Daatselaar, C.H.G.

Ham, A., van den

Wageningen Yield 

Soms zeer zware storm, windstoten, veel 
neerslag en hagel, maar op de deurmat de 
novembereditie van het LMM-nieuws. Hierin 
doen we verslag van de waterkwaliteit en het 
gebruik van stikstof en fosfaat uit meststoffen 
op derogatiebedrijven. Verschilt de 
nitraatconcentratie in het grondwater van 
percelen met permanente maïsteelt met het 
bedrijfsgemiddelde? Deze nieuwsbrief geeft u 
een antwoord. Verder treft u onder andere 
een interessant interview aan met een 
veehouder in het Zuidelijk Zandgebied en 
kunt u lezen hoe medewerker Kees Kooman 
bij het LEI terecht is gekomen. 
Wij wensen u weer veel leesplezier en mocht 
u willen reageren, aarzel niet. 
Wilt u reageren? 
Mail naar lmm@rivm.nl.  
U hoort van ons, wij horen ook graag van u. 
In dit nummer o.a.
2  Interview met Frank van der Schriek 
4  Waterkwaliteit op landbouwbedrijven 
met derogatie
5  Gebruik van stikstof en fosfaat  
op derogatiebedrijven
6 Interview met LEI-medewerker 
 Kees Kooman
7  LMM in het Groen Onderwijs
7  Nitraat onder maïspercelen
8 Operationeel en Kort nieuws 
LMM-nieuws is een uitgave van het RIVM en  
LEI Wageningen UR. De nieuwsbrief verschijnt drie keer per 
jaar en is bedoeld voor ondernemers uit de agrarische sector 
die deelnemen aan het Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid.
November 2013
LMM-nieuws
Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid
LM
M
-n
ie
uw
s 
 | 
 ja
ar
ga
ng
 6
, n
r 3
 | 
 n
ov
em
be
r 2
01
3 
2 | LMM-nieuws | november 2013
Vlakbij Oosterhout, in Den Hout, ligt het melkveebedrijf 
van Frank van der Schriek (37) met 70 melkkoeien en 45 
stuks jongvee en circa 11 ha eigen grond met gras en maïs. 
Hij runt het bedrijf samen met zijn vrouw Conny (37). Hun 
4 kinderen variëren in leeftijd van 2 tot 8 jaar.
Onverwacht toch in het bedrijf
Frank: ‘Ik kom uit een gezin met 4 kinderen, waarvan ik de 
jongste ben. Mijn ouders hadden hier eerst een bedrijf met 
500 mestvarkens en 28 melkkoeien. Ik had nooit het idee 
dat ik dat bedrijf zou overnemen. Ik heb dan ook M.T.S. 
Bouwkunde gevolgd en 12 ½ jaar bij OranjeWoud op de 
tekenkamer gewerkt. Toen mijn vader er in 2000 mee 
wilde stoppen en mijn broers niet in waren voor een 
overname ben ik er samen met Conny ingestapt. Mijn 
vader is altijd blijven meehelpen, we hebben verder geen 
personeel.
Lastige start
Ik zag niets in die mestvarkens en die hebben we dus 
weggedaan. Maar met 28 melkkoeien kom je ook niet ver. 
Daarom bleef ik 3 dagen in de week bij Oranjewoud 
werken. En zijn we Zorgboerderij Levensvreugde gestart. 
Samen met De Riethorst Stromenland, een instelling voor 
woon- zorg- en welzijnsdiensten waar Conny al werkte als 
ergotherapeute. De cliënten die bij ons komen wonen 
allemaal thuis. Op dit moment telt de zorgboerderij 
dagelijks circa 15 licht dementerenden en ouderen met een 
dagactiviteit.
Interview met Frank van der Schriek, Den Hout
‘De Zorgboerderij geeft  
veel voldoening’
LMM-nieuws | november 2013 | 3
Geen agrarische opleiding
In 2009 hebben we een nieuwe ligboxenstal laten bouwen 
voor zo’n 90 melkkoeien. Toen hebben we ook een VOF 
gevormd en ben ik bij Oranjewoud gestopt. Ik werk nu dus 
fulltime op de boerderij, zonder een agrarische opleiding. 
Omdat ik als kind al onder de koeien zat en mijn vader 
vaak hielp heb ik dat nooit als een tekortkoming ervaren. 
Komt bij dat Conny ook van een melkveebedrijf komt. In 
2010 namen we de koeien en het melkquotum van haar 
ouders over en nu hebben we er dan zo’n 70. Ik heb het 
erg naar mijn zin als melkveehouder en mis het werk in de 
bouwwereld totaal niet.
Mest afvoeren
We pachten er nog zo’n 6 ha bij. Van de 2200 m3 mest die 
we produceren moet ik zo’n 1200 m3 afvoeren. We hebben 
dan wel derogatie, maar de fosfaat in de mest is de 
beperkende factor. Een deel van de mest gaat naar een 
andere boer met 12 ha grond, in ruil voor voer. Maar 800 
m3 moet ik toch echt laten ophalen tegen zo’n 10 euro per 
kuub. Vreemd trouwens dat die prijs onafhankelijk is van 
het gehalte aan stikstof en fosfor. 
Wat sijpelt er door?
Ik ben dit jaar voor het eerst met het LMM mee gaan doen. 
Afgelopen zomer zijn de percelen voor het eerst bemon-
sterd, de resultaten daarvan heb ik nog niet gezien. Daar 
ben ik wel nieuwsgierig naar, het is de belangrijkste reden 
om met het meetnet mee te doen. Wat sijpelt er nou door 
naar het grondwater? Van de bemonstering heb ik weinig 
gemerkt, ze hebben zich netjes gemeld en zijn toen aan de 
slag gegaan. Een volgende keer zal ik gelijk eens vragen 
naar de resultaten, want nitraat wordt toch ook direct hier 
in het veld bepaald?
Toekomst met Zorgboerderij
We zouden graag uitbreiden, maar zitten hier dicht tegen 
de bebouwing aan. Dus grond erbij is moeilijk, het aantal 
koeien gaat straks waarschijnlijk wel naar de 90. De 
Zorgboerderij biedt een extra inkomen. Maar er zit ook 
vooral een hoop voldoening in. De mensen vinden het 
prachtig, ze hebben het gevoel nog nuttig en nodig te zijn 
en ze ervaren dat ze een hoop dingen toch ook nog wel 
kunnen ondanks hun beperking. Verder wordt de 
thuissituatie ontlast als de cliënt bij ons is. Ze hebben hier 
een eigen binnenruimte, een moestuin en wat kleinvee. 
Zodra ze niet meer zelfstandig kunnen wonen, komen ze 
niet meer in aanmerking voor de dagactiviteiten hier. Dat 
is jammer, ze missen dat dan direct. En wij hun ook.’
4 | LMM-nieuws | november 2013
Figuur 1: Gemiddelde nitraatconcentratie in het 
uitspoelingswater op derogatiebedrijven in de 
vier grondsoortregio’s. 
De Nitraatrichtlijn verplicht landbouwbedrijven om het 
stikstofgebruik via dierlijke mest te beperken tot maximaal 
170 kg per hectare per jaar. Bedrijven met minimaal 70% 
grasland mogen onder voorwaarden hiervan afwijken (dit 
wordt derogatie genoemd) en tot 250 kg stikstof per 
hectare toedienen via graasdiermest. Een van de voor-
waarden die de EU voor het verkrijgen van derogatie aan 
Nederland stelt is de verplichting om van 300 bedrijven 
met derogatie het gebruik van meststoffen en de grond-
waterkwaliteit jaarlijks te rapporteren. 
Rapport over grondwaterkwaliteit en 
landbouwpraktijk
Eind september is de zesde derogatierapportage versche-
nen, zie www.rivm.nl/lmm. In het rapport wordt zowel de 
grondwaterkwaliteit als de landbouwpraktijk over het 
meetjaar 2011 beschreven. Omdat we de effecten van de 
landbouwpraktijk een jaar later in het grondwater 
verwachten zijn ook de voorlopige waterkwaliteitsgege-
vens van het jaar 2012 opgenomen (er was nog geen 
informatie over löss beschikbaar). In het artikel op de 
pagina hiernaast schrijven we over het gebruik van stikstof 
en fosfaat in mest op derogatiebedrijven. De ontwikkeling 
van de nitraatconcentratie in het grondwater op bedrijven 
met derogatie laten we hierna zien.
Ontwikkeling nitraatconcentratie
De 300 bedrijven met derogatie maken deel uit van het 
LMM en zijn verdeeld over de vier grondsoortregio’s in 
Nederland. De nitraatconcentratie in de Zandregio is 
gedurende de meetperiode gedaald en ligt sinds 2008 
onder de nitraatnorm van 50 mg/l. De nitraatconcentratie 
in de Lössregio daalt vanaf 2008 niet meer en ligt boven of 
rond de nitraatnorm. In de Veen- en Kleiregio daalt de 
nitraatconcentratie wel en ligt de gehele periode onder de 
nitraatnorm. In de Zand- en Lössregio komen veel 
uitspoelingsgevoelige gronden voor. Daardoor is de 
nitraatconcentratie daar hoger dan in de Veen- en 
Kleiregio waar meer natte en (met name in de Veenregio) 
organische stofrijke gronden voorkomen, wat de afbraak 
van nitraat bevordert. 
De koppeling tussen mestgift en nitraatconcentratie kan 
niet zomaar gemaakt worden. Het grootste gedeelte van 
de opgebrachte mest wordt door het gewas opgenomen. 
Een klein gedeelte van de stikstof in mest spoelt als nitraat 
uit naar het grondwater. We kunnen dus ook niet eenvou-
dig de vraag beantwoorden of de nitraatconcentratie 
zonder derogatie (sterker) gedaald zou zijn.
Waterkwaliteit op landbouw-
bedrijven met derogatie
0 
10 
20 
30 
40 
50 
60 
70 
80 
2007 2008 2009 2010 2011 2012 
Nitraat (mg/l) 
Meetjaar waterkwaliteit 
Zand Klei Veen Löss 
LMM-nieuws | november 2013 | 5
Figuur 2: Stikstof- en fosfaatgebruik op 
derogatiebedrijven van 2006 t/m 2011. 
Bron: Bedrijveninformatienet van LEI 
Wageningen UR
Gebruik van stikstof en fosfaat 
op derogatiebedrijven
In de vorige nieuwsbrief schreven we over de landbouw-
praktijk op derogatiebedrijven: de bedrijfsstructuur en de 
gewasopbrengsten. Nu is het gebruik van stikstof en 
fosfaat aan de beurt.
Gebruik van stikstof en fosfaat steeds 
dichter bij de normen
Het gebruik van stikstof in dierlijke mest lag alle jaren 
(2006 t/m 2011) gemiddeld iets onder de norm van 250 kg 
per hectare (Figuur 2). Dat is alle stikstof in de mest, dus 
zowel het werkzame deel als het niet werkzame deel.
Het totale stikstofgebruik is de gegeven werkzame stikstof 
in dierlijke mest plus de met kunstmest gegeven stikstof. 
De totaal-stikstofgebruiksnorm verschilt per bedrijf en is 
afhankelijk van de grondsoort en van de verhouding 
grasland/bouwland. Door normaanpassingen daalde de 
norm terwijl het gebruik steeg. Norm en gebruik kwamen 
daardoor steeds dichter bij elkaar (Figuur 2). Het kunst-
mestgebruik bleef met ongeveer 125 kg per hectare gelijk. 
De stijging van het stikstofgebruik met dierlijke mest 
kwam vooral door een hogere wettelijke werkings- 
coëfficiënt van stikstof in dierlijke mest.
Zowel het fosfaatgebruik als de fosfaatgebruiksnorm 
daalde (Figuur 2). In 2011 waren de norm en het gebruik 
met 90 kg per hectare gemiddeld exact gelijk. Het 
kunstmestgebruik nam van 2006 t/m 2011 af van 10 naar  
3 kg per hectare. De fosfaatgebruiksnorm daalde aanvan-
kelijk door verlaging van de fosfaatgebruiksnorm, maar 
vanaf 2010 doordat rekening wordt gehouden met de 
fosfaattoestand van de bodem. Bij een hoge fosfaat- 
toestand mag minder fosfaat aan de bodem worden 
toegediend dan bij een neutrale of een lage 
fosfaattoestand. 
Verschillen per grondsoort
De gebruiksnormen en het gebruik verschillen per 
grondsoort. In 2011 lag het gebruik van werkzame stikstof 
op bedrijfsniveau overal lager dan de norm, behalve in de 
Lössregio (+ 1 kg N/ha). Vooral op grasland werd daar meer 
stikstof gebruikt dan de norm. Melkveehouders kiezen 
soms voor een andere verdeling in het gebruik tussen 
grasland en bouwland (vooral maïsland) dan volgens de 
geldende gebruiksnormen. Het fosfaatgebruik lag in de 
Zand- en de Lössregio iets hoger dan de norm. In de Klei- 
en de Veenregio werd er iets minder fosfaat gebruikt dan 
de norm. 
Meer lezen over bedrijven met derogatie:  
http://www3.lei.wur.nl/AgroCenter/landbouwpraktijk-en-
waterkwaliteit-op-landbouwbedrijven.pdf
0 
50 
100 
150 
200 
250 
300 
350 
2006 2007 2008 2009 2010 2011 
kg/ha/jr 
Jaar 
Stikstofgebruik dierlijke mest  
Stikstofgebruik totaal 
Fosfaatgebruik totaal 
Stikstofgebruiksnorm totaal 
Fosfaatgebruiksnorm totaal 
6 | LMM-nieuws | november 2013
‘Via minister Van der Stee 
kwam ik bij het LEI’
Interview met LEI-medewerker Kees Kooman 
Kees Kooman werkt sinds februari 1980 bij het LEI in Den 
Haag als technisch administratief medewerker. Hij begon 
bij de helpdesk, maar verzamelt nu de gegevens van 30 
landbouwbedrijven en doet het normenbeheer (het 
up-to-date houden van allerlei gegevens, bijvoorbeeld de 
gebruiksnormen en wettelijke werkingscoëfficiënten). 
Via de minister naar het LEI
Toen Kees in 1979 van de MAS kwam, viel het niet mee om 
werk te vinden. ‘Thuiszitten waren we niet gewend, dus 
had ik allerhande baantjes. Maar ik wilde meer vastheid. Ik 
heb een brief geschreven aan toenmalig landbouwminister 
Van der Stee. Het gevolg was dat ik bij het LEI werd 
uitgenodigd voor een gesprek en werd aangenomen.’
‘Met mensen omgaan vind ik het 
mooiste dat er is’
‘Als helpdeskmedewerker ondersteun je collega’s die met 
vragen zitten over de juiste wijze van invoeren van 
gegevens en wat daar mee samenhangt. Dat is steeds 
meer uit- en omgebouwd naar het verzamelen en 
inbrengen van bedrijfsgegevens van landbouwbedrijven 
voor het Bedrijveninformatienet (BIN).’ Kees bezoekt de 
bedrijven, waarvan hij de gegevens bijhoudt, meestal één 
keer per jaar. ‘Veel gegevens komen automatisch binnen. 
Het bezoek is vooral voor aanvullende vragen zoals het 
opnemen van de voorraden voer, mest et cetera. Ik vind 
het mooi dat je, naast het bijdragen aan kwalitatief 
hoogwaardige cijfers voor het BIN, de boer een waardevol 
verslag van zijn bedrijfsresultaten kunt geven’.
Naast het verzamelen en inbrengen van de bedrijfsgege-
vens houdt Kees zich bezig met het actueel houden van 
normen zoals prijzen. ‘Bij al het werk ga ik veel met 
mensen om, dat is het mooiste dat er is. Het werven van 
nieuwe deelnemers vind ik daarom leuk en dat gaat ook 
prima. Ook privé ga ik veel met mensen om. Ik ben 
voorzitter van dit en secretaris van dat en sta soms op een 
markt.’ 
Bedrijfsmatigheid en zakelijkheid 
nemen toe
Voor de toekomst ziet Kees een verdere toename van de 
zakelijkheid en bedrijfsmatigheid. De automatisering zal 
toenemen waardoor je meer bedrijven kunt bijhouden. 
‘Dat is niet erg als het contact met mensen maar blijft. 
Maar dat zal wel want als je de bedrijven niet kent, kun je 
geen goede gegevens inbrengen. Ik heb er alle vertrouwen 
in dat werken bij het LEI leuk blijft!’
LMM-nieuws | november 2013 | 7
LMM in het Groen 
Onderwijs
Acht instellingen uit het HBO en het MBO werkten vanaf 
2009 samen met LEI Wageningen UR en Wageningen 
Livestock Research om de kennis over mineralenmanage-
ment bij de landbouwpraktijk te krijgen. Studenten maken 
in groepsverband, begeleid door hun docenten, een advies 
voor hun stagebedrijf over de verbetering van het minera-
lenmanagement. Ze worden ondersteund met kennis en 
tools van het LMM en het project Koeien & Kansen (K&K). 
LEI Wageningen UR heeft de brochure 
‘Mineralenmanagement en economie op melkveebedrijven, 
gegevens uit de praktijk’ en aanvullingen daarop over de 
ammoniakemissie en de broeikasgasemissie (zand, klei en 
veen) ontwikkeld. Studenten kunnen ‘hun’ bedrijf op het 
gebied van voeding, bemesting en bodemoverschotten 
voor fosfaat en stikstof, broeikasgasemissie, ammoniake-
missie en economie vergelijken met een groep vergelijkbare 
bedrijven. Zo ontstaat een integraal beeld waar goed of 
minder goed wordt gescoord. Studenten leren omgaan met 
verschillen tussen bedrijven, ondernemers krijgen een gratis 
advies. In september 2013 is de bijdrage van WUR in het 
onderwijsproject beëindigd, maar de kennis blijft voor het 
Groen Onderwijs beschikbaar zodat ze zelf verder kunnen.
Meer lezen over de brochure: www.lmm.wur.nl en dan 
doorklikken naar publicaties.
Nitraat onder 
maïspercelen 
De gemiddelde nitraatconcentratie in het grondwater op 
permanente maïspercelen is hoger dan de gemiddelde 
nitraatconcentratie op het gehele bedrijf (zie Figuur 3). Dit 
hebben we bekeken voor melkveebedrijven in de 
Zandregio. Al vanaf het begin van het LMM is er extra 
aandacht voor de gevolgen van snijmaïsteelt op de 
waterkwaliteit, omdat wetenschappelijk onderzoek 
aangeeft dat onder snijmaïs vaak hogere nitraatconcentra-
ties voorkomen dan onder grasland. Daarom nemen we op 
permanente maïspercelen extra grondwatermonsters. 
Meten is weten! 
De hogere nitraatconcentratie in het grondwater onder 
maïs kan verschillende oorzaken hebben, zoals verschillen 
in gewaseigenschappen, bedrijfsvoering of natuurlijke 
omstandigheden. Zo blijkt uit onze gegevens dat perma-
nente maïs vaak geteeld wordt op percelen met een wat 
diepere grondwaterstand. In drogere grond wordt nitraat 
slechter afgebroken dan in nattere grond, wat deels de 
hogere concentraties zou kunnen verklaren.
Dit is een eerste, snelle analyse van de gegevens. We gaan 
de resultaten nog goed bekijken om na te gaan welke 
factoren de hogere concentraties kunnen verklaren. 
Figuur 3: Gemiddelde nitraatconcentratie in het grondwater 
(mg/l) voor het gehele bedrijf en voor de percelen met  
permanente maïs (LMM-melkveebedrijven in de Zandregio met 
permanente maïspercelen).
Foto: Coachingsdag voor studenten
0
50
100
150
200
250
300
350
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
Nitraatconcentratie (mg/l)
Jaar
Gehele bedrijf Permanente maïs
Colofon 
Dit is een uitgave van:
LEI
00
61
66
Redactie
Bernard van Elzakker
Marga Hoogeveen  
Aan deze editie  
werkten mee
Eke Buis
Co Daatselaar
Aart van den Ham
Arno Hooijboer
Niels Masselink
Fotografie
RIVM  
LEI Wageningen UR 
Opmerkingen en vragen
lmm@rivm.nl
Websites
www.rivm.nl/lmm
www.lmm.wur.nl
Kort nieuws
Oproep interview
In iedere LMM-nieuws publiceren we een 
interview met een deelnemer. Bij de keuze 
van een deelnemer letten we er vooral op 
dat deelnemers uit de vier grondsoortre-
gio’s en met verschillende bedrijfstypen 
aan het woord komen. Verder wordt een 
deelnemer vrij willekeurig uit ons bestand 
gekozen en benaderd. 
We willen dit nu eens omdraaien en 
deelnemers die graag geïnterviewd willen 
worden vragen om dit kenbaar te maken. 
Uiteraard kan niet iedereen geïnterviewd 
worden, uiteindelijk geven we maar drie 
nieuwsbrieven per jaar uit. 
Interesse? Mail naar lmm@rivm.nl
Vreemde uitkomsten
We worden wel eens benaderd door een 
deelnemer met vragen over de grond-
waterkwaliteit op zijn/haar bedrijf. De 
bedrijfsvoering is dan niet veranderd, maar 
er worden opeens wel andere concentra-
ties gemeten. Hoe kan dat? Daar zijn 
verschillende oorzaken voor aan te wijzen 
en in een volgende nieuwsbrief gaan we 
daar eens dieper op in. Uiteraard niet 
toegespitst op een specifiek bedrijf, uw 
anonimiteit is immers gewaarborgd!
Operationeel nieuws
Actuele monsternemingen
 - Bodemvocht op circa 50 locaties in de 
Löss-regio door het RIVM, gestart begin 
september;
 - Drain- en slootwater in de winterperiode 
in de Veen-, Klei- en Zandregio op circa 
160 bedrijven door CBD en NAK AGRO, 
gestart begin oktober;
 - Grondwater op 60 locaties in de natte 
zandgebieden door het RIVM, gestart in 
oktober.
 - Grond- en slootwater op circa 60 locaties 
in de Veenregio door CSO, gestart op 4 
november;
 - Grondwater op 22 locaties in de Kleiregio 
door TAUW, medio november gestart. 
Ronde twee zal in februari 2014 
plaatsvinden.
Vastlegging 
landbouwpraktijkgegevens
De vastlegging van landbouwpraktijk-
gegevens over het jaar 2012 in het 
LEI-Informatienet vordert gestaag en is nu 
voor 410 bedrijven voltooid. Bij 15 
LMM-bedrijven zijn de LEI-medewerkers 
nog bezig om de bedrijfsgegevens in te 
voeren. Bij 20 andere bedrijven is de 
vastlegging compleet maar is men nog 
bezig de controleprogramma’s te draaien 
en na te lopen.
Werving nieuwe deelnemers
 - Voor de lopende winterprogramma’s 
wordt alleen in de Veenregio nog één 
melkveebedrijf voor het derogatie- 
meetnet gezocht;
 - Binnenkort zal de werving van deel-
nemers voor het zandprogramma in de 
zomer 2014 van start gaan. 
Diverse rapportages
 - De RIVM-briefrapportage met de 
resultaten van de bodemvochtbemon-
stering bij 50 bedrijven in de Lössregio is 
in augustus verzonden;
 - De RIVM-briefrapportage met de 
resultaten van de grond- en slootwater-
bemonstering bij 65 bedrijven (en tevens 
greppelwater bij 19 bedrijven) in de 
Veenregio is in september verzonden;
 - Het rapport ‘Waterkwaliteit op Koeien 
en Kansen bedrijven: resultaten van 10 
jaar bemonstering’, rapportnummer 
680717021/2013 is gereed en beschikbaar 
via de LMM-website van het RIVM 
(www.rivm.nl/lmm);
 - Het rapport ‘Landbouwpraktijk en 
waterkwaliteit op landbouwbedrijven 
aangemeld voor derogatie’, rapport-
nummer 680717034/2013 is gereed en 
beschikbaar via de LMM-website van het 
RIVM (www.rivm.nl/lmm). 


Gebruik van stikstof en fosfaat op derogatiebedrijven

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield