Niet alleen olie raakt op, ook zoet water, fosfaat en landbouwgrond zijn niet grenzeloos beschikbaar. Met een uitdijende wereldbevolking groeien echter de aanspraken op grondstoffen en andere natuurlijke hulpbronnen. In die concurrentiestrijd zijn duurzame oplossingen nodig als besparing, denken in kringlopen en eerlijk delen. ‘Nederland gaat nu onverantwoordelijk om met fosfaat.

Smit, A.L.

Dutch

Wageningen Yield 

3Fosfaat moet de kringloop weer in
Using less, living better, dat was eind mei het 
thema van jaarlijkse Europese Green Week.
In Brussel werd gesproken over efficiënter 
moeten omgaan met hulpbronnen, als onder-
deel van de EU 2020-strategie voor slimme, 
duurzame groei. Europa erkent dat we duur-
zamer met hulpbronnen om moeten gaan van-
wege de grenzen aan productie en gebruik van 
voedsel, water, hout en biodiversiteit tot ener-
gie, lucht en land. Het is een noodzaak maar 
biedt tegelijk kans voor bedrijven, en zal leiden 
tot een andere structuur van de Europese eco-
nomie, stellen beleidsmakers.
Voor fosfor, een essentieel nutriënt voor mens, 
dier en plant, is Europa volledig afhankelijk 
van de import in de vorm van kunstmest of 
plantaardige grondstoffen. Dat maakt de EU 
kwetsbaar en niet zelfvoorzienend als het gaat 
om de productie van voedsel, andere bio-
massa en vlees. Daarnaast groeit wereldwijd 
de vraag naar fosfaatkunstmest: meer grond 
moet vruchtbaar worden of blijven door de 
bevolkingsgroei, waarbij die bevolking ook 
steeds meer vlees wil eten.
Kunstmest
Maar schaarste dreigt voor dit element. Wat in 
miljoenen jaren is opgebouwd aan fosfaaterts, 
lijkt er nu in enkele eeuwen doorheen te wor-
den gejaagd. Voordat in 1850 kunstmest werd 
geïntroduceerd, deden boeren aan zwerfland-
bouw of hadden gronden naast rivieren die het 
land regelmatig overstroomden met voedings-
stoffen. Fosfaat werd met de gewassen van 
het land gehaald en om verschraling van de 
bodem tegen te gaan was er daarom veel aan-
dacht voor hergebruik: via mest en ander afval 
van mens en dier kwam het weer op het land 
terug. Dankzij kunstmest werd de noodzaak 
tot recycling minder, konden de opbrengsten 
wereldwijd groeien, konden boeren zich gaan 
specialiseren en werd ook de afstand tussen 
productie en consumptie groter. Waar vroeger 
mest met ander afval weer terug ging naar het 
land, verdwenen gemengde bedrijven en ver-
loor natuurlijke mest zijn waarde. In Nederland 
heeft de intensivering van de landbouw en het 
overdadig kunstmestgebruik geleid tot een fos-
faatoverschot. Met uiteindelijk negatieve gevol-
gen voor de kwaliteit van het oppervlaktewater.
Niet alleen olie raakt op, ook zoet water, fosfaat en landbouwgrond zijn niet grenze-
loos beschikbaar. Met een uitdijende wereldbevolking groeien echter de aanspraken 
op grondstoffen en andere natuurlijke hulpbronnen. In die concurrentiestrijd zijn 
duurzame oplossingen nodig als besparing, denken in kringlopen en eerlijk delen. 
‘Nederland gaat nu onverantwoordelijk om met fosfaat.’
Onderzoeker Bert Smit van Plant Research 
International houdt zich al jaren bezig met de 
fosfaatproblematiek. Met collega’s berekende 
hij dat in 2005 het nationale overschot zestig 
miljoen kilo fosfor (het hoofdelement in fosfaat, 
P2O5) bedroeg. De helft daarvan hoopt zich op 
in de bodem, zo’n zeventien kilo fosfor per
hectare per jaar. Zo’n zes miljoen kilo komt in 
het grond- of oppervlaktewater terecht, de
rest belandt op een stortplaats of in een vuil-
verbrandingsoven. Vanuit industrie en huis- 
houdens gaat er aan fosfaat nauwelijks iets 
retour richting landbouw.
Dat er weinig efficiënt met fosfaat wordt om-
gegaan en een kringloop ontbreekt, is om 
meerdere redenen een probleem, zegt Smit. 
‘Om te beginnen is fosfaat een delfstof.
Of er nu over vijftig of over vierhonderd jaar 
een einde aan komt, die eindigheid blijft.
Dat dit een probleem is, geeft ook de kunst-
mestindustrie toe. Een grotere voorraad dan 
gedacht geeft je wel meer tijd voor omscha-
keling. En dat moet, want er zijn geen alter-
natieven voor fosfaat, terwijl we er behoorlijk 
afhankelijk van zijn als we negen miljard men-
sen willen voeden. Als de fosfaatmijnen zijn 
uitgeput vergaat de wereld niet, meststoffen 
kunnen uit andere bronnen komen, maar alles 
zal op een veel lager pitje doorgaan.’
Afrika
Een tweede punt is dat fosfaat ook nu al onge-
lijk over de wereld wordt verdeeld. ‘In Afrika 
is fosfaat schaars. Boeren kunnen het niet 
betalen, fosfaatkunstmest is voor hen zelfs 
duurder dan voor onze boeren.’ In Afrika is de 
fosfaatbehoefte echter groot. Veel bodems zijn 
zuur en fixeren het fosfaat, waardoor het niet 
ten goede kan komen aan de plant. ‘Terwijl wij 
het wel kopen maar eigenlijk niet nodig heb- 
ben. Dat is een ethisch probleem. Als je praat 
over duurzaamheid, dan moet Nederland zich 
achter de oren krabben. Nederland gaat op 
dit moment vrij onverantwoordelijk om met 
fosfaat.’
Een derde reden waarom het ontbreken van 
een kringloop een probleem is, is een land-
bouwkundige. Nederland heeft veel dieren en 
   Fosfaatwinning in een Amerikaanse mijn.
4veel mest, wat een risico is voor de kwaliteit 
van het oppervlaktewater. ‘Fosfaat hoopt zich 
op in de landbouwgrond omdat we teveel die-
ren hebben op een beperkt oppervlak. Wat nu 
in Nederland gebeurt, treedt ook op in streken 
in China, Zuid-Spanje en Noord-Italië: overal 
waar mensen wonen en steden ontwikkelen 
ontstaat intensieve veehouderij.’
Tot slot is er de eerder genoemde afhankelijk-
heid van import. Dat dit kwetsbaar maakt was 
te zien in 2008. Fosfaat werd toen ineens acht 
keer zo duur; waarschijnlijk door speculatie. 
Daarbij is 85 procent van de voorraad fosfaat-
erts in handen van vijf landen: Marokko, China, 
Amerika, Jordanië en Zuid-Afrika. ‘Heel Europa 
is afhankelijk van Marokko’, zegt Smit. ‘Alleen 
al vanwege die afhankelijkheid zou je moeten 
inzetten op recycling. Verder is onduidelijk 
wie er zeggingsschap heeft over de fosfaat-
mijnen in Marokko, bedrijven of de staat.’ Het 
fosfaat wordt ook nog eens gewonnen in de 
Westelijke Sahara, dat een onafhankelijke staat 
zou zijn maar grotendeels wordt bestuurd door
Marokko. ‘India heeft in ieder geval al belan-
gen in de fosfaatwinning in Marokko, om de 
eigen vraag zeker te stellen, en VS importeert 
fosfaat om de eigen voorraad niet aan te 
spreken.’ Bovendien zouden grote fosfaat-
producenten een pact kunnen gaan vormen, 
zoals de olieproducerende en -exporterende 
landen (OPEC).
De combinatie van nakende schaarste en opho-
ping heeft in Nederland al wel de nodige aan-
dacht getrokken. Dit voorjaar is het Nutriënten 
Platform opgericht. Bij deze zelfstandige orga-
nisatie zijn nu vijfentwintig bedrijven en organi-
saties aangesloten. Hieronder zijn fosforprodu-
cent Thermphos, Slibverwerking Noord-Brabant 
(SNB), afvalverwerker van Gansewinkel Groep, 
de op ontwikkelingslanden gerichte stichting 
Aqua for All en stedelijk milieuadviesbureau 
Waste, kunstmestproducenten die willen wer-
ken aan een groener imago en Wageningen UR.
De platformleden willen gezamenlijk optrekken 
richting de overheid, onder meer om terug-
winning via regelgeving mogelijk te maken.
Dat ook bedrijven, waaronder slibverwerkers, 
concluderen dat we anders om moeten gaan 
met fosfaat vindt Smit een gunstige ontwikke-
ling. ’De fosfaatrijke as van verbrand rioolslib 
is technisch te recyclen tot kunstmestachtige 
producten. Er lopen op dit moment enkele 
perspectiefvolle projecten bij SNB waardoor 
in de toekomst een groot gedeelte van de 
fosfaatstroom uit Nederlandse huishoudens is 
te hergebruiken.’ Afhankelijk van de prijs van 
nieuw fosfaat wordt die teruggewonnen fosfaat 
geld waard.
Voor technische oplossingen voor de nakende 
fosfaatschaarste, is het volgens Smit om te 
beginnen nodig om zicht te hebben op de fos-
faatstromen. ‘Daarna kun je pas oplossingen 
gaan zoeken.’ Voor Nederland heeft Smit met 
collega’s van PPO en ASG dit jaar voor het 
eerst de fosfaatstromen in kaart gebracht (zie 
ook pagina 8). In Zwitserland en Oostenrijk 
Boven: verdeling wereldwijde fosfaatvoorraad. Onder: wereldproductie fosfaat.
Feiten en cijfers
Nederland is grootverbruiker   fosfaatFosfaatmijnen in handen paar landen
0 2 4 6
België & Luxemburg
Italië
Frankrijk
Nederland
Spanje
Ierland
Finland
EU15
Duitsland
Engeland
Oostenrijk
Portugal
Denemarken
Zweden
Griekenland
Polen
Litouwen
Tsjechië
Hongarije
Slowakije
Letland
Estland
Roemenië
Bulgarije
Gebruik mineraal fosfaat in kilo per hectare per jaar in 2008.
Marokko en Westelijke Sahara
China
Zuid-Afrika
Amerika
Jordanië
Overige landen
38%
27%
10%
8%
6%
11%
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009
Miljoen ton fosfaaterts
0
150
180
120
90
60
30
Bron: PRI, Report 357.
5werkten onderzoekers al aan een studie naar 
de stroom van zware metalen, en hebben daar-
bij fosfaat meegenomen. Frankrijk is ook met 
de fosfaatstroom bezig. ‘De stromen zijn voor 
ieder land anders. De oplossing kan dus ook 
voor Nederland anders liggen dan voor andere 
EU-landen.’ Zaken veranderen soms ook vrij 
snel. De laatste vijf jaar is het kunstmest-
gebruik in Nederland al met de helft gedaald, 
voornamelijk omdat de Nederlandse overheid 
gebruiksnormen voor fosfaat heeft ingevoerd. 
Smit: ‘Als je maar zoveel fosfaat per hectare 
mag gebruiken, is kunstmest het eerste dat 
sneuvelt. Die gebruiksnorm is een eerste maat-
regel tegen ophoping. Het vergroot echter ook 
het mestoverschot. Om verdere accumulatie 
van fosfaat te voorkomen en minder afhankelijk 
te zijn van landen met fosfaaterts, moet je naar 
honderd procent recycling.’ Het teveel aan 
mest verwerken om ophoping te voorkomen, 
gaat nog niet optimaal, zegt Smit met ge-
voel voor understatement. ‘Dat kost geld. 
Bovendien zullen die verwerkingsproducten 
qua prijs ook nog moeten gaan concurreren 
met kunstmest.’ Je zou ook de intensieve vee-
houderij in verhouding kunnen brengen met 
de akkerbouwgrond die je hebt, iets waar de 
Technische Commissie Bodem in haar eerste 
advies in de jaren tachtig ook al aan refe-
reerde. Gezien het economisch belang van de 
intensieve veehouderij lijkt daar echter weinig 
draagvlak voor.
Voor Nederland ziet Smit ook andere oplos-
singen. ‘Op gronden met een hoge fosfaat-
status is het soms nog steeds profijtelijk om 
fosfaat toe te dienen. Dat heeft volgens ons 
vooral te maken met het feit dat fosfaat wei-
nig mobiel is in de grond en dat de wortels 
van planten de beperkende factor zijn voor 
de opname. Een hoge fosfaatvruchtbaarheid 
is vooral gunstig voor planten in de eerste 
periode van de groei, als ze nog weinig wor-
tels hebben. De sleutel ligt dan in een beter 
gebruik van de fosfaatvoorraad in de bouw-
voor, door het extra fosfaat alleen in kleine 
hoeveelheden vlakbij de plant te plaatsen.
Ook zouden veredelaars meer aandacht
kunnen geven aan hoe planten wortelen in
de eerste fase van de groei.’
Smit gaat zich ook inzetten voor een combi-
natie van sanitatie en recycling in zich ontwik-
kelende landen. Bij sanitatieprojecten krijgt de 
vervolgstap, hergebruik in de landbouw, vaak 
te weinig aandacht. ‘Die vervolgstap moet er 
zeker gaan komen. In Afrika is het gebruik van 
fosfaatkunstmest extreem laag. Juist daar zou 
beter gebruik moeten maken van de fosfaat in 
organische reststromen, waaronder de men-
selijke uitscheidingsproducten. De fosfaatinput 
in de landbouw is daar te verdubbelen bij het 
gebruik van sanitatieproducten.’
Nederland is grootverbruiker   fosfaat Ongelijk speelveld voor biomassa
Contact:  bert.smit@wur.nl
 0317 - 48 05 24
Ook het Biorenewable Business Platform, waarin bedrijven, overheids- en kennisinstel-
lingen onder meer samenwerken aan een duurzamer chemiesector, maakt zich zorgen 
over de beschikbaarheid van fosfaat. Want zonder fosfaat geen groei van biomassa.
Chemiebedrijven willen naar meer producten uit biomassa in plaats van uit aardolie
vanwege de eindigheid en de afhankelijkheid van het Midden-Oosten bij olie, en de milieu-
voordelen en hogere prijs van groene producten. De vraag naar biomassa groeit echter, 
door meer vraag naar voedsel en biomassa voor energie en autobrandstof. Als in Europa 
in 2020 tien procent bio-ethanol moet worden bijgemengd in benzine, stijgt de benzineprijs. 
‘Ethanol is duurder dan benzine en die prijsstijging wordt doorberekend naar consumenten’, 
vertelt platformsecretaris Bregje van Keulen. ‘Terwijl de chemie geen verplichtingen kent 
voor biologische componenten in bijvoorbeeld plastic. Door verplichtingen in andere
sectoren wordt de vrije marktwerking voor biomassa belemmerd, en wordt het steeds 
moeilijker om een sluitende businesscase te maken. In Europa is dus geen sprake van
een gelijk speelveld.’
Een tweede punt van zorg zijn de Europese importheffingen. De heffing voor ethanol is 
hoog om de Europese landbouw te beschermen, waaronder wijnboeren en de suiker-
industrie. ‘Maar daardoor ligt ook de prijs van ethanol als grondstof voor de chemische 
industrie in Europa boven wereldmarktniveau. Je ziet daarom nu chemiebedrijven naar Azië 
vertrekken, waar die importheffing ontbreekt en ook andere belastingvoordelen worden 
geboden voor biobased productie.’
Het platform pleit mede daarom voor een belasting van producten op basis van hun CO2-
voetafdruk, die in het voordeel is van milieuvriendelijke productie.6 8 10 12 14 16
Bron: PRI, Report 357.Gebruik mineraal fosfaat in kilo per hectare per jaar in 2008.


Fosfaat moet de kringloop weer in

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS