet alleen goed voor de planeet, maar levert ondernemers in de toekomst waarschijnlijk ook een concurrentievoordeel op. De Nederlandse glastuinbouw, die lang onder vuur lag als verspiller van aardgas, loopt inmiddels voorop en ontwierp op eigen initiatief een meetmethode voor de voetafdruk van rozen en tomaten. In de rundveehouderij is het nog zoeken naar oplossingen voor de grote voetafdruk van de Nederlandse melkkoe

Smit, P.X.

Vellinga, Th.V.

Dutch

Name not available

De voetafdruk van de landbouw

Wageningen Yield 

3De voetafdruk van de landbouw
In de landbouw is niet kooldioxide maar me-
thaan het belangrijkste broeikasgas. Methaan 
komt vrij uit de lebmaag van koeien en uit de 
mestopslag van alle vormen van veehouderij. 
Methaan is wereldwijd het tweede broeikasgas. 
Het derde is lachgas, ook een product van 
de landbouw. Lachgas komt vooral vrij in de 
bodem waar bacteriën stikstofmest omzetten 
in lachgas.
In 2008 droeg de landbouw volgens het 
rapport Broeikasgasemissies in Nederland 
1990-2008 van het Planbureau voor de Leef-
omgeving, voor 8,9 procent bij aan de totale 
Nederlandse emissie van broeikasgassen.
In 1990, het ijkjaar van het Kyotoprotocol, was 
dat nog 11 procent. Bij die bijna 9 procent zit 
overigens nog niet de uitstoot door tractoren, 
machines en de glastuinbouw. Die vallen vol-
gens het gedetailleerde boekhoudschema
van het IPCC onder andere categorieën.
De bodem is de grootste leverancier van lach-
gas. Het komt vrij bij bemesting en ploegen. 
Koeienmagen zijn veruit de grootste bron
van methaan. Een koe produceert dagelijks 
500 liter methaangas in zijn pens. Een koe
kan de taaie grasvezels alleen afbreken met 
behulp van bacteriën in de pens, en bij die
vertering komt het gas vrij. Vanuit de koe
geredeneerd is methaan een ongewenst bij-
product van de bacteriële vertering. Er gaat 
immers energie verloren, maar dat is niet te 
voorkomen. Zonder de methaanproducerende 
bacteriën is de koe niet in staat energie te 
winnen uit cellulose.
Dieet
Dat wil niet zeggen dat er helemaal niets aan 
de methaanproductie door koeien te doen 
is. Het dieet van de koe is van invloed op de 
hoeveelheid methaan die een koe produceert. 
Theun Vellinga bracht de mogelijkheden voor 
de reductie van de CO2-voetafdruk door rund-
veehouders in kaart. Hij keek daarbij niet alleen 
naar de voetafdruk, maar berekende voor 25 
bestaande bedrijven ook welke investeringen 
nodig zouden zijn voor uitstoot verlagende 
maatregelen, en zocht zo naar de meest 
kosteneffectieve manier om de voetafdruk te 
verkleinen. Een liter melk, berekende Vellinga 
Een kleine CO2-voetafdruk is niet alleen goed voor de planeet, maar levert
ondernemers in de toekomst waarschijnlijk ook een concurrentievoordeel op.
De Nederlandse glastuinbouw, die lang onder vuur lag als verspiller van aardgas, 
loopt inmiddels voorop en ontwierp op eigen initiatief een meetmethode voor de 
voetafdruk van rozen en tomaten. In de rundveehouderij is het nog zoeken naar 
oplossingen voor de grote voetafdruk van de Nederlandse melkkoe.
voor de bedrijven die hij onder de loep nam, 
kost gemiddeld duizend gram CO2-equivalenten. 
De helft ervan in de vorm van methaan, dertig 
procent door CO2 en twintig procent door lach-
gas. Internationaal gezien doet de Nederlandse 
koe het daarmee overigens goed. In het alge-
meen geldt dat intensieve veehouderij per 
kilo vlees of liter melk een kleinere voetafdruk 
heeft dan extensieve vormen van veehouderij.
De acht maatregelen die Vellinga op een rij 
zette, leveren een reductie van de voetafdruk 
van een liter melk op van tien tot twintig pro-
cent. Vaak blijken maatregelen die CO2-uitstoot 
verminderen ook geld te besparen. Minder 
gebruik van kunstmest is bijvoorbeeld een 
effectieve manier om de voetafdruk te verklei-
nen. De productie van kunstmest kost energie, 
en het gebruik ervan op grasland levert extra 
uitstoot van lachgas op. Minder kunstmest 
betekent ook minder gras op het land, maar 
per saldo bleek het bedrijfsresultaat van boe-
ren die minder kunstmest inkochten toch te 
verbeteren.
Een andere maatregel die volgens Vellinga’s 
berekeningen gunstig scoort, is het minder 
snel vervangen van oudere koeien. Oude 
koeien geven minder melk terwijl ze evenveel 
eten, dus een liter melk van een oudere koe 
kost meer uitstoot van broeikasgassen. Maar 
daar staat tegenover dat het snel vervangen 
van koeien zorgt dat er relatief veel jongvee 
gehouden moet worden dat helemaal geen 
melk produceert. Per saldo levert het langer 
   Uit opgeslagen mest komt het broeikasgas methaan vrij.
4houden van koeien maximaal vier procent 
besparing op de voetafdruk op. De boeren
die hun dieren langer hielden verdienden
ook meer.
En zo zijn er meer maatregelen doorgerekend. 
Het winnen van warmte uit melk bijvoorbeeld. 
Een beetje melkveehouder heeft dagelijks een 
paar duizend liter warme melk die moet wor-
den afgekoeld voor bewaren. De warmte uit 
die melk kun je gebruiken voor het opwarmen 
van het water waarmee je bijvoorbeeld de 
melkstal schoonmaakt. Inventief en goed voor 
de boerenportemonnee, rekende Vellinga uit, 
maar de besparing van de CO2-uitstoot per 
liter melk is gering.
Dan is de potentie van een ander dieet voor 
de koe groter. Onderzoekers schatten dat een 
ander voedingspatroon ervoor kan zorgen dat 
er in de koeienpens een kwart minder methaan 
geproduceerd wordt. Geef je koeien makke-
lijker verteerbaar voer, zoals zetmeelrijk maïs, 
dan ontstaat er bij de afbraak van vezels uit 
gras en planten in de pens minder methaan. 
Vellinga: ‘Daar moet wel bij worden aangete-
kend dat als melkveehouders maïs gaan ver-
bouwen voor hun dieren, dat voor een ander 
probleem zorgt.’ Het omploegen van grasland 
om er maïs te gaan verbouwen verstoort de 
bodem en brengt grote hoeveelheden lachgas 
en kooldioxide in de atmosfeer. Zoveel dat 
een boer er tientallen jaren over doet voordat 
dat verlies weer is goedgemaakt doordat zijn 
koeien minder methaan produceren. En dan 
is de voorwaarde dat hij zijn land blijvend in 
gebruik neemt voor maïs. Wisselende teelt van 
maïs en gras op dezelfde grond brengt meer 
lachgas in de lucht dan de besparing van
de methaanproductie door de koeien kan op-
leveren. (zie ook pagina’s 7 en 10)
Berekening voetafdruk
Het maakt dus nogal uit hoe je de voetafdruk 
van de melkproductie berekent. Reken je de 
effecten van veranderend landgebruik wel of 
niet mee? Is maïs gewoon maïs, of maakt het 
uit op welke akker het is verbouwd? 
Die discussie is nu vooral interessant voor 
beleidsmakers, maar zou over een paar jaar 
ook belangrijk kunnen worden voor de veehou-
ders. Supermarkten die op zoek zijn naar een 
groen imago, zoals Albert Heijn in Nederland, 
zoeken naar mogelijkheden om de voetafdruk 
in kaart te brengen. Het Britse Tesco heeft al 
een voetafdruk op haar melkpakken staan.
Een grote afdruk zou daarom ten koste kun- 
nen gaan van de afzet.
De Nederlandse glastuinbouwers beseffen dat 
al. Zij hebben daarom samen met het LEI een 
methode ontwikkeld om de voetafdruk van pot-
planten, tomaten en rozen op een gestandaar-
diseerde manier in kaart te brengen. Pepijn 
Smit, onderzoeker van het LEI: ‘Wij meten 
nu van uitgangsmateriaal tot het distributie-
centrum. In de voetafdruk zit dus de productie 
van uitgangsmateriaal verwerkt, de emissie die 
meststoffen veroorzaken, het gas dat in de kas 
Broeikasgasemissies in Nederland.
Feiten en cijfers
Landbouw grootste bron me  thaan en lachgasMethaan tweede broeikasgas
Emmissie broeikasgassen (IPCC) naar lucht, 2009.
%
0
80
100
60
40
20
Mton CO2-equivalenten
0
1990 1994 1998 2002 2006 2010 2014
200
250
Fluorhoudende gassen
150
100
Kyoto-doel 2008 – 2012
Lachgas Methaan Koolstofdioxide
50
www.compendiumvoordeleefomgeving.nl
Landbouw EnergiesectorIndustrie
MethaanKoolstofdioxide
5wordt verbruikt en alle transportkilometers.
Het Productschap Tuinbouw heeft nu een 
methode op de plank liggen waarmee ze ge-
gevens over de voetafdruk zo kunnen leveren 
aan de detailhandel. Of er in de supermarkten 
op of bij producten nou een stoplicht komt
met groen, rood en oranje, of een voetje met 
het aantal grammen CO2 of nog een andere 
indicatie, de Nederlandse glastuinbouw kan de 
benodigde gegevens wetenschappelijk verant-
woord leveren.’ (zie ook pagina 9)
De Nederlandse kas is de afgelopen jaren snel 
energiezuiniger geworden. Per eenheid product 
gebruikt een glastuinbouwer nog niet de helft 
van de energie die het in 1990 gebruikte. De 
besparing komt deels doordat de kassen zui-
niger zijn geworden, en deels omdat er steeds 
meer product per vierkante meter kas wordt 
geproduceerd.
De laatste tien jaar heeft die trend een flinke 
impuls gekregen door de opkomst van warmte-
krachtkoppeling in de kassen. Bijna elke grote 
glastuinder heeft nu een gasmotor op zijn be-
drijf staan die van gas elektriciteit en warmte 
maakt. Die stroom wordt gebruikt en deels 
verkocht, de CO2 uit de rookgassen en de 
warmte die vrijkomen gebruikt hij in zijn kas. 
Smit: ‘Je bespaart CO2-uitstoot bij elektriciteits-
centrales. Volgens internationale afspraken 
mag je dat aftrekken van de voetafdruk.’
Maar de warmtekrachtkoppeling in de kassen 
leveren niet alleen boekhoudkundige winst op, 
zegt Smit. ‘Een energiecentrale zet grofweg 
vijftig procent van de energie uit gas om in 
elektriciteit. Een installatie in de kas benut 
meer dan negentig procent van de brandstof, 
omdat de warmte ook wordt benut.’ Samen 
produceren de glastuinbouwers inmiddels tien 
procent van de totale Nederlandse elektrici-
teitsvraag.
Hoe een eventuele brede verspreiding van 
een label met CO2-voetafdruk zou uitpakken 
voor de concurrentiepositie van Nederland is 
volgens Smit moeilijk te zeggen. ‘In Nederland 
is het nogal eens donker en koud, waardoor 
glastuinbouwers meer energie nodig hebben 
voor licht en warmte dan telers in Spanje.
Voor een product dat uiteindelijk in een 
Engelse supermarkt belandt, staan daar weer 
minder transportkilometers tegenover. Het 
zal sterk afhangen van de bedrijfsvoering. 
Gemiddeld zal de CO2-voetafdruk van een 
Nederlandse tomaat waarschijnlijk groter zijn 
dan die van een Spaanse, maar het verschil 
zal klein zijn. En bedenk ook dat de voetafdruk 
slechts één van de maatlatten is. De arbeids-
omstandigheden in de kassen, het gebruik van 
pesticiden, dat soort zaken tellen ook. En dan
denk ik niet dat Nederland er internationaal 
slecht uitkomt. Integendeel zelfs.’
Landbouw grootste bron me  thaan en lachgas Paprika kost 60 procent minder energie
Emmissie broeikasgassen (IPCC) naar lucht, 2009. Energie-efficiëntie in de productieglastuinbouw per jaar.
Contact:  theun.vellinga@wur.nl
 0320 - 29 34 50
 pepijn.smit@wur.nl
 070 - 335 81 44
Energie-efficiëntie (% 1990)
20
30
40
60
80
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020
90
110
Doelstelling Werkelijke ontwikkeling
100
70
50
www.compendiumvoordeleefomgeving.nl Bron: LEI, Wageningen UR 
Verkeer en vervoer Overig
Fluorhoudende gassenLachgas


De voetafdruk van de landbouw

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield

NARCIS