Op de Nederlandse Boominfodag 2012 maakte Jitze Kopinga bekend dat het WUR-CGN (Het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland) een aantal redelijk resistente essenklonen bezit en dat de Wageningen Universiteit deze klonen vrijgeeft voor vermeerdering door kwekers. In november bezocht Kopinga in Vilnius een Europese projectbijeenkomst op het gebied van onderzoek naar essentaksterfte. Alle belangrijke onderzoekers in Europa waren daar aanwezig. Als het aan Kopinga ligt, overleeft de es met verve.'Maar dan moeten de sector en de gebruikers wel inzetten op vertrouwen', aldus de onderzoeker

Hiemstra, J.A.

Kuik, A.J., van

Raats, S.

Wageningen Yield 

22
Pas in 2009 kwam de essentaksterfte Nederland 
binnen. In 2010 werd de boomziekte offici-
eel vastgesteld en in 2011 vielen in sommige 
gebieden al flinke klappen onder essen. In 2012 
begon een onderzoek naar essentaksterfte 
door het CGN en het PPO (Praktijkonderzoek 
Plant & Omgeving) met financiering vanuit het 
Productschap Tuinbouw voor de duur van één 
jaar. CGN, in de personen van Jitze Kopinga en 
Sven de Vries, voert dit onderzoek uit op het vlak 
van bosbouw. Het PPO (Fons van Kuik en Jelle 
Hiemstra) richt zich vooral op de boomteelt.   
 
Licht aan het einde van de tunnel 
De es is de afgelopen decennia in vele landen 
zeer belangrijk geweest voor de houtproductie. 
Op klei en veen kon hij prima aarden en ook 
aan de kust is de es goed toepasbaar. Echter, 
met name bosbouwers zien de recente ontwik-
kelingen van de essentaksterfte in Nederland met 
lede ogen tegemoet. Zij zien in gedachte dat hun 
hoge kwaliteit hout over vijftig jaar is verdwenen. 
Maar het is zeer goed nieuws nu blijkt dat meer-
dere Nederlandse, klonaal vermeerderde selecties 
een redelijke resistentie vertonen. Dit betekent 
dat de es allesbehalve afgeschreven is. Nederland 
mag trots zijn op zichzelf: vanaf 1950 is men bij 
het toenmalige instituut De Dorschkamp begon-
nen met het selecteren van essenklonen. De 
reden hiervan is dat Nederland een sterke traditie 
heeft van het toepassen van klonen als laan- en 
straatboom. Over al deze selecties heeft het 
CGN, als opvolger van dit werk, de beschikking 
in het onderzoek. Het moet worden opgemerkt 
dat men in de Nederlandse bosbouw ook werkt 
met zaailingen.
 
Resistente klonen  
‘Overal in Nederland hebben we zaadgaarden en 
proefvelden geobserveerd. In totaal namen we 
zo’n tweehonderd klonen in ogenschouw,’ vertelt 
Kopinga over het onderzoek. ‘De belangrijkste 
zaadgaard was die in Zeewolde, want daar staan 
bomen met een halfvolwassen plantleeftijd van 
circa dertig jaar. De resultaten in 2012 waren 
verrassend. Van vier handelsklonen die we als 
referentie hadden meegenomen in het onder-
zoek, zaten er drie aan de gunstige kant van 
de gevoeligheidsgrens. Dit betrof Altena, Atlas 
en Westhof’s Glorie, met Eureka in de “mid-
denmoot”. Van Westhof’s Glorie vonden we dat 
hij als grotere boom weinig gevoeligheid voor 
essentaksterfte vertoonde, maar op kwekerijen 
wel getroffen wordt. Echter, van Altena en Atlas 
kunnen we voorlopig aannemen dat zij een rede-
lijk goede resistentie hebben. Ook Geesink lijkt 
Op de Nederlandse Boominfodag 2012 maakte Jitze Kopinga bekend dat het WUR-CGN (Het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland) 
een aantal redelijk resistente essenklonen bezit en dat de Wageningen Universiteit deze klonen vrijgeeft voor vermeerdering door kwekers. 
In november bezocht Kopinga in Vilnius een Europese projectbijeenkomst op het gebied van onderzoek naar essentaksterfte. Alle belangrijke 
onderzoekers in Europa waren daar aanwezig. Als het aan Kopinga ligt, overleeft de es met verve. ‘Maar dan moeten de sector en de gebrui-
kers wel inzetten op vertrouwen,’ aldus de onderzoeker. 
 
Auteur: Santi Raats
Vaartbos, september 2012 - De handelsklonen Westhof’s Glorie, Altena, Atlas en (in mindere mate) Eureka laten redelijke tot goede resistentie zien tegen essentaksterfte. Ook 
Geesink komt gunstig uit de bus, maar dat moet nog nader worden bekeken (en is hier dus nog niet weergegeven). Kopinga plaatst de kanttekening: ‘Deze informatie loopt te veel 
voor de muziek uit. Deze conclusie c.q. aanbeveling om met die klonen wel of niet door te gaan, laat ik in dit stadium van onderzoek graag aan de kwekers zélf over.’
De es mag niet weg!
Onderzoek essenresistentie: nu sector en gebruiker aan zet
23
goed bruikbaar, maar die hebben we maar op 
één plaats kunnen bekijken en dan moet je nog 
even voorzichtig zijn met al te harde conclusies. 
Er is nog een vijftiental andere klonen die nog 
niet eerder zijn uitgegeven en die ook een hoog 
resistentieniveau vertonen. Die zouden dus ook 
goed bruikbaar zijn als uitbreiding van het laan-
bomensortiment wanneer in de toekomst blijkt 
dat het resistentieniveau voldoende is om de 
ziekte beheersbaar te houden.’ 
Deze dragen nog geen naam, maar zijn onder 
een selectienummer bekend. Het is nu aan de 
sector om wat met deze klonen aan te vangen. 
‘We komen ze niet brengen, maar we geven 
deze klonen vrij, mochten kwekers zich melden 
om ermee aan de slag te gaan als vermeerde-
ringsmateriaal in een hoekje van hun kwekerij. 
Maar ze moeten dan eerst nog wél een syste-
matische toetsing ondergaan door middel van 
inoculatieproeven. We hebben die gepland in 
2013 en 2014.’ 
Kopinga legt uit dat met name voor laanbomen 
deze redelijk resistente klonen een rol van bete-
kenis kunnen spelen. Voor bosbouwers, natuur-
beheerders en haagplantsoenkwekers ligt het 
genuanceerder, want zij werken met zaailingen 
als uitgangsmateriaal. ‘Als je onder geconditio-
neerde omstandigheden kruisingen maakt, dan 
weet je wie de vader en wie de moeder is en is 
het gedrag van beide ouders bekend. Dan weten 
kwekers ongeveer wat zij kunnen verwachten. 
Maar bij open bestuiving is alleen het gedrag 
van de moederboom bekend en daarmee is het 
niet gegarandeerd dat de ziekteresistentie ook 
voldoende in de nakomelingen aanwezig blijft. 
We moeten op dit vlak echt nog wel wat meer 
onderzoek doen en afwachten tot het moment 
dat de zaaisels dezelfde tolerantie laten zien als 
de moederbomen. Tegen die tijd kunnen ook de 
bosbouw en het natuurbeheer aan de slag.’
Geen paniek 
Kopinga reageerde lichtelijk geagiteerd toen hij 
eerder een digitaal Boomzorg-nieuwsbericht las: 
‘In Zevenhuizen velt men op grote schaal essen 
omdat zij getroffen zouden zijn door essentak-
sterfte en daardoor zouden kunnen omvallen. 
Gezien de aard van de ziekte ligt dit niet voor de 
hand en door de taksterfte aan de buitenkant 
van de kroon wordt de windvang zelfs minder. Er 
moet dus geen paniek gecommuniceerd worden, 
wanneer daar geen gegronde redenen voor zijn. 
Mij hoor je dan ook nog niet zeggen dat je geen 
essen meer moet aanplanten. Ik zou ze voorlopig 
niet op al te grote schaal aanplanten, maar je 
kunt gerust op beperkte schaal het bestaande 
sortiment blijven gebruiken, terwijl je afwacht 
welke andere resistente of zelfs meer resistente 
klonen er nog op de markt zullen komen.’ 
Internationale kennisuitwisseling 
De internationale, wetenschappelijke samen-
komst rond essentaksterfte was indrukwekkend. 
Er waren meer dan honderd onderzoekers uit 
verschillende landen aanwezig. Onderling wis-
selden zij hun onderzoeksresultaten uit. Voor de 
laanboomsector zit hier interessante informatie 
bij: Denemarken is al gericht aan het kruisen. Zij 
hebben wellicht minder klonen tot hun beschik-
king, maar wel het voordeel dat zij al veel langer 
met de ziekte te maken hebben en dus een 
voorsprong hebben opgebouwd. Dit geldt ook 
voor de andere Scandinavische landen en in wat 
mindere mate voor Duitsland, alhoewel andere 
landen nog minder ver zijn dan Denemarken wat 
betreft onderzoeksresultaat en oplossingsgericht-
heid. De Nederlandse laanboomteelt zou volgens 
Kopinga later wellicht ook gebruik kunnen gaan 
maken van de resistente essenklonen waarmee 
Denemarken op de proppen komt. Echter, de 
bosbouw behaalt hieruit nauwelijks voordeel. 
Bosbouwers hebben voornamelijk vraag naar 
Nederlandse herkomsten en daarvoor is CGN 
hard aan het werk. ‘We hebben niet te klagen: 
Nederland heeft door de jaren heen zeer veel klo-
naal materiaal aangeplant in het landschap. Nu 
blijkt dat de meeste klonen al aan de goede kant 
van de tolerantie zitten; dat biedt perspectief.’  
 
Einde onderzoek? 
CGN kan het niet alleen, wil Kopinga benadruk-
ken: ‘Dit jaar kunnen we nog weinig van het 
onderzoek afronden.’ Hij klinkt teleurgesteld. 
‘Omdat het Productschap Tuinbouw eind 2013 
ophoudt te bestaan, moet zij haar activiteiten 
momenteel al afbouwen. Het is zeer de vraag of 
dat in deze afbouwfase er nog geld zal zijn voor 
verder onderzoek naar resistentie onder essen.’ 
‘Het zou internationaal een zwaktebod zijn als 
we met ons onderzoek moeten afhaken. Zowel 
de sector als de gebruikers kunnen dit niet op 
hun beloop laten. Ik zou graag zien dat er een 
cofinancieringsmodel wordt opgericht tussen de 
overheid en de sector. Als het de overheid duide-
lijk is dat er een cofinanciering zal komen vanuit 
belanghebbenden, zal zij namelijk eerder “ja” 
zeggen, zo is mijn ervaring. En vice versa. En dat 
zou betekenen dat het onderzoek door zou kun-
nen gaan.’  
???????
Onderzoek
Van vier handelsklonen die we 
als referentie hadden 
meegenomen in het 
onderzoek, zaten er drie aan 
de gunstige kant
Uit de essenzaadgaard Vaartbos bij Zeewolde wordt teeltmateriaal in de vorm van zaad uitgegeven door 
Staatsbosbeheer.
24
Er is nog veel te onderzoeken, niet alleen voor 
de oplossing van pragmatische problematiek in 
het eigen land, maar ook voor het invullen van 
gaten in het onderzoek naar de essentaksterfte 
zelf. Kopinga: ‘In Nederland weten wij nog niet 
hoe de ziekte zich verder zal ontwikkelen. Als ik 
door Nederland rijd, zie ik dat de essentaksterfte 
op sommige plekken keihard heeft toegeslagen, 
maar er blijven plaatselijk enorme verschillen 
zichtbaar. Uit observaties tot dusver weet ik nu 
dat vooral de genetische achtergrond van essen 
bepalend is daarin en dat bijvoorbeeld bodem-
kundige verschillen minder van invloed zijn. 
Immers, in de zaadgaarden staan zieke en niet-
zieke essen pal naast elkaar. In de proefvelden 
vertoonden de essen in 2012 vooral bladinfectie. 
Volgens de infectiecyclus van de ziekte  zouden 
dit jaar weer veel twijgen afsterven. Ook willen 
we voor de bosbouw en hun vraag naar inheems 
materiaal zaailingenonderzoek starten en onder-
zoeken welke zaailingengroep het beter doet dan 
andere zaailingengroepen. Het is erg van belang 
dat ook dit onderzoek doorgaat.’ 
 
Verbanden 
Internationaal zijn in Vilnius, waar voor het eerst 
openlijk kennis werd uitgewisseld, interessante 
meldingen gedaan. Kopinga meent dat er voor 
die tijd nog te weinig ervaringen onderling wer-
den uitgewisseld en dat de wetenschappelijke 
samenkomst in die zin dus al een eerste mijlpaal 
op zich was. ‘We hebben gezamenlijk vrijwel 
kunnen uitsluiten dat de essentaksterfte niet 
in Europa is gekomen door mutatie,’ verklaart 
Kopinga. ‘De genetische samenstelling van essen-
taksterfte is namelijk identiek aan een schimmel 
die in Japan voorkomt op de Fraxinus mandshu-
rica. Daarnaast was door Zwitserse onderzoekers 
aangetoond dat de ziekte ook al voorkwam op 
herbariummateriaal uit de jaren zeventig. We 
hebben dus geconcludeerd dat de essentaksterfte 
al tijden op verschillende plekken in Europa was, 
maar dat hij nooit eerder de kop opstak. Wat 
de omstandigheden zijn geweest waardoor de 
essentaksterfte pas vanaf de jaren negentig op 
grote schaal doorbreekt, weten we niet, maar is 
een zeer interessante vraag.’ 
 
Essentaksterfte in Engeland 
Ook over de essentaksterfte in Engeland, het 
land dat zijn grenzen hermetisch heeft gesloten 
voor essenhandel en eerder concludeerde dat 
essentaksterfte door import vanuit Nederland het 
land was binnengekomen, kwam uitsluitsel op de 
bijeenkomst. ‘Naar aanleiding van ontdekte loca-
ties met essentaksterfte in Engeland en Ierland 
valt te concluderen dat het arriveren van de 
ziekte in Engeland nooit teruggevoerd kan wor-
den op alleen (bijvoorbeeld Nederlandse) import. 
Onderzoeker Gerry Douglas uit Ierland bevestigde 
dat de ziekte op de vreemdste plaatsen opduikt. 
Dit strookt niet met het verschijnsel van ziekte-
introductie door handel, waarbij je redelijk goed 
de wegen van verspreiding kunt traceren vanaf 
de bronpunten. Het meest aannemelijk is dus 
dat de essentaksterfte gewoon is over komen 
waaien.’ 
 
Toekomst 
In maart komen de wetenschappers wederom 
bijeen, dan in Braunschweig in Duitsland, om te 
bekijken welke tactieken men kan toepassen om 
de ziekte te tackelen. ‘Met name beheerders wil-
len natuurlijk weten hoe je voorlopig het beste 
met de essen kunt omgaan,’ verklaart Kopinga. 
‘Wat kunnen we verwachten van bijvoorbeeld 
chemische bestrijding? Uit de mond van sommige 
kwekers horen we dat men de symptomen van 
de ziekte met bespuitingen op de kwekerij aardig 
kan “drukken”. Maar zodra de essen buiten wor-
den weggezet en zij niet meer worden bespoten, 
dan worden ze ziek. Gebruikers hebben daar 
geen baat bij. Je moet niet een boom willen 
planten die alleen kan bestaan dankzij chemische 
bestrijding. Een boom moet zichzelf kunnen red-
den. Daarom pleiten we er bij CGN voor om in te 
zetten op gezond materiaal.’  
 
Vertrouwen 
De es is andere koek dan een laanboom zoals de 
iep, volgens Kopinga. Hij argumenteert: ‘Essen 
staan overal, ook in het buitengebied en in de 
bossen. Er is veel te verliezen. Het is bovendien 
een heel mooie, sterke en belangrijke boom-
soort.’ De es mag niet weg; dat is duidelijk. Maar 
de sector en de eindgebruikers zijn aan zet. ‘Daar 
hebben wij als onderzoeker geen controle over. 
De eindgebruiker moet er vertrouwen in hebben 
dat er resistente essen zullen verschijnen op de 
markt en daar moet dan een vraag naar gaan 
ontstaan. De sector zal dan gaan investeren in de 
vermeerdering van deze resistente klonen. Alles 
valt of staat met vertrouwen.’
Onderzoek
Twijgsterfte 2011  N-klonen  Bladinfectie 2012  N-klonen
(klasse 0 t/m 7)    (%)
-->   4  -->   5
Atlas (0,0)     Atlas (5,3%)
-->   6  -->   8
Geessink (0,3)    Altena (9,6%)
-->   6  -->   25
Westhof's Glorie (0,5)   Geesink (29,2%) 
-->   21  -->   16
Altena (1,2)    Westhof's Glorie (41,7%) 
-->   37  -->   6 
Eureka (2,6)    Eureka (45%)
De tabel laat zien dat onder ‘N-klonen’ een x-aantal klonen bestaat met een tolerantieniveau dat tussen of boven 
de linksstaande handelsklonen zit en dat een verrijking van het sortiment zou kunnen betekenen. Er is hierbij 
volgens Kopinga nog behoefte aan een objectieve inoculatietoets die de resultaten van deze eenjarige opname 
kan bevestigen.
 Ir. Jitze Kopinga (CGN, Boombiologie- en -patho-
logie. Projectleider in het Nederlandse onderzoek 
naar essentaksterfte).


De Es mag niet weg! Onderzoek essenresistentie: nu sector en gebruiker aan zet

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available