Natuur en waterberging. Twee functies van de bodem die ieder een eigen beheer vragen. Hoe gaat dat in zijn werk? Een kijkje in Overijssel bij natuurgebied De Wieden, waar Natuurmonumenten voormalige landbouwgrond verschraalt. En bij de Heinose Vloedgraven, een stroomgebied dat Waterschap Groot Salland “waterproof” probeert te maken

Schooten, H.A., van

Dutch

Name not available

Natuur en waterberging stellen eigen eisen aan bodembeheer

van Schooten, H.A.

NARCIS 

Wageningen Yield 

 16 < syscope 29 > 17
re
po
rt
ag
e
Natuur en waterberging stellen 
eigen eisen aan bodembeheer 
Natuur en waterberging. Twee functies van de bodem die ieder een eigen beheer vragen. Hoe gaat dat 
in zijn werk? Een kijkje in Overijssel bij natuurgebied De Wieden, waar Natuurmonumenten voormalige 
landbouwgrond verschraalt. En bij de Heinose Vloedgraven, een stroomgebied dat Waterschap Groot 
Salland “waterproof” probeert te maken.
Witbolgrasland. Zo noemt Bart de Haan, medewerker bij Natuur-
monumenten, dit grasland. Pitrusgras zou ook kunnen. Met een 
lichtgroene tot gelige waas en grote pollen pitrus verschilt dit gras 
in natuurgebied De Wieden duidelijk van de streep helgroen 
productiegrasland aan de horizon. Voor Natuurmonumenten is het 
verschil nog niet groot genoeg. Dit stuk moet voedselarm (schraal) 
grasland worden, waar nauwelijks voedingsstoffen in de bodem 
zitten en waar zeldzame planten zich thuis voelen. Dat lijkt maar 
niet te lukken. De kenmerkende schrale vegetaties zijn er nog niet, 
ook al is Natuurmonumenten al vijftien jaar aan het verschralen.  
Het lijkt zelfs of er helemaal niets meer verandert.
Die stilstand is schijn, ontdekte Natuurmonumenten zo’n vijf jaar 
geleden. Bovengronds is er weinig te zien, maar onder de grond  
is wel degelijk veel veranderd. Verschralen kost nu eenmaal tijd  
én een uitgekiend beheer. 
>> Voormalige landbouwgrond
De 50 hectare grond hoort bij het Nationaal Park Weerribben-
Wieden. Het is één van de vele voormalige landbouwgronden die  
de natuurorganisatie probeert te verarmen. Het vele fosfaat dat 
zich in de bodem heeft opgehoopt, moet eruit. Hoe dat het beste 
kan, is nog niet helemaal uitgekristalliseerd. 
Voor De Wieden koos Natuurmonumenten ervoor de grond aan een 
boer te verpachten. Die mocht niet meer bemesten en moest een 
paar maal per jaar maaien en het maaisel afvoeren als voer voor 
zijn koeien. Daarnaast mag hij er schapen laten grazen. Dat doet  
hij al vijftien jaar lang, wat een goede aanvulling op zijn inkomen 
betekent. Voor Natuurmonumenten een perfecte oplossing, want  
zo kost het beheer geen geld. Maar andere maatregelen zijn ook 
mogelijk (zie kader). 
>> Grond afgraven
Vijf jaar geleden kregen de natuurbeheerders de kans het proces 
van verschralen te versnellen. Met subsidie konden ze de toplaag 
van de grond afgraven tegen niet meer dan vijf procent van de 
kosten. Dat zagen ze wel zitten. Maar ze wilden eerst weten of 
afgraven wel zin had. 
Voor het eerst analyseerden ze de grond en daar kwamen verras-
sende resultaten uit. Al bij een klein beetje graven in de hoek van 
een perceel ontdekten ze dat de omstandigheden in de grond op 
dat moment al geschikt waren voor bijzondere zeggesoorten. 
Verder bleek de grondwaterstand goed, er was baserijk water in de 
ondergrond en de voedselrijkdom, of liever gezegd het gebrek aan 
voedsel, was gunstig. Tien jaar lang maaien en afvoeren had delen 
van de bodem al geschikt gemaakt voor dotterbloemhooiland en 
andere delen voor nat schraalland. Daarom besloot Natuurmonu-
menten af te zien van afgraven en door te gaan met wat ze al tien 
jaar hadden gedaan: maaien en afvoeren. Mede omdat afgraven 
ook een aantal nadelen met zich meebracht. 
>> Pitruswortels
Eén vraag bleef nog wel knagen: als de bodem geschikt is, waarom 
is dit stuk land dan nog steeds in de witbol- en nog niet schraalland-
fase? De Haan vertelt over wortels van de pitrus die alle plekken in 
de bodem hebben ingenomen, waardoor er geen ruimte is voor 
nieuwe soorten. En mogelijk speelt het bodemleven een belangrijke 
rol, voegt hij na enige aarzeling toe. De natuurbeheerder verwijst 
naar onderzoek van de Wageningse hoogleraar Wim van der Putten. 
re
po
rt
ag
e
Hij ontdekte dat je het best eerst het bodemleven op orde kan 
brengen, omdat dan de verandering in plantensamen stelling boven 
de grond veel sneller gaat. Maar hoe dat precies moet, weet  
De Haan ook niet. ‘Wellicht moeten we maaisel van andere schraal-
graslandgebieden hierheen halen of zelfs stukken afplaggen waar  
al bodemleven in zit’, denkt De Haan hardop na. Maar hier is bij 
deze typen grasland weinig ervaring mee. Het betekent in ieder 
geval dat de natuurorganisatie zijn aandacht meer moet gaan 
richten op de ondergrond. 
>> Geduld
De Haan wil zich daar best in verdiepen, maar hij heeft ook vrede 
met het huidige tempo van de veranderingen. Dit grasland in  
De Wieden is de enige plek waar al jaren achtereen alleen gras 
gemaaid en afgevoerd is. ‘Het is belangrijk dat we leren hoe dat 
gaat’, vindt hij. Daarnaast brengt de huidige ruigte al wel nieuwe 
soorten: bruine kiekendieven en purperreigers halen hier muizen 
vandaan. Zelfs de zilveren maan vliegt hier, een zeldzame vlinder 
die alleen leeft op planten die in moeras groeien. De Haan wijst 
naar het moerasgebied aan de andere kant van de weg waar de 
vlinders leven. ‘Kennelijk vinden de vlinders in deze ruigte voldoende 
nectar om ze van het moeras daarginds naar het moeras verderop 
te laten vliegen. Over productielandbouwgrond doen ze dat echt 
niet.’ En berustend: ‘Je moet gewoon geduld hebben, we hebben 
toch alle tijd? Nu verdient een boer er tenminste nog wat aan.’
Maatregelen om grond te 
verschralen
Natuurmonumenten hanteert verschillende maatregelen om 
grond voedselarmer te maken: 
* Niet meer bemesten, een paar keer per jaar maaien en 
 afvoeren van het maaisel. 
*  Uitmijnen: een gewas inzaaien dat veel fosfaat 
opneemt, zoals klaver, en het maaisel afvoeren.  
Dit gewas bindt stikstof waardoor de productie sterk 
toeneemt. Daardoor verdwijnen met het afvoeren van 
het maaisel ook extra veel voedingsstoffen. 
*  Dieren laten grazen. Zij eten selectief bepaalde planten,  
waardoor er afwisseling ontstaat in de vegetatie.  
Bij witbolgraslanden werkt dat minder goed, omdat  
ze juist de pitrus laten staan. Ook vertrappen de dieren 
de grond en op dergelijke plekken vestigt pitrus zich 
makkelijk. 
*  Afgraven van de toplaag met al zijn voedingsstoffen, 
waarna alleen de voedselarme ondergrond overblijft. 
Deze methode versnelt de verschraling aanzienlijk, 
maar is ook erg duur. 
Bart de Haan bij het grasland dat langzamerhand steeds meer verschraalt.
>> Water zuiveren op boerenland
Op naar het volgende project. In het stroomgebied Heinose Vloed-
graven gaat het er niet om landbouwbodem te gebruiken voor natuur, 
maar om die bodem in te zetten voor een ander waterbeheer. 
David van Maaswaal van Waterschap Groot-Salland laat zien wat  
er mogelijk is op Aver Heino, het proefbedrijf van Wageningen UR. 
Dit proefbedrijf ligt middenin het stroomgebied. Hij staat stil bij een 
gewone, maar erg korte sloot die langs het erf loopt. Daarvan 
liggen er duizenden in Nederland. Maar deze sloot is een groene 
zuivering, speciaal gegraven in het kader van Salland Waterproof, 
een project van het waterschap waar Van Maaswaal projectleider 
van is. Dit stuk sloot heet een bezinksloot of bezinkvoorziening. 
Hierin verzamelen zich alle voedingsstoffen die uit de bult kuilvoer 
sijpelen en met het regenwater het erf afspoelen. Een ruige rand 
gras langs de sloot voorkomt dat strooisel vanaf het erf met het 
water mee de bezinksloot in spoelt. Daarmee vormt de strook een 
eerste filtering van het water. De slootvegetatie zorgt voor verdere 
zuivering. De bezinksloot is een simpele en doeltreffende maatregel, 
één die boeren graag nemen. Bovendien wordt het water hierdoor 
langer in het gebied vastgehouden. ‘Even graven en klaar’, zegt  
Van Maaswaal. 
>> Efficiëntere bedrijfsvoering
Zo heeft Van Maaswaal de maatregelen het liefst: makkelijk uit  
te voeren door boeren en ook zo dat ze bijdragen aan een 
efficiëntere bedrijfsvoering. Boeren werken dan graag mee en het 
waterschap kan het makkelijkst voldoen aan de Europese opgaven. 
Het waterschap heeft als taak de ecologische kwaliteit van het 
oppervlaktewater te verbeteren en ook wateroverlast en verdroging 
te verminderen. De proef in het stroomgebied moet uitwijzen hoe 
dat het best kan. Voor Van Maaswaal staat de medewerking van de 
boeren in het gebied voorop. Daarom overlegt hij eerst met LTO 
Salland en de boeren in het gebied, voordat hij een plan voorlegt 
aan zijn eigen werkgever. Alle actieve melkveehouders in het gebied, 
vijftien in totaal, hebben hun medewerking toegezegd. Velen hebben 
al een bezinksloot aangelegd en andere maatregelen getroffen. 
Van Maaswaal denkt intussen alweer na over nieuwe maatregelen 
die zowel de kwaliteit van het oppervlaktewater als de efficiëntie 
van de bedrijfsvoering verbeteren. Hij noemt de natte plekken-
problematiek. Elke boer kent percelen waar bij regenval water op 
blijft staan. Hier verzamelen zich ook de nutriënten en bestrijdings-
middelen, is de ervaring. Nu graven boeren vaak een greppeltje 
naar de sloot om het water weg te laten lopen. Niet zo goed  
voor de kwaliteit van het oppervlaktewater, omdat daarmee ook  
de nutriënten wegspoelen. Een oplossing is er nog niet, maar  
Van Maaswaal denkt bijvoorbeeld aan plaatselijke verbetering van 
de bodem. ‘We gaan een oplossing verzinnen die voor ons en  
voor de boeren gunstig uitpakt.’
 
>> Gronden ruilen
Niet alle maatregelen maken de bedrijfsvoering van de boer effi-
ciën ter. Een natuurvriendelijke oever bijvoorbeeld. Of landbouwgrond 
bestemmen voor waterberging. Dan probeert het waterschap grond 
langs de beek in handen te krijgen in ruil voor grond elders. Hoe 
dat in zijn werk gaat is te zien bij de Vloedgraven, de beek die 
dwars door het proefgebied loopt en ook over Aver Heino.  
Het waterschap heeft hier alle mogelijke maatregelen uitgevoerd. 
Links is nog niets gedaan. De oever is hier bedekt met gras tot  
aan de beek. Rechts is een strook met wuivend riet en andere 
oeverplanten, die een natuurlijke zuivering vormen voor water  
dat vanuit het grasland richting sloot spoelt. En dan is er nog het 
perceel langs de beek, begroeid met ruig gras. Wie goed kijkt,  
ziet dat het perceel een lichte kuil vertoont. Hier mag de beek 
buiten zijn oevers treden, zodat verderop boeren niet of minder last 
hebben van wateroverlast. Bijkomend voordeel: het gebiedseigen 
water dient als buffer voor droge periodes. 
Zo moet straks het hele stroomgebied aangepast zijn. Van Maas-
waal heeft er alle vertrouwen in. Nu al heeft het waterschap bijna 
alle benodigde percelen langs de beek in handen. Graag wil de 
waterschapsman de particulieren in het gebied nog mee krijgen, 
maar dat vraagt nog wat meer werk. Onder de boeren is het 
draagvlak in ieder geval al groot. ‘We doen het echt samen met 
hen. Dat werkt het beste.’ (LN)
Links is de oever van de Vloedgrave bedekt met gras. Rechts zorgt een strook met 
wuivend riet en andere oeverplanten voor een natuurlijke zuivering van water dat van 
het grasland richting sloot spoelt.
 18 < syscope 29 > 19
Meer informatie: Herman van Schooten, t 0320 293438, e herman.vanschooten@wur.nl
i www.syscope.wur.nl > dossiers > natuur & agrobiodiversiteit


Natuur en waterberging stellen eigen eisen aan bodembeheer

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield

Organic Eprints