In de biologische melkschapenhouderij is de lammerensterfte relatief hoog. De sector wil de sterfte graag verminderen. In dit BioKennisbericht enkele tips en aanbevelingen naar aanleiding van onderzoek door Wageningen UR Livestock Research. De lamvitaliteit blijkt verbeterd te kunnen worden door een betere biestopname, een lagere besmettingsdruk, beter (gebruik van) managementinformatie en het inkruisen van andere rassen

Verkaik, J.C.

Dutch

Wageningen Yield 

Geiten en schapen 11
Ambitie
Biologische zuivel is onderscheidend
in product, productiewijze en relatie
met consument.
De melkgeiten- en melkschapenhouderij 
vallen onder de Productwerkgroep Zuivel en 
Rundveevlees van Bioconnect. Een aantal 
speerpunten van de productwerkgroep 
Zuivel en Rundveevlees zijn:
•  Producten ontwikkelen met een betere 
voedingswaarde en betere smaak;
•  Bijdragen aan een passende uitbetaal-
prijs voor alle schakels van de keten;
•  Kringloop sluiten en efficiënter werken 
met mineralen uit mest en voer;
•  Robuuste dieren ontwikkelen met 
minder krachtvoer en minimaal anti- 
bioticagebruik;
•  Versterken van de biologische geiten- en 
schapensector.
Lopend onderzoek
• Verbetering weerstand geiten
• Mineralenonderzoek melkschapen
• Duurmelken geiten en schapen
• Optimalisatie weidegang geiten
• Familiekudde melkschapen
• Verbeteren welzijnsprestaties
december 2011
Lamvitaliteit bij melkschapen
In de biologische melkschapenhouderij is de lammerensterfte relatief hoog. De sector wil 
de sterfte graag verminderen. In dit BioKennisbericht enkele tips en aanbevelingen naar 
aanleiding van onderzoek door Wageningen UR Livestock Research. De lamvitaliteit blijkt 
verbeterd te kunnen worden door een betere biestopname, een lagere besmettingsdruk, 
beter (gebruik van) managementinformatie en het inkruisen van andere rassen.
Lammerensterfte
In de Nederlandse biologische melkschapenhouderij is de gemiddelde lammerensterfte 
8% binnen 24 uur (inclusief doodgeboren lammeren). Binnen een jaar bedraagt de totale 
lammerensterfte 23%, het gros van deze dieren sterft in de eerste maand na de geboorte. 
Deze cijfers zijn gebaseerd op 4 (van in totaal 20) biologische bedrijven met melkschapen. 
In de gangbare vleesschapenhouderij ligt de lammerensterfte veel lager: tussen 8 en 10% 
(inclusief doodgeboren lammeren). Een belangrijk doel voor de biologische melkschapen-
houderij is daarom halvering van de lammerensterfte.
Opfokpraktijk
Op biologische melkschapenbedrijven worden ooi en lammeren na de geboorte in een 
lammerenhokje geplaatst. De spenen van de ooi worden ‘doorgetrokken’, maar vanuit 
arbeidsoverwegingen moeten lammeren in eerste instantie zelf biest drinken. Op de 
meeste bedrijven controleert men de biestopname in de eerste levensuren door de
buikvulling, de conditie en de vitaliteit van het lam te beoordelen. Langere intervallen 
(> 3 uur) tussen geboorte en controle komen ook regelmatig voor. Bij twijfel wordt
het lam aangelegd of krijgt het biest met de fles.
Biokennisberichten
Biokennisberichten beschrijven de
resultaten uit onderzoek voor de praktijk.
Recente biokennisberichten Geiten en 
schapen beschreven:
• Duurmelken bij schapen
• Omgevingsverrijking voor geiten
Kijk op www.biokennis.nl voor alle reeds 
verschenen berichten. U kunt zich daar 
ook abonneren.
bioKennisbericht
Pasgeboren lammeren worden na de 
biestperiode op verschillende wijzen 
gehuisvest, afhankelijk van het bedrijf
en de tijd van het jaar. Daarnaast maken 
veehouders vaak onderscheid tussen
de ooilammeren bestemd voor de eigen 
aanfok en lammeren voor de slacht. De 
ooilammeren voor de vervanging worden 
na 2 tot 3 dagen kunstmatig opgefokt
aan de bar. De ramlammeren en over-
tollige ooilammeren blijven tot afleveren 
op 2-3 weken bij de moeder.
De werkwijze rondom deze lammeren en 
de zorg die eraan wordt besteed, verschilt 
per bedrijf en per kwartaal. Dat varieert 
