Assche, K.A.M., van

Duineveld, M.

Dutch

Name not available

Here comes de burger. Waar o waar zijn de open armen van de Staat?

Wageningen Yield 

61
Een gesloten overheid
We hoeven niet al te bang te zijn. Nederland, een land met van oudsher een sterke 
overheid, hee8 genoeg middelen om burgers hun plaats te wijzen. Hiermee wordt de 
interne stabiliteit van een overheid bestendigd: als iedereen op elk moment directe 
invloed uitoefent, ligt de bananenrepubliek om de hoek. Tegelijk zorgen deze 
middelen dat burgers buiten de deur worden gehouden, en daarmee nieuwe ideeën, 
hun initiatieven en inzet. Wat noodzakelijk is voor het functioneren van een sociaal-
democratische overheid, beperkt meteen de vernieuwing van die overheid, de 
mogelijkheid zich aan te passen aan veranderende maatschappelijke omstandigheden. 
Enkele voorbeelden van zaken die de geslotenheid van de overheid veroorzaken en 
bestendigen:
  
1. De idee dat burgers irrationeel, grillig, verwend en zelfzuchtig zijn. Burgers zouden 
geen oog hebben voor het algemeen belang, individueel en emotioneel reageren  
op veranderingen in de samenleving. Dit negatieve denken van overheden over de 
intenties en capaciteiten van burgers houdt burgers op afstand en past binnen het 
zelfreferentiële karakter van de overheid. Zelfreferentialiteit betekent hier dat 
overheden hun omgeving waarnemen en waarderen binnen kaders die ze ooit zelf 
maakten, en daarna zelden bevraagden. Denkbeelden, kennis, onderwerpen, 
methodes, en waarden die niet binnen deze kaders passen, worden niet waarge-
nomen, of gemarginaliseerd. Dit gebeurt op het moment dat overheden de eigen 
waarden voor gaan stellen als objectieve feiten, als normaal. Zelfreferentie leidt tot 
reproductie van rollen en machtsverhoudingen. Wat als tegenargument aanvaard 
wordt, staat al grotendeels vast.
2. Het wordt makkelijk vergeten dat waarden nooit te objectiveren zijn, dat bestuur 
bovenal een normatief proces is waarin veelsoortige kennis meespeelt zonder ooit 
een besluit volledig te bepalen. Conclusies volgen uit kennis, besluiten niet. Rituele 
herhaling van het publieke argument brengt de volgende tautologie in het spel:  
wij, de overheid, staan voor het algemeen belang; waar wij voor staan is dus het 
algemeen belang. Een veelheid aan beelden van het collectief en haar waarderingen, 
wordt verborgen in zelKevestiging. Diversiteit en pluriformiteit worden zo 
genegeerd.
 
