In 2012 en 2013 kwamen uit verschillende delen van Nederland verontrustende berichten over sterfte van oudere zomereiken in bossen en parken. In sommige opstanden is meer dan de helft van de eiken doodgegaan. De meeste meldingen kwamen uit het oosten en zuiden van het land. Op verzoek van het Bosschap heeft het Ministerie van Economische Zaken Alterra via een Helpdeskvraag laten onderzoeken wat de ernst van de sterfte is, wat de mogelijke oorzaken en wat de mogelijkheden voor een beheerder om eikensterfte te voorkomen. Het onderzoek bestond uit een enquête onder vijfig beheerders en een klein veldonderzoek. Dit artikel geeft de resultaten van het onderzoek

Oosterbaan, A.

NARCIS 

Eikensterfte: ernst, oorzaken en beheer

Wageningen Yield 

22
> De zomereik is een belangrijke soort voor ons land: als dominante 
boomsoort in de habitattypen beuken-eikenbossen met hulst, eiken-
haagbeukbossen en oude eikenbossen, maar ook in eiken-berkenbossen. 
Daarnaast is het een beeldbepalende soort op erven, in lanen en andere 
lijnvormige landschapselementen, in bosjes en als solitair. Op de lange 
termijn zou het verdwijnen van eiken een grootschalige verandering in 
het landschap tot gevolg hebben, met negatieve gevolgen voor de ecolo-
gische, economische, recreatieve en cultuurhistorische waarden van het 
gebied. 
Het is overigens niet voor het eerst dat inlandse eiken met gezond-
heidsproblemen kampen. Ook in de jaren tachtig was dit het geval, zelfs 
Europawijd. Bomen vertoonden toen ingestorven takken en kroonde-
len. Daarnaast ontstond veel waterlot op de stam en de takken. Soms 
waren zwarte plekken zichtbaar op de stam. De bomen gingen meestal 
langzaam, binnen enkele jaren, dood. De problemen zijn toen langza-
merhand afgenomen, maar in begin en eind jaren negentig was er weer 
wat meer sterfte. Tijdens het onderzoek indertijd werden de oorzaken 
vooral gezocht in combinaties van herhaalde kaalvraat door insecten en 
ongunstige weersomstandigheden als droogte, vorst of wateroverlast, 
waardoor de bomen gevoelig worden voor secundair optredende orga-
nismen als sombere honingzwam. Het ziektebeeld van toen lijkt overeen 
te komen met datgene wat nu te zien is bij de eiken. Een verschil is dat 
tegenwoordig ook de eikenprachtkever een belangrijke rol speelt in het 
afstervingsproces. Door klimaatverandering heeft deze kever zijn opmars 
gemaakt. Verder lijken nu soms ook gezonde bomen relatief snel (binnen 
een jaar) dood te gaan.
In 2012 en 2013 kwamen uit verschillende 
delen van Nederland verontrustende berichten 
over sterfte van oudere zomereiken in bossen 
en parken. In sommige opstanden is meer dan 
de helft van de eiken doodgegaan. De meeste 
meldingen kwamen uit het oosten en zuiden 
van het land. Op verzoek van het Bosschap 
heeft het ministerie van Economische 
Zaken Alterra via een Helpdeskvraag laten 
onderzoeken wat de ernst van de sterfte 
is, wat de mogelijke oorzaken en wat de 
mogelijkheden voor een beheerder om 
eikensterfte te voorkomen. Het onderzoek 
bestond uit een enquête onder vijfig 
beheerders en een klein veldonderzoek. Dit 
artikel geeft de resultaten van het onderzoek.
—  Anne Oosterbaan (Alterra, Wageningen UR)
Eikensterfte: 
ernst, oorzaken 
en beheer
Eikensterfte in Willinks Weust bij Winterswijk. Meeldauw foto Anne Oosterbaanfoto Anne Oosterbaan
uit de wetenschap
23januari 2014
Onderzoek
Op basis van het oppervlakte eik zijn per provincie in totaal vijftig loca-
ties geselecteerd. Bij de beheerder is nagevraagd of er sterfte optreedt, 
in welke mate, in welke leeftijdsklassen, op welke groeiplaatstypen en 
of er de laatste jaren veel vraat door insecten is geweest en of er eiken-
prachtkever of honingzwam op de eiken is gesignaleerd. Ook is gevraagd 
of de beheerder zelf indicaties heeft over de oorzaak van de sterfte. In 
boswachterij Liesbos (Noord-Brabant), landgoed Aarnink en boswachte-
rij Slangenburg (Achterhoek), bij Hoenderloo, Ermelo en Woeste Hoeve 
(Veluwe) en boswachterij Hardenberg (Overijssel) is van dode, aangetaste 
en gezonde eiken een boorkern uit de stam (zie foto onderaan de pagina) 
genomen om na te kunnen gaan wanneer de gezondheidsverslechtering 
is opgetreden. Deze dertig (tien vitale, tien aangetaste en tien recent 
gestorven) onderzochte bomen groeien op bodemtypen die variëren van 
veldpodzolgrond (Hardenberg) tot beekeerdgrond (Liesbos).
Ernst van de sterfte
In 42 van de 50 gebieden (84 %) komt eikensterfte voor (tabel 1). Het is 
praktisch onmogelijk gebleken om hierbij onderscheid te maken tussen 
recente sterfte en sterfte van meerdere jaren geleden. Sterfte van eiken 
komt in het hele land voor maar in het westen lijkt het wel iets minder 
vaak op te treden. In de meeste gevallen gaat het om slechts enkele 
procenten van het stamtal, echter in een derde van de gevallen vindt de 
beheerder de sterfte ernstig tot zeer ernstig. Hierbij noemen zij sterfte-
percentages van 20-60 procent van het stamtal waarbij de hoge sterfte-
percentages zich vooral voordoen op natte groeiplaatsen.
De sterfte komt voor in alle leeftijden boven de 20 jaar, het meest bij 
eiken ouder dan 60 jaar. Bomen sterven soms groepsgewijs, soms indivi-
dueel. Op de meeste locaties zowel groepsgewijs als individueel. Sterfte 
komt niet alleen voor bij zomereik, maar ook bij wintereiken op de 
Veluwe en in de Achterhoek.
Over de mate van kaalvraat in de laatste 5 jaar door insecten zoals kleine 
wintervlinder en groene eikenbladroller weten de beheerders meestal 
weinig te melden. Eikenprachtkever komt in zeker een kwart van de 
gevallen voor. In de meeste gevallen is het de beheerders echter niet 
bekend of eikenprachtkever op de betreffende eiken heeft gezeten. De 
meeste beheerders weten ook niet of er honingzwam in de betrokken 
opstanden voorkomt. In de meeste gevallen weten de beheerders niet 
wat de oorzaak van de sterfte is. In een vijfde van de gevallen denken ze 
dat het iets met (veranderingen in) de waterhuishouding te maken heeft. 
Sommigen denken dat de kaalvraat door insecten in combinatie met 
droogte de eiken gevoelig heeft gemaakt voor secundaire aantasters als 
honingzwam en eikenprachtkever.
Mogelijke oorzaken
De diktegroei van de onderzochte bomen geeft aan dat vooral in de jaren 
2009, 2010 en 2011 iets aan de hand geweest moet zijn. In 2009 en 2010 
is er landelijk zeer veel kaalvraat door rupsen van insecten opgetreden, 
vooral van de kleine wintervlinder (figuur 2). Maar vooral de weersom-
standigheden kunnen de verminderde groei in 2009 en 2010 hebben 
veroorzaakt. Het jaar 2009 was gemiddeld een droog jaar. In 2010 is het 
neerslagtekort (neerslag min verdamping) tot in juli/augustus zeer hoog 
opgelopen: tot 200 millimeter (figuur 3).
Vervolgens kwam daar de meest droge lente van de eeuw overheen. 
Waarschijnlijk hebben de eiken in 2010 en in de eerste maanden van 
het groeiseizoen van 2011 dus last gehad van de droogte. Op de nattere 
groeiplaatsen of groeiplaatsen waar het water niet snel genoeg weg kan, 
kunnen in de zomer van 2011 eiken nog eens last hebben gehad van 
wateroverlast. In juli 2011 vielen namelijk, vooral in het zuiden en het 
oosten van het land, extreme hoeveelheden neerslag in een korte tijd 
(figuur 4). De hoge sterftepercentages, die vooral op natte groeiplaatsen 
voorkomen, kunnen hier vermoedelijk mee worden verklaard.
De in 2009 en 2010 opgetreden kaalvraat en de droogte van 2010 en 2011 
kunnen de sterfte al hebben veroorzaakt. Aantasting van het blad door 
meeldauw kan daar nog eens aan bij hebben gedragen. Vaak komen daar 
nog zwakteparasieten, zoals de honingzwam (in de meeste gevallen gaat 
het om de sombere honingzwam) en de eikenprachtkever bij die de ver-
zwakte bomen uiteindelijk de nek omdraaien. Er zijn nog andere organis-
men die verantwoordelijk kunnen zijn voor het (helpen) afsterven van 
eiken, zoals Phytophthora ramorum en bacteriën. In Engeland zouden 
deze verantwoordelijk zijn voor de plotselinge dood van sommige eiken, 
de zogenaamde “sudden oak death”. Maar daar is in dit project geen 
onderzoek naar gedaan.
De sterfte treedt op onder bomen van alle sociale posities binnen een 
bos. Dus het gaat niet specifiek om bomen die door dunningsachterstand 
in de verdrukking zijn gekomen van sterkere groeiers. Sterfte treedt ook 
op onder heersende bomen in tot nu toe normaal gedunde bossen. Het 
grootste deel van onze eikenbossen staan op de zuidelijke en oostelijke 
zandgronden. De sterfte betreft echter niet alleen eiken op droge, arme, 
zure zandgronden. Het komt net zo veel voor op de betere zandgronden 
en op sterk lemige gronden, zoals de beekeerdgronden in het Liesbos en 
in de Achterhoek. Op deze gronden, die van nature veel natter zijn, kun-
nen grondwaterfluctuaties ook een rol spelen.
Ook in 1985 vertoonden eiken gezondheidsproblemen. Het beeld van 
toen lijkt zich te herhalen, maar nu zijn er hogere sterftepercentages. Het 
lijkt er op dat op veel plaatsen waar eerder eiken oud konden worden, 
nu “gemakkelijk” sterfte optreedt. Op de een of andere manier lijken de 
eiken gevoeliger te zijn geworden voor droogte, aantastingen en dergelij-
ke. Dit kan verschillende oorzaken hebben, bijvoorbeeld een verstoorde 
mineralenhuishouding of een verstoorde relatie tussen de mycorrhiza-
schimmels waar de eik mee samenleeft. Vanwege de grote betekenis van 
zomereik voor ons land en de geconstateerde sterftepercentages is het 
van groot belang om fundamenteel onderzoek te doen naar dit soort 
achtergrond factoren.
Aanbevelingen voor het beheer
Omdat het niet om een enkele oorzaak gaat, is er ook geen enkelvoudige 
Voorbeeld boorkern van een vitaal uitziende boom met een sterke groeivermindering in 2010 en 2011. (Bron: Alterra)
schors '112012 '09'10 2007 20062008'13
24
Zware aantasting
Matige aantasting
Lichte aantasting
1946
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
1965
1987
1997
2009
A
an
ta
l w
aa
rn
em
in
ge
n
190
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Figuur 2 Aantal meldingen van vraat door de kleine wintervlinder 
(Bron: Alterra database insectenaantastingen)
Provincie
opp eik 
(ha) aantal gebieden met sterfte
Groningen 1700 2 1
Friesland 4400 4 2
Drenthe 6700 6 6
Overijssel 7200 7 7
Flevoland 2200 2 2
Gelderland 12900 11 11
Utrecht 3700 3 3
Noord-Holland 3900 3 1
Zuid-Holland 1200 1  0
Zeeland 600 1  0
Noord-Brabant 7700 6 5
Limburg 6500 4 4
Totaal 58200 50 42
Tabel 1 De oppervlakte bos met eik als hoofdboomsoort per provincie, 
het aantal gebieden waar navraag is gedaan en het aantal gebieden waar 
sterfte voorkomt.
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
5
4
3
2
1
0
 — vitaal   — verzwakt   — dood in 2013
breedte
jaarring 
(mm)
Figuur 1 Voorbeeld van diktegroei van een gezonde, een verzwakte en 
een gestorven eik op de Veluwe
uit de wetenschap
25januari 2014
Figuur 3 Neerslagtekort in Nederland in 2010 en 2011, 
landelijk gemiddelde over 13 stations. 
(bron: KNMI)
remedie. Wat kan de beheerder dan wel doen, zodat er zo weinig moge-
lijk kans is dat er meer eikensterfte optreedt?
Geen noodzaak van het vellen/verwijderen van dode en aangetaste eiken
Het verwijderen van dode bomen met uitvlieggaten (D-vormig) van de 
eikenprachtkever heeft geen zin, omdat de bomen al door de kever ge-
bruikt zijn als broedboom. De eikenprachtkever kan zich alleen ontwik-
kelen in verzwakte levende bomen. Dode bomen kunnen dus zonder 
bezwaar in het bos blijven staan ten behoeve van de biodiversiteit. 
Veiligheid voor boswandelaars is uiteraard wel een punt van aandacht.
Dunning en menging met andere soorten
Vanwege het grote aantal eiken met een slechte conditie is te verwach-
ten dat er de komende jaren nog veel eiken zullen afsterven. Omdat de 
vitaliteit van eiken eigenlijk alleen maar in augustus/september goed 
te beoordelen is (dan zijn eiken immers weer hersteld van eventuele 
insectenvraat) dient het blessen voor een dunning in deze periode uitge-
voerd te worden. Oudere eikenbossen hebben vaak een onderetage van 
beuk of haagbeuk. Bij dunning is het van belang deze onderetage zo veel 
mogelijk te behouden. In de praktijk is gebleken dat verwijdering funest 
is voor de overblijvende eiken, onder andere door verhevigde aantasting 
door eikenprachtkever. De onderetage van beuken en haagbeuken kan 
ook de plek van dode en aangetaste eiken innemen.
Waterhuishouding op orde houden
Veel groeiplaatsen van eik zijn de afgelopen eeuw verdroogd. Hierdoor is 
het regelmatig schonen van afwateringssloten vaak achterwege gebleven. 
Vooral voor bosgedeelten waar overtollig water bij piekafvoeren moeilijk 
weg kan, is het zaak dit soort sloten weer goed te gaan onderhouden. 
Omdat we door klimaatverandering meer te maken krijgen met extreme 
neerslaghoeveelheden wordt dit voor de toekomst nog belangrijker.
Boomsoortenkeuze
Is het wel verstandig om nog eik aan te planten? Mijn advies is om op 
voor eik geschikte groeiplaatsen de eik altijd te mengen met een andere 
boomsoort. Deze kan vaak ook via natuurlijke verjonging komen. Hier-
mee is het risico een hele opstand te verliezen veel kleiner. Op drogere 
groeiplaatsen is het verstandig om wintereik te planten in plaats van 
zomereik. Wintereik wordt minder vaak kaal gevreten door insecten en 
is in het algemeen wat beter bestand tegen droogte.<
anne.oosterbaan@wur.nl
Figuur 4 Neerslag in 2011, De Bilt
Jaarsom 909 mm (normaal 833 mm) 
(bron: KNMI)
2010
N
ee
rs
la
gt
ek
or
t 
(m
m
)
2011
N
ee
rs
la
gt
ek
or
t 
(m
m
)


Eikensterfte: ernst, oorzaken en beheer

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Wageningen Yield

Name not available