van het binnen 2 dagen toevoegen van
ooi met lammeren aan de melkkoppel
(wat een hoge mate van zelfredzaamheid 
van de pasgeboren lammeren eist) tot het 
vormen van stellen (ooi met 2 lammeren) 
en het gescheiden huisvesten van aflam-
groepen die pas na 2-3 weken voor
het eerst gemolken worden. De praktijk 
wijst uit dat een hoge mate van zelf- 
redzaamheid vaker resulteert in de dood 
van zwakkere lammeren (Verkaik en 
Smolders, 2010).
Een aantal bedrijven kruist een deel van 
de ooien met een vleesras en mest de 
lammeren zelf. Dit wordt gedaan vanwege 
een hogere opbrengst voor de kruisling-
lammeren. Deze lammeren ogen vitaler.
De meeste bedrijven vormen leeftijds-
groepen waarbij ze ook de besmetting van 
jongere door oudere lammeren ontwijken. 
Een aantal bedrijven hanteert bij de 
kunstmatige opfok een doorschuifprincipe. 
Daarbij worden de lammeren naarmate
ze ouder worden in een hok verder bij de 
drinkautomaat vandaan geplaatst. Hierbij 
is de kans op besmetting groter, omdat
in de hokken voor de jongere lammeren
eerst oudere lammeren hebben gezeten.
Het structureel monitoren en vergelijken 
van de lammerensterfte inclusief de 
doodgeboorten is geen reguliere praktijk. 
Insturen voor sectie gebeurt alleen bij 
afwijkende aantallen en wanneer de vee- 
Voldoende biestopname in het eerste uur na geboorte is zeer belangrijk om een
aantal redenen:
Lagere vroege lammerensterfte
Biest (colostrum) draagt uiterst effectief bij aan de bescherming tegen geboorte- 
infecties en de opbouw van weerstand. Het bevat essentiële antistoffen voor pas-
geboren lammeren. De darmwand staat na de geboorte tijdelijk open voor opname 
van deze antistoffen. De biest stimuleert de darmwand ook om zich te sluiten. Bij 
onvoldoende opname sluit de darmwand minder goed en kunnen ziekteverwekkers 
eenvoudig binnendringen. Door onvoldoende of te late opname stijgt de kans op 
ziekte en uitval in de eerste twee dagen fors.
Lagere totale uitval
De voorsprong in weerstandsopbouw door een goede biestopname kan lang na- 
werken en de totale uitval beperken. Een hogere weerstand verkleint de kans op
een ziekte(uitbraak) en beperkt de gevolgen.
Minder onderkoeling
Biest is essentieel als eerste warmtebron omdat de energiebalans vlak na de geboorte 
negatief is. Onderkoeling dreigt vooral als ze nog nat zijn.
Biest is slechts korte tijd beschikbaar
Direct na de geboorte schakelt de ooi abrupt over van biest- op melkproductie. Door 
verdunning neemt de beschermende kwaliteit meteen af.
Minder groeiverliezen
Onderzoek bij kalveren laat een 28% hogere groei zien. Het ligt voor de hand dat
er geen groeiverlies door ziekte optreedt als het lam de afweer via de biest al heeft 
opgebouwd. Ook ondervinden zwaardere lammeren vaak minder schade omdat ze 
meer energie paraat hebben. Het pareren van ziekteverwekkers en het in stelling 
brengen van de afweer kost energie en dus groei.
Een betere melkgift
Bij kalveren is vastgesteld dat een goede biestopname leidt tot een 9% hogere melk-
productie later in hun leven. Dat ooilammeren met een goede biestopname als volwas-
sen schapen meer melk geven, is logisch. Ze ontwikkelen zich namelijk beter in de 
groeifase en een grotere voeropnamecapaciteit verhoogt de melkproductiecapaciteit.
Biest
Geiten en schapen
houder besmettelijke abortus vermoedt. 
Besmettelijke abortus speelt incidenteel
en niet sectorbreed.
Tips om lamvitaliteit te 
verbeteren
Biestopname stimuleren
Er zijn redenen genoeg om de biest- 
opname in het eerste uur (extra) te
stimuleren. Een hogere groei, meer
melk, lagere uitval, minder ziekten en 
lagere kosten.
Een hogere groei kan resulteren in meer 
afgeleverde melk doordat de ramlammeren 
eerder hun aflevergewicht bereiken en 
daarvoor minder melk opdrinken. Spenen 
op jongere leeftijd maar bij gelijk gewicht 
heeft een positief stimulerend effect op
de melkproductiepiek van de ooien op
3 weken na aflammeren vanwege de extra 
vraag. Het gaat dus bij een korte zoog-
periode (2-3 weken) niet zozeer om meer 
melk door eerder spenen, maar vooral om 
het stimuleren van de melkproductie.
Economisch het meest interessant is 
selectieve stimulering van biestopname 
voor uitsluitend de ooilammeren. Hiermee 
tackel je de uitval die zich met name bij 
de kunstmatig opgefokte ooilammeren 
voordoet. De ramlammeren blijven al bij 
de moeder en vertonen dus in de praktijk 
een andere uitval. De besparingen van 
deze selectief gestimuleerde biestopname 
zitten in minder uitval, in lagere ziekte-
kosten en in minder kunstmelk vanwege 
hogere groei en vroeger spenen. De extra 
opbrengsten uit melk moeten de extra 
arbeidsinvestering compenseren.
Lammeren met een laag geboortegewicht 
(< 3,5 kg), zwaar geboren lammeren
en lammeren in grotere worpen nemen
minder biest op. Dit verhoogt de kans op
sterfte. Het stimuleren van de biestopname 
bij deze lammeren heeft het grootste effect 
op de vermindering van de lammersterfte.
Besmettingsdruk verlagen
Coccidiose en cryptosporidiose zijn met 
goede hygiëne en huisvestingsmanage-
ment eenvoudig te voorkomen. Biest 
verschaft geen afweer tegen deze ziekten. 
Coccidieën zijn omgevingsparasieten 
waartegen jonge lammeren normaliter 
zelfstandig weerstand opbouwen. Een te 
hoge besmettingsdruk en opname van 
grote hoeveelheden coccidieën maakt ze 
echter wel ziek. De veehouder moet ver- 
mijden dat de coccidieën zich kunnen 
voortplanten door een droog milieu te 
creëren. Ook moet de opname van deze 
parasieten belemmerd worden. Voor 
Normaal gesproken nemen lammeren de eerste dag voldoende biest op voor een 
goede immuniteitsopbouw. Het is echter de vraag of lammeren in groepshuisvesting 
en minder vitaal ogende melkschapenlammeren ook voldoende opnemen. De richtlijn 
voor biestopname is 150-200 ml per kg lichaamsgewicht in porties van 150 ml voor 
een lam van 3,5 kg. Dit loopt op tot 200 ml voor een lam van 5 kg. De biest komt 
via de slokdarmsleufreflex rechtstreeks in de lebmaag. De inhoud van de lebmaag 
van een lam van 5 kg bedraagt circa 250 ml. Bij een hogere opname stroomt het 
teveel aan biest terug naar de pens. Door het drinken ontvouwt de lebmaag zich en 
neemt de inhoud toe.
Voordat u de biestopname gaat stimuleren moet u het optimale volume bepalen. Dit 
om zekerheidshalve gezondheidsproblemen door teveel biest uit te sluiten. Meldingen 
daarvan zijn echter niet bekend. Een verdubbeling van de biestopname net als bij 
kalveren nastreven lijkt niet reëel.
Hoeveel biest?
 cryptosporidieën geldt: vermijd opname in 
de eerste levensweek.
Huisvestingsmanagement is voor beide 
ziekten belangrijk. Formeer leeftijdsgroe-
pen en huisvest of weid jongere lammeren 
niet op dezelfde plek waar oudere lamme-
ren zijn gehuisvest of geweid. Dit helpt om 
de weerstandsontwikkeling van de jonge 
en zwakkere lammeren te laten aansluiten 
op de besmettingsdruk. Opstrooien, droge 
ligbedden en schone voerbakken helpen 
de besmettingsdruk in ligbedden laag
te houden. 
Gebruik kengetallen
Aflampercentages, aflamleeftijd en ge-
boortegewicht zijn essentiele gegevens 
voor een tijdige signalering van gezond-
heidsproblemen en adequaat handelen. 
Het maakt ook prestatievergelijking tussen 
jaren en kwartalen mogelijk. De huidige 
managmentinformatiesystemen en de 
centrale I&R registratie bieden weinig 
ondersteuning aan het management 
omdat doodgeboren lammeren en vroeg-
gestorven lammeren ‘ongemerkt’ worden 
afgevoerd en dus niet geregistreerd staan. 
Secties
Besmettelijke abortusziekten veroorzaken 
nogal eens een plotselinge toename
van doodgeboorte en sterfte in de eerste
24 uur. Sectie op doodgeboren lammeren 
kan de precieze abortusverwekker aan
het licht brengen. Secties kunnen ook
een verwekker met (nog) lage incidentie-
niveaus signaleren. Preventieve maat-
regelen kunnen vervolgens een grotere 
uitbraak in het lopende of in het komende 
aflamseizoen voorkomen. 
Secties kunnen bij een verhoogde lam-
merensterfte ook helpen niet-onderkende 
managementproblemen te identificeren en 
te verbeteren. Denk daarbij aan salmonella 
(dat een verband heeft met leverbot), 
parasitaire aandoeningen, verstikking, 
onderkoeling, ondervoeding of uitputting. 
Inkruisen met andere ras 
Het inkruisen van een vleesras of een 
ander melkras geeft waarschijnlijk meer 
vitale lammeren en minder lammersterfte. 
In het huidige economische klimaat kan 
de sector het melkproductieverlies dat 
onstaat bij de kruisling-ooien, echter niet 
dragen. Bedrijfsbreed inkruisen om de 
vitaliteit na de geboorte te bevorderen en 
lammersterfte te verminderen is daarom 
een langetermijnoptie. Als men voldoende 
aanwas van fokooien heeft, kruist men 
soms nu al in voor de meeropbrengst bij 
verkoop van de lammeren. 
Conclusie
Sectorbreed is een substantiële verbetering 
van de lamvitaliteit mogelijk in korte tijd. 
Dit is af te leiden uit de grote verschillen 
tussen bedrijven en seizoenen en de 
gemonitorde afname van lammersterfte en 
verbeterde praktijkprestaties. Veehouders 
streven vaak naar zelfredzaamheid van het 
pasgeboren lam om arbeid te besparen. 
Maar een hoge mate van zelfredzaamheid 
bij de biestopname gaat in de praktijk 
vaak gepaard met hogere uitvalspercen-
tages. Goede biestopname vergroot de 
overlevingskansen. 
De sector kan met stimuleren van de 
biestopname via de fles of aanleggen de 
lammersterfte structureel fors verlagen. 
Hierin schuilt tevens ook de belangrijkste 
welzijnswinst. Een goede biestvoorziening 
in de eerste levensuren biedt garanties 
voor een succesvolle kunstmatige opfok. 
Zo’n 20% van de lammeren lijdt aan 
ernstig ongerief als ondervoeding en 
uitputting; vaak hebben zij hier (vrijwel) 
hun gehele leven last van. Dit percentage 
wordt sterk verminderd door een verbe-
terde biestopname in de eerste levensuren. 
Dat zal resulteren in een grote welzijns-
prestatie omdat het leven van deze lam-
meren kort duurt en de mate van ongerief 
juist daardoor relatief fors is. Het stimu-
leren van de biestopname heeft daarnaast 
ook een niet onverdienstelijk positief effect 
op de groei en waarschijnlijk ook op de 
latere melkproductie.
Andere aandachtspunten voor het ver-
beteren van lamvitaliteit zijn hygiëne
en leeftijdsmanagement om parasitaire
stalinfecties te vermijden, prestatie- 
vergelijking op aflam-kengetallen, secties 
en het inkruisen met andere rassen.
Het doel van Bioconnect is het verder 
ontwikkelen en versterken van de
biologische landbouwsector door het 
initiëren en uitvoeren van onderzoeks- 
projecten. In Bioconnect werken onder-
nemers (van boer tot winkelvloer)
samen met onderwijs- en onderzoeks-
instellingen en adviesorganisaties. 
Dit leidt tot een vraaggestuurde aanpak 
die uniek is in Europa.
Het Ministerie van Economische Zaken, 
Landbouw en Innovatie is financier van de 
onderzoeksprojecten.
Wageningen UR (University & Research 
centre) en het Louis Bolk Instituut zijn 
de uitvoerders van het onderzoek. Op 
dit moment zijn dit voor de biologische 
landbouwsector zo’n 140 onderzoeks- 
projecten.
Contact
Contactpersoon: Jan Verkaik, Wageningen 
UR Livestock Research
e-mail: jan.verkaik@wur.nl
telefoon: 0320 293 444
www.biokennis.nl
Tekst: Jan Verkaik, Wageningen UR 
Livestock Research
Fotografie: Elmer Spaargaren en Melchert 
Meijer zu Schlochtern
Eindredactie / Vormgeving / Productie
Wageningen UR, Communication Services
e-mail: info@biokennis.nl
telefoon: 0317 486 370
Lammersterfte, Wageningen UR Livestock Research rapport 417, Verkaik en Smolders, 
2010. Dit rapport is te vinden in de Mediatheek van www.biokennis.nl
Meer lezen?


Lamvitaliteit bij melkschapen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS

Organic Eprints

Name not available