3. Er zijn ook netwerken. Kringen van politieke, economische, bestuurlijke, weten-
schappelijke actoren die de zelfreferentialiteit versterken, de reproductie van 
bestaande rollen garanderen. Netwerken van academische ecologen, ambtelijke 
ecologen en politieke ecologen, bijvoorbeeld, die samen voor lange tijd konden 
bepalen wat natuur is in dit land. Burgers kunnen om de vier jaar stemmen maar  
veel belangrijke besluiten worden daar genomen, in en door de netwerken. 
Here comes de burger. 
Waar o waar zijn de 
open armen van de 
Staat? 
Martijn Duineveld, Kristof van Assche
Daar is hij (m/v), de burger. Vol initiatief, steeds meer macht aan zijn zijde. Zie daar de 
overheid. De armen vooralsnog gesloten. Wat als de Staat zijn armen opent, de burger 
toelaat. Zie daar het dilemma waarover dit essay gaat. 
Burgers zijn net mensen
Het is nooit eenvoudig afstand van de macht te doen. Voor de Nederlandse overheid is 
het niet vanzelfsprekend om recht te doen aan burgers die zelf hun omgeving willen 
veranderen. Een verschuiving van machten en verantwoordelijkheden naar de burgers 
toe, vraagt om verantwoordelijke en betrouwbare burgers. Maar. Burgers zijn net 
mensen. Niet alle burgers streven doelen na die men als goed en rechtvaardig kan 
bestempelen. Eigenbelang, groepsbelang, cliëntelisme, blinde traditie, onwetend-
heid; genoeg bronnen van corruptie, even zovele gevaren voor de rechtsstaat. 
Waakzaamheid geboden dus. Jubel niet te snel over burgerinitiatieven in het abstracte. 
Was de Hofstadgroep geen burgerinitiatief? Macht door participatie vereist actieve, 
verantwoordelijke burgers. Burgers met doorzeWingsvermogen ook. Burgerinitiatieven 
ophemelen riskeert de stabiliteit van de overheid en haar instituties; het algemeen 
belang kan het onderspit delven. 
62 63
Ook daar kan de overheid een belangrijke rol spelen, door burgers verantwoordelijk-
heid (terug te geven) maar tegelijkertijd verantwoordelijkheid te vragen. Rechten 
impliceren plichten. En recht handhaa8 zichzelf niet: een nieuwe rechtsorde, met 
meer ruimte voor de burgers, bijvoorbeeld een ruimer opgevat eigendomsrecht,  
zal ook een nieuwe handhavingsorde vereisen.
Concretere aanbevelingen? 
‘So what?’ of milder: ‘wat nu?’, horen wij reeds de ambtelijke apparaten grommen. 
Hongerig naar instructies, angstig om zelf na te denken, verantwoordelijkheid te 
nemen. Helaas, concrete aanbevelingen zullen per geval, per context verschillen.  
Vast staat dat de overheid zelfreﬂectie zal moeten stimuleren bij alle partijen: bij de 
overheidsactoren maar evengoed bij de burgers, bij de oudere civil society organisaties, 
en bij de lossere organisatievormen zoals burgerinitiatieven. 
Niets of niemand kan ons zeggen wat de perfecte democratie is, wat de spelers  
en hun rollen moeten zijn. Uiteindelijk is elke vorm van democratie een vorm van 
zelforganisatie, die moet vertrekken vanuit een begintoestand die ze niet onder 
controle hee8. Nieuwe regels zullen enkel werken als ze kunnen voortspruiten uit de 
bestaande toestand; nieuwe spelers zullen terrein moeten bevechten, en erkenning 
krijgen van de oude spelers, willen ze invloed uitoefenen. 
Als er al een regel bestaat die terugkomt in alle droombeelden van democratie,  
is het volgens ons de volgende: er moeten regels zijn om de regels te veranderen.  
Dat Nederland zich kan aanpassen aan een nieuwe golf van burgerinitiatieven, is een 
teken van haar democratisch gehalte. Welke rollen voor burgers zullen uitkristalliseren 
in dit proces van reﬂectie, onderhandeling en aanpassing, kan niemand voorspellen. 
Dat de overheid over middelen beschikt om burgers op een afstand te houden, is 
zonder twijfel belangrijk. Zolang men zich bewust is van het middel, de uitwerking,  
en het doel. Zolang men innovatie niet ontwijkt. 
Nog iets concreter: bewaak de instituties van de representatieve democratie. Laat  
deze niet ondermijnen door participatieve mechanismen. Bij elke introductie van een 
nieuw burgerinitiatief: 1. let op hun representativiteit, 2. let op de mate waarin ze de 
mechanismen van representatieve democratie in tact laten, 3. weeg de belangen van 
het initiatief af tegen andere, meer of minder collectief gedragen belangen, en  
4. hou de aanwezige expertise bij de overheid, maar pas deze niet automatisch en 
overal toe. Breng deze expertise in het meer participatieve spel, zonder dit spel te 
willen domineren. Probeer dit eens bij wijze van experiment.
Omarm elk burgerinitiatief, met een zekere mate van distantie en een gezonde dosis 
scepsis. 
 Stemgedrag hee8 invloed, net als vormen van directe participatie, maar afwegingen 
binnen de eigen kring kunnen afwegingen in het stemhokje overstemmen. 
4. Er is meer. Burgers kunnen teruggeﬂoten worden door bestuurlijk jargon, door 
professionalisering en juridiﬁcering van zelfs minieme rollen in het openbare  
leven. Wetenschappelijk kennis die volledig ingekaderd is door vragen, doelen  
en assumpties van de overheid, kan om de oren geslagen worden. Observaties  
en innovaties kunnen gefnuikt worden door blinde toepassing van bestuurlijke 
indelingen (‘neen, dat is geen planning, dat is voor de afdeling landschap’ en ‘u kunt 
blijven roepen dat het stinkt maar een analyse van de odeur units wijst anders uit’). 
Het is niet eenvoudig deze mechanismen te doorbreken omdat ze gecodiﬁceerd  
en belichaamd zijn in weWen, regels, instrumenten en procedures, weerbarstig en 
duurzaam. (Implementatie is traag, innovatie trager). Zelfs wanneer overheden zich 
voornemen burgers een ruimere rol toe te bedelen, zullen oude beelden nog jaren 
doorleven in regels weWen, procedures, categorieën en automatismen. 
Kritische openheid
Burgers zijn niet heilig, zoveel is zeker. (Het is minder duidelijk of alle heiligen  
ook goede burgers waren). En, het lijkt niet te ontkennen dat wetenschap, overheid  
en burgers al enige jaren hun wederzijdse verhoudingen willen herbekijken. Meer 
burgerparticipatie zal niet alle kwalen van de moderne maatschappij verhelpen, omdat 
veel van deze kwalen door dezelfde burgers veroorzaakt worden. Een meer responsieve 
overheid kan wel helpen, en een meer selectief gebruik van argumenten van stabiliteit 
en collectief belang is geboden. Meer openheid, maar kritische openheid.
Dit vraagt om een constante en kritische zelfanalyse bij overheden. Democratie 
impliceert een hoge mate van zelKewustzijn bij overheidsorganisaties, inclusief een 
bewustzijn van de eigen, karakteristieke, openheid en geslotenheid voor burgers, voor 
de omgeving, voor innovatie. Een doorgaande observatie van zelf en omgeving is 
essentieel: hoe verhouden wij ons tot de uiteenlopende wensen in de maatschappij? 
Wat vinden we van dit burgerinitiatief, van dat participatief proces, van deze trend? 
Moeilijker vragen die elke overheid zich elk moment van de dag dient te stellen:  
Hoe gaan we om met burgers die tegen ons beleid ingaan? Hebben burgers het recht 
dom te zijn? Is meer inspraak betere democratie, en is een proces met meer inspraak 
beter dan een proces met een gebalanceerde afweging van de verschillende soorten 
relevante kennis? 
De overheid moet zich kortom zeldritisch opstellen maar er ook er voor waken dat een 
overdaad aan goedbedoelde democratisering maatschappelijke doelen ondermijnt. 
Een terugtredende overheid vraagt niet enkel om zelfanalyse maar tevens om burgers 
die het actieve burgerschap aankunnen. 


Here comes de burger. Waar o waar zijn de open armen van de Staat?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield