"Natuur en veiligheid gaan duurzaam samen in het winterbed van de rivieren", zo stelde Han Sluiter in het Vakblad NBL van september 2011. Het was een reactie op een recent onderzoek van Alterra en Duurzame Rivierkunde, waarin wordt geconcludeerd dat de huidige rivierkundige maatregelen onvoldoende ruimte bieden voor grootschalige natuurontwikkeling langs de IJssel. De auteurs van deze publicatie geven een samenvatting van dit onderzoek en bespreken vervolgens de reactie van Han Sluiter

Maas, G.J.

Makaske, B.

Wageningen Yield 

28
Natuur en veiligheid, 
gaan ze nog samen?
De invloed van vegetatiesuccessie op 
hoogwaterstanden in de grote rivieren
“Natuur en veiligheid gaan duurzaam samen in het 
winterbed van de rivieren”, zo stelde Han Sluiter in het 
Vakblad NBL van september 2011. Het was een reactie op 
een recent onderzoek van Alterra en Duurzame Rivierkunde, 
waarin wordt geconcludeerd dat de huidige rivierkundige 
maatregelen onvoldoende ruimte bieden voor grootschalige 
natuurontwikkeling langs de IJssel. Als auteurs van deze 
publicatie geven we een samenvatting van ons onderzoek en 
bespreken vervolgens de reactie van Han Sluiter.
— Bart Makaske en Gilbert Maas (Alterra, Wageningen UR)
> Sinds de hoogwaters van 1993 en 1994/1995 
zijn al vele rivierkundige maatregelen genomen 
om hoogwaterveiligheid in het Nederlandse 
rivierengebied te vergroten. In het programma 
Ruimte voor de Rivier worden momenteel al-
lerlei projecten uitgevoerd met als hoofddoel 
het zodanig inrichten van het riviersysteem dat 
een Rijndebiet van 16.000 m3/s (dat theore-
tisch eens in de 1250 jaar voorkomt) veilig kan 
worden afgevoerd. Een belangrijk nevendoel in 
Ruimte voor de Rivier is het verhogen van de 
kwaliteit van de leefomgeving, hetgeen vaak 
wordt ingevuld met natuurontwikkeling in 
uiterwaarden.
Parallel aan de hierboven genoemde ontwik-
kelingen op veiligheidsgebied zijn belangrijke 
beleidskaders tot stand gekomen waarbinnen 
de natuurfunctie van het riviersysteem ver-
der wordt uitgewerkt. Het gaat hierbij vooral 
om de Ecologische Hoofdstructuur en Natura 
2000. In het kader van Natura 2000 is Neder-
land Europese verplichtingen aangegaan om 
bestaande unieke riviernatuur te behouden en 
uit te breiden.
Stromingsweerstand
Nu is het een bekend gegeven dat uiterwaard-
vegetatie bij hoogwater weerstand biedt aan de 
De effecten van successie in de Klompenwaard 
langs de Waal (september 2010). In dit gebied, 
dat als ruigte op de ecotopenkaart staat aange-
geven, hebben zich onder een begrazingsbeheer 
struwelen ontwikkeld sinds de start van het 
natuurontwikkelingsproject in 2002.
foto Bart Makaske
29februari 2012
waterstroom. Deze weerstand varieert al naar 
gelang de aard van de vegetatie: korte vegetaties 
zoals gras hebben een veel lagere weerstand 
dan hogere, vrij dichte, vegetaties zoals ruigtes 
of struwelen. Een hogere stromingsweerstand 
betekent een verminderde afstroming van wa-
ter en een hogere waterstand. De vraag die zich 
opdringt is in hoeverre natuurontwikkeling in 
uiterwaarden en hoogwaterveiligheid kunnen 
samengaan. Met stromingsmodellen kan het 
effect op de hoogwaterstanden van ruimtelijk 
en in de tijd variërende uiterwaardvegetatie 
gedetailleerd in beeld gebracht worden.
Voor afzonderlijke uiterwaardprojecten waren 
studies beschikbaar die het opstuwende effect 
van natuurontwikkeling laten zien. Op twee 
punten echter was de kennis incompleet. 
1)  Er was nog weinig bekend over de water-
standseffecten van alle projecten langs een 
riviertak bij elkaar opgeteld. 
2)  De stapsgewijze invloed van successie van 
uiterwaardvegetatie op hoogwaterstanden 
was nog onvoldoende in beeld gebracht. 
Deze kennisleemtes waren aanleiding voor 
onze studie, waarin we voor de IJssel de 
haalbaarheid (qua hoogwaterveiligheid) van 
alle natuurontwikkelingsplannen voor de 
uiterwaarden integraal hebben geanalyseerd 
met een stromingsmodel.
Gestuurde successie
Uitgangspunt van onze studie was de huidige 
begroeiing van de IJsseluiterwaarden, zoals 
vastgelegd in ecotopenkaarten in een geo-
grafisch informatiesysteem (GIS). Vervolgens 
hebben we de vegetatiesuccessie voorspeld op 
basis van literatuur- en veldkennis. Vegetatie-
successie wordt beïnvloed door beheer. In onze 
studie zijn we niet uitgegaan van het huidige 
beheer, maar hebben we voor ieder gebied een 
beheer gekozen dat geschikt is om, via suc-
cessie, het vegetatiedoel te bereiken dat voor 
dat gebied gegeven wordt in de provinciale 
natuurdoeltypenkaart. Sommige doelen, zoals 
bos, vragen spontane successie zonder actieve 
sturing, terwijl andere doelen, zoals ruigtes 
en bosmozaïeken, alleen haalbaar zijn via een 
begrazingsbeheer in grote beheereenheden. Er 
zijn ook doelen die een intensief beheer vragen 
(bijvoorbeeld maaien of intensieve begrazing). 
Voorbeelden hiervan zijn stroomdalgraslanden.
Op basis van de beginsituatie en de voorspelde 
successie per gebied hebben we een serie GIS-
kaarten gemaakt die de stapsgewijze ontwikke-
ling van de vegetatie in de IJsseluiterwaarden 
na 0, 2, 5, 10, 30 en 100 jaar laat zien. Na 100 jaar 
zijn alle geplande natuurdoelen gerealiseerd 
via door beheer gestuurde successie. Hierbij 
gaan we ervan uit dat het vegetatiebeheer al die 
tijd ongewijzigd blijft. Het totale uiterwaard-
oppervlak langs de IJssel wordt dan voor 45% 
door ooibossen en voor 38% door verschillende 
typen graslanden ingenomen. In begraasde 
gebieden komen dan open of dichte moza-
ïekvegetaties voor waarin bosschages worden 
afgewisseld met ruigtes. Ongeveer de helft van 
het uiteindelijke bosoppervlak is onderdeel van 
dergelijke bosmozaiëken.
Stromingsmodellen
Op basis van de vegetatiekaarten zijn per 
tijdstap met het stromingsmodel WAQUA de 
waterstanden bij maatgevend hoogwater bere-
kend door Claus van den Brink van het bureau 
Duurzame Rivierkunde. Dit is het hoogwater 
voor de IJssel dat voorkomt bij een Rijnafvoer 
bij Lobith van 16.000 m³/s. Maatgevend hoog-
water is de rivierafvoer die als uitgangspunt 
wordt genomen voor het ontwerpen van de 
primaire waterkeringen. Het in onze studie ge-
bruikte modelinstrumentarium en de gevolgde 
modelleerprocedure zijn in overeenstemming 
met de voorschriften van Rijkswaterstaat. Dit 
houdt onder andere in dat de gehanteerde stro-
mingsweerstanden voor de uiterwaardvegetatie 
gebaseerd zijn op het ‘handboek vegetatieruw-
heid’ van Rijkswaterstaat. In het stromingsmo-
del zijn behalve de vegetatiekaarten ook alle 
Ruimte voor de Rivier-maatregelen opgenomen. 
Dit betekent dat we in onze studie al rekening 
hebben gehouden met waterstandsverlagende 
maatregelen die voor een deel nog uitgevoerd 
moeten worden. De waterstandsverlagende 
maatregelen omvatten onder meer uiterwaard-
verlagingen, dijkverleggingen en het graven van 
nevengeulen. Voor het zomerbed wordt in de 
modellen de huidige situatie aangenomen voor 
alle tijdstappen.
In figuur 1 zijn de resultaten van de water-
standsberekeningen weergegeven. De figuur 
toont de waterstanden bij maatgevend hoog-
water langs de as van de IJssel, van de IJsselkop 
bij Arnhem tot de monding bij Kampen, ten 
opzichte van de maximale waterstand die nage-
streefd wordt met het programma Ruimte voor 
de Rivier. Dit is de zogenaamde ‘taakstelling’ die 
opgevat kan worden als het veiligheidsniveau. 
De lijnen in de figuur vormen een tijdreeks die 
laat zien dat de hoogwaterstanden na de start 
van de successie snel toenemen om na 10 jaar 
een maximum te bereiken. De lijnen voor 30 en 
Figuur 1 Berekende waterstanden bij 
maatgevend hoogwater langs de IJssel 
voor verschillende tijdstappen in de suc-
cessiereeks. De waterstanden (Y-as) zijn 
uitgezet ten opzichte van de taakstel-
ling van Ruimte voor de Rivier (RvR). 
Stroming is van links naar rechts; rivier-
kilometers op de X-as volgens Rijkswa-
terstaat. Stroomafwaarts van rivierkilo-
meter 990 liggen alle waterstandslijnen 
vrijwel over elkaar, omdat ze alle conver-
geren naar het Ketelmeerpeil.
30
100 jaar liggen nagenoeg over elkaar op een wat 
lager niveau. De tijdreeks kan verklaard worden 
door de successie van graslanden via ruigte 
en struweel naar ooibos, die op veel plaatsen 
de ontwikkeling van stromingsweerstand 
bepaalt. In de eerste 5 jaar neemt de stromings-
weerstand sterk toe door verruiging van grote 
oppervlaktes grasland. Daarna zorgt struweel-
ontwikkeling voor een verdere toename van 
de weerstand tussen 5 en 10 jaar. Wanneer 
struweel zich vervolgens ontwikkelt tot ooibos 
neemt de stromingsweerstand weer wat af, 
omdat de ondergroei van ooibos opener is dan 
struweel. Na 30 jaar zijn zachthoutooibossen 
op grote schaal tot wasdom gekomen. In de 
tijdstap van 30 naar 100 jaar treden nog wel 
belangrijke ecologische veranderingen op, maar 
deze hebben geen noemenswaardige gevolgen 
meer voor de stromingsweerstand, waardoor 
de lijnen voor 30 en 100 jaar bijna identiek zijn. 
Overigens moet benadrukt worden dat de volle-
dige geschetste successiereeks van toepassing is 
op minder dan de helft van het gemodelleerde 
uiterwaardoppervlakte: ooibos beslaat uiteinde-
lijk 45% van het uiterwaardoppervlak. Door hun 
grote stromingsweerstand zijn ruigtes, struwe-
len en ooibossen echter zeer bepalend voor de 
waterstanden.
In figuur 1 zijn verder grote pieken en dalen in 
de waterstanden te zien. De pieken komen voor 
waar de rivier en uiterwaarden sterk worden 
ingesnoerd door stedelijke bebouwing en 
kruisende infrastructuur, zoals bij Deventer en 
Zwolle. Het water heeft hier weinig ruimte en 
een kleine verandering van de stromingsweer-
stand heeft hier een groot effect. De dalen ko-
men voor waar de rivier veel ruimte heeft door 
brede uiterwaarden en/of door rivierkundige 
maatregelen met een groot effect. Het dal rond 
rivierkilometer 960, bijvoorbeeld, markeert de 
hoogwatergeul Veessen-Wapenveld die veel bin-
nendijks gebied toevoegt aan de uiterwaarden, 
en het dal rond rivierkilometer 995 markeert de 
bypass Kampen.
Overschrijding van waterstandsnormen
Figuur 1 laat duidelijk zien dat de hoogwaterni-
veaus al snel na de start van de successie over 
grote lengte langs de IJssel ruim boven het 
acceptabele niveau liggen. Na 10 jaar liggen de 
hoogwaterstanden over 76% van de lengte van 
de IJssel boven de taakstelling van Ruimte voor 
de Rivier, met een maximum overschrijding 
van ongeveer 0,5 m. Hoewel de overschrijding 
na 30 en 100 jaar wat lager uitvalt, blijft over 
73% van de lengte van de IJssel de hoogwater-
stand boven de taakstelling, met een maximum 
overschrijding van ongeveer 0,4 m. Uit deze 
resultaten concluderen wij dat het Ruimte 
voor de Rivier-programma onvoldoende ruimte 
schept voor grootschalige ontwikkeling van 
riviernatuur langs de IJssel, zoals weergegeven 
in de provinciale natuurdoeltypenkaart die in 
feite alle geplande EHS-natuur omvat.
Er zijn ruwweg drie mogelijkheden om de 
waterstandsoverschrijding, die uit onze studie 
naar voren komt, terug te brengen. 
1)  Er worden extra rivierkundige maatregelen 
in aanvulling op het Ruimte voor de Rivier-
programma genomen om ruimte te creëren 
om de gevolgen van vegetatiesuccessie op te 
vangen. 
2)  De ambities op het gebied van ontwikke-
ling van riviernatuur worden verlaagd tot 
het maximale dat haalbaar is, waarbij veel 
aandacht besteed wordt aan ruimtelijke 
planning van de natuurdoelen om de stro-
mingsweerstand zo laag mogelijk te houden. 
3)  De ambities op het gebied van de ontwik-
keling van riviernatuur worden verlaagd en 
periodiek wordt de vegetatiesuccessie afge-
broken om te hoge stromingsweerstanden te 
voorkomen. 
De derde mogelijkheid is in feite de huidige 
praktijk. Het project Stroomlijn dat Rijkswater-
staat nu uitvoert, behelst het verwijderen van 
uiterwaardvegetatie die teveel stromingsweer-
stand veroorzaakt. Het gevolg hiervan is dat 
natuurdoelen die een lange successie vereisen 
niet gehaald worden, omdat de stromingsweer-
stand al relatief vroeg in de successie het accep-
tabele niveau overschrijdt. Op termijn ontstaat 
zo een vrij eenvormige uiterwaardnatuur die 
gedomineerd wordt door jonge, korte vegeta-
ties. De nog onbeantwoorde vraag is of Neder-
land met dergelijke riviernatuur kan voldoen 
aan de Europese verplichtingen in het kader 
van Natura 2000. Een algemene conclusie uit 
het onderzoek van Alterra en Duurzame Rivier-
kunde was dat planning van riviernatuurdoelen 
altijd gekoppeld zou moeten worden aan een 
gedegen toetsing van de effecten op stromings-
weerstanden en maatgevende hoogwaterstan-
den, waarin het volledige successiepad wordt 
betrokken. Dit laatste is van belang omdat suc-
cessiestadia voorafgaand aan het einddoel een 
grotere stromingsweerstand kunnen hebben 
dan het einddoel. Toetsing van weerstandsef-
fecten is in het verleden kennelijk nagelaten, 
waardoor we nu geconfronteerd worden met 
onhaalbare natuurdoelen voor de IJssel.
Discussiepunten 
De onlangs in het Vakblad Natuur Bos Land-
schap (september 2011, blz. 34-36) gepubliceerde 
kritiek van Han Sluiter richt zich op vier pun-
ten, waarop we hieronder reageren.
31februari 2012
Als eerste stelt Han Sluiter dat we in ons on-
derzoek ‘door een eenzijdige focus op vegeta-
tieontwikkeling het riviersysteem onterecht 
versimpelen’. Uit het bovenstaande zal duide-
lijk zijn dat in ons onderzoek geen sprake is 
van een onterechte versimpeling. Het door ons 
opgestelde scenario omvat veel meer dan alleen 
de vegetatieaspecten. Zo zijn alle waterstands-
verlagende Ruimte voor de Rivier-maatregelen 
opgenomen. Bovendien voldoet onze model-
lering aan de strenge eisen die Rijkswaterstaat 
stelt aan berekening van hoogwaterstanden, die 
zo’n ‘onterechte versimpeling’ niet toelaten.
 
Ten tweede merkt Han Sluiter op dat “dyna-
mische processen langs de rivier als erosie en 
sedimentatie” niet worden betrokken in ons 
onderzoek. Hij suggereert dat door deze proces-
sen meer ruimte in het riviersysteem gecreëerd 
wordt. Inderdaad zijn deze processen in onze 
modellering buiten beschouwing gelaten. 
In eerdere onderzoeken is hier door ons wel 
aandacht aan besteed. In onze veldstudies van 
morfodynamische processen in uiterwaar-
den, zoals onder meer beschreven in Alterra-
rapport 759, bleek sedimentatie verreweg het 
dominante proces in de uiterwaarden. Ook in 
nevengeulen overheerst sedimentatie, omdat 
zij in het algemeen bewust zo zijn aangelegd 
dat ze weinig afvoer aan de hoofdgeul onttrek-
ken om de diepte van de vaargeul op peil te 
houden. Uit een eerdere modellering, beschre-
ven in Alterra-rapport 1624, bleek bovendien 
dat uiterwaardsedimentatie op lange termijn 
(~100 jaar) de afvoercapaciteit van het riviersys-
teem significant verkleint. Als we sedimentatie 
hadden meegenomen in onze studie zouden de 
gemodelleerde hoogwaterstanden hoger zijn 
geweest dan in de huidige studie. Het een en 
ander neemt niet weg dat lokaal erosie op kan 
treden, zoals in de geulen in de Biesbosch waar 
Han Sluiter naar verwijst. Deze waarnemingen 
zijn echter niet representatief voor het rivieren-
gebied en het is onwaarschijnlijk dat erosie op 
grote schaal de effecten van stromingsbelem-
merende vegetatie zal compenseren.
Het derde punt van kritiek is dat we in ons 
onderzoek geen recht doen aan de maatschap-
pelijke waarden van natuurontwikkelings-
gebieden voor een duurzaam beheer van 
riviersystemen tegen de achtergrond van kli-
maatverandering. De waarde van natuur in het 
riviersysteem wordt door ons niet betwist. Met 
ons onderzoek proberen we juist bij te dragen 
aan het samengaan van hoogwaardige natuur 
met een veilig riviersysteem in de toekomst. De 
door ons gesignaleerde effecten zijn dermate 
substantieel dat ze nopen tot een herbezinning 
over hoe natuur en veiligheid in de toekomst 
duurzaam gecombineerd kunnen worden. 
Hiervoor moeten tijdig passende maatregelen 
worden genomen en alleen effectenstudies 
zoals de onze kunnen in beeld brengen wat er 
nodig is.
Het vierde kritiekpunt is dat we in ons onder-
zoek geen rekening houden met het feit dat 
sommige van de natuurontwikkelingsgebieden 
geen waterstandsverlagende functie hebben en 
dat die nu ten onrechte langs de ‘hydraulische 
meetlat’ worden gelegd. Wij zijn van mening 
dat voor een effectbeoordeling de functie van 
de verschillende herinrichtingsprojecten niet 
ter zake doet. Ons doel was juist een integrale 
beoordeling van de gesommeerde effecten van 
alle projecten langs een volledige riviertak. Wij 
doen in ons onderzoek geen uitspraak over ef-
fecten van individuele projecten. In onze ogen 
heeft dat ook niet veel zin, omdat vanwege 
stroomafwaartse en stroomopwaartse interac-
ties van stromingseffecten, de waterstandsef-
fecten van uiterwaardprojecten altijd in onder-
linge samenhang moeten worden beoordeeld.
Op lange termijn onvoldoende veilig
Wij zijn het van harte eens met de opmerking 
van Han Sluiter dat voor de inrichting van 
natuurontwikkelingsgebieden in het kader van 
Ruimte voor de Rivier overdimensionering een 
eerste vereiste is. Met overdimensionering be-
doelen wij het creëren van extra ruimte (over-
ruimte) voor rivierwater om ontwikkelingen 
als vegetatiesuccessie zonder veiligheidsproble-
men op te kunnen vangen. In ons onderzoek 
hebben we laten zien dat langs de IJssel in 
Ruimte voor de Rivier onvoldoende overruimte 
is gecreëerd om grootschalige natuurontwik-
keling volgens de provinciale plannen toe te 
staan. Cyclische beheermaatregelen kunnen 
ervoor zorgen dat successie minder kans krijgt. 
Het voortdurend voortijdig afbreken van suc-
cessie betekent echter wel een vermindering 
van de diversiteit en heterogeniteit van de 
riviernatuur. Oude ooibossen met hun eigen 
specifieke ondergroei, bijvoorbeeld, zullen zo 
nooit ontstaan. Daarnaast vraagt ook cyclisch 
beheer om overruimte, naast zorgvuldige plan-
ning, gedegen proceskennis en regelmatige 
toetsing van waterstandseffecten.
Onze indruk is dat we ons op dit moment, qua 
riviernatuur, te makkelijk rijk rekenen op basis 
van de vegetatiesuccessie die in het afgelopen 
decennium in grote delen van het rivieren-
gebied is ingezet. Het gevaar is groot dat we 
op lange termijn bedrogen uitkomen, omdat 
op grote schaal de vegetatiesuccessie richting 
ambitieuze einddoelen voortijdig moet worden 
afgebroken in verband met veiligheidseisen. 
Onze studie laat zien dat binnen Ruimte voor 
de Rivier de ruimte voor grootschalige rivier-
natuur langs de IJssel zeer beperkt is. Hierbij 
is gerekend met een maatgevende afvoer van 
16.000 m³/s. In de toekomst zal, in het licht van 
klimaatverandering, de maatgevende afvoer 
verhoogd worden naar 18.000 m³/s. Dit zal een 
nieuwe, zware, claim leggen op de ruimte in 
de uiterwaarden, die gemakkelijk ten koste zal 
kunnen gaan van vooral de diversiteit van de 
riviernatuur. Onze conclusie is dat er aanzienlij-
ke investeringen nodig zijn om een gevarieerde 
en robuuste riviernatuur voor de lange termijn 
veilig te stellen.<
Bart Makaske, bart.makaske@wur.nl
Gilbert Maas, gilbert.maas@wur.nl
Meer informatie: 
Makaske, B., Maas, G.J., Van den Brink, C. & H.P. Wolfert 
(2011) The influence of floodplain vegetation succes-
sion on hydraulic roughness: Is ecosystem rehabilita-
tion in Dutch embanked floodplains compatible with 
flood safety standards? AMBIO 40 (4), pp. 370-376. Zie 
ook eerdere publicaties over dit onderwerp: Alterra-
rapport 759 en Alterra-rapport 1624 (te downloaden 
op www.alterra.nl).
Dit artikel is geschreven op uitnodiging van de redactie 
als reactie op: Sluiter, H. (2011) Natuur en veiligheid 
gaan duurzaam samen in het winterbed van de 
rivieren. Vakblad Natuur Bos Landschap, jaargang 8, nr. 
7, pp. 34-36.


Natuur en veiligheid, gaan ze nog samen?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS