Bij het aantreden in 2010 van het kabinet Rutte I is het natuurbeleid drastisch veranderd. De plannen voor de Ecologische hoofdstructuur (EHS), het natuurnetwerk van Nederland, werden versoberd. De herziening van het natuurbeleid bood echter ook kansen om na ruim twintig jaar werken aan de EHS te kijken waar verbetering mogelijk is. Provincies ontwikkelden daarom plannen voor een ‘herijkte EHS’. Vijf provincies vroegen aan Alterra om uit te zoeken in hoeverre deze herijkte EHS tot ecologische verbeteringen leidt. In dit artikel beschrijven we de aanpak van de evaluaties van de provinciale plannen voor een herijkte EHS, waarbij we de studies voor Gelderland, Overijssel en Limburg in meer detail beschrijven

Eupen, M., van

Grift, E.A., van der

Pouwels, R.

Wamelink, G.W.W.

Wageningen Yield 

themanummer Nationaal Natuurnetwerk
24 juni 2014
— Wieger Wamelink, Rogier Pouwels, Michiel 
van Eupen en Edgar van der Grift (Alterra 
Wageningen UR)
Bij het aantreden in 2010 van het 
kabinet Rutte I is het natuurbeleid 
drastisch veranderd. De plannen voor 
de Ecologische hoofdstructuur (EHS), 
het natuurnetwerk van Nederland, 
werden versoberd. De herziening 
van het natuurbeleid bood echter 
ook kansen om na ruim twintig jaar 
werken aan de EHS te kijken waar 
verbetering mogelijk is. Provincies 
ontwikkelden daarom plannen voor 
een ‘herijkte EHS’. Vijf provincies 
vroegen aan Alterra om uit te 
zoeken in hoeverre deze herijkte 
EHS tot ecologische verbeteringen 
leidt. In dit artikel beschrijven we 
de aanpak van de evaluaties van de 
provinciale plannen voor een herijkte 
EHS, waarbij we de studies voor 
Gelderland, Overijssel en Limburg in 
meer detail beschrijven.
Herijking van de EHS voor drie 
verschillende provincies
> Voor elk van de drie provincies hebben we de 
plannen voor de herijkte EHS vergeleken met de 
oorspronkelijke plannen voor de EHS. Hiervoor 
hebben we de effecten op de ruimtelijke sa-
menhang in beeld gebracht, nieuwe ruimtelijke 
knelpunten benoemd en advies uitgebracht over 
hoe de knelpunten kunnen worden weggenomen. 
De ruimtelijke samenhang is modelmatig getoetst 
met het model MetaNatuurplanner (MNP). Dit 
instrument gebruiken het Planbureau voor de 
Leefomgeving en Alterra ook voor de nationale 
evaluatie van de ruimtelijke samenhang van de 
herijkte EHS.
De MetaNatuurplanner is gebaseerd op het prin-
cipe dat elke dier- en plantensoort een minimum 
oppervlak aan kwalitatief geschikt leefgebied 
nodig heeft om duurzaam voor te kunnen komen. 
Duurzaam voorkomen betekent dat de soort 
minder dan 5% kans heeft om in 100 jaar uit te 
sterven. Het minimum oppervlak kan sterk varië-
ren, bijvoorbeeld van 5 ha voor het Geelsprietdik-
kopje tot 3000 ha voor de Blauwe kiekendief. In 
het gefragmenteerde Nederlandse landschap zijn 
grote aaneengesloten gebieden met geschikt leef-
gebied vaak niet meer aanwezig. Het model houdt 
daarom ook rekening met de capaciteit van soor-
ten om ongeschikte gebieden te overbruggen. Dit 
zorgt er voor dat soorten in een gefragmenteerd 
landschap toch voldoende geschikt leefgebied 
kunnen vinden om duurzaam voor te komen.
De MetaNatuurplanner analyseert de ruimtelijke 
samenhang en kwaliteit van het leefgebied voor 
een soort en berekent of er ruimte is voor een 
zogenoemde ‘sleutelpopulatie’. Een sleutelpo-
pulatie is een populatie die groot genoeg is om 
duurzaam voort te kunnen bestaan binnen een 
natuurnetwerk als de EHS. Een groot leefgebied 
kan meerdere sleutelpopulaties van een soort 
bevatten. Voor elke provincie is een lijst van 
ongeveer 250 dier- en plantensoorten gebruikt om 
te onderzoeken of deze soorten duurzaam kun-
nen voorkomen in de herijkte EHS. Per gebied is 
uiteindelijk het percentage soorten bepaald, waar-
voor geldt dat de kwaliteit en het oppervlakte van 
het leefgebied voldoende zijn voor een stabiele 
populatie. Hierbij is de aanname gehanteerd 
dat de abiotische kwaliteit en het beheer in de 
gebieden conform de gestelde doelen zijn en dat 
er geen negatieve effecten van klimaatverande-
ring zijn. Een percentage van minder dan 25 van 
de soorten dat duurzaam kan voorkomen is als 
slecht aangeduid, 25-50% als matig en meer dan 
50% als goed. 
Provincie Limburg: inzet van 
beheergebieden ter compensatie
De geplande herijking zal in de provincie Limburg 
leiden tot een nieuwe begrenzing van de EHS, 
waarbij een aantal eerder ingeplande gebieden uit 
de EHS worden gehaald. Een deel van het verlies 
aan EHS wordt gecompenseerd door beheergebie-
den zodanig te lokaliseren dat zij verbindingen 
vormen tussen verschillende natuurgebieden en 
bestaande natuurgebieden een groter oppervlak 
krijgen. Beheergebieden zijn gebieden waar de 
economische ontwikkeling beperkt wordt en be-
heersmaatregelen worden genomen ten bate van 
de natuur. Onze modelberekeningen laten zien 
dat in verschillende gebieden verspreid over heel 
Limburg de herijking leidt tot een achteruitgang 
van de ruimtelijke samenhang (figuur 1). Sommige 
gebieden die uit de EHS zijn gehaald blijken voor 
een groot aantal soorten belangrijk. Bij natuur die 
uit de EHS wordt gehaald gaat het altijd om nog 
niet bestaande maar wel geplande natuur, nooit 
om al aanwezige natuur. Vooral soorten van droge 
graslanden, moerassen, voedselrijke graslanden, 
akkers en vogelgraslanden krijgen het moeilijk. 
Juist voor de soorten van droge graslanden is dit 
zorgelijk omdat deze soorten ook landelijk onder 
druk staan. Als de herijking wordt vergeleken met 
het huidig voorkomen van de soorten, dan valt 
op dat er vooral gebieden met een redelijk grote 
potentie uit de EHS worden gehaald.
De beheergebieden (niet meegenomen in de 
MNP-analyse) die deels de uit de EHS gehaalde 
nieuwe natuurgebieden moeten compenseren, lij-
ken goed gepland te zijn. In veel gevallen werken 
ze versterkend en kunnen ze de achteruitgang in 
de ruimtelijke samenhang van de EHS compen-
seren. Omdat de beheergebieden van mindere 
kwaliteit zullen zijn dan de natuur binnen de 
EHS is de verwachting dat dit het verlies van EHS 
slechts deels kan compenseren.
25juni 2014
Figuur 1. Verschil in het percen-
tage onderzochte soorten dat 
duurzaam in stand kan worden ge-
houden tussen de oorspronkelijke 
EHS en de herijkte EHS in de pro-
vincie Limburg voor het gebied 
rond de Maasduinen, inclusief de 
nieuwe beheergebieden. Met na-
tuurnetwerk wordt de overige na-
tuur bedoeld, die geen onderdeel 
is van de EHS maar van de groen-
blauwe dooradering. 
Figuur 2. Het percentage onderzochte 
soorten van de VHR dat naar verwachting 
duurzaam in stand kan worden gehouden 
voor verschillende beleidsscenario’s voor 
de provincie Gelderland. Als referenties 
zijn opgenomen: de EHS bij realisatie 
van het ongewijzigde EHS beleid met de 
milieucondities op orde, de herijkte EHS 
max, OHA EHS max, OHA EHS min en de 
huidige EHS. OHA staat voor onderhan-
delingsakkoord tussen het Rijk en IPO en 
de aanvullingen op dit akkoord volgens de 
Gedeputeerde Staten van Gelderland. In 
de minimale variant wordt er minder na-
tuur aangekocht en is het beheer van min-
dere kwaliteit (OHA-min) dan in de maxi-
male variant (OHA-max). Blauw geeft het 
percentage soorten waarvoor de beoogde 
kwaliteit is bereikt.
 0 20 40 60 80 100
% duurzame soorten
Ongewijzigde EHS
milieucondities op orde
Herijkte EHS max
OHA EHS max
OHA EHS min
Huidige EHS
Beoogde kwaliteit bereikt Soorten met kansen op achteruitgang
26 juni 2014
Figuur 3. Stikstofdepositie overschrijdingen voor Natura 2000-gebieden in de provincie Gelderland. Weergege-
ven wordt het percentage overschrijding ten opzichte van de Kritische Depositie Waarde (KDW) voor stikstof.
Provincie Gelderland: rekenen aan 
realisatie van coalitiedoelen 
Voor de provincie Gelderland is de herijkte EHS 
getoetst aan de coalitiedoelen van het college van 
Gedeputeerde Staten. In deze paragraaf bespreken 
we alleen de resultaten voor de langetermijndoel-
stelling: het realiseren van duurzame condities 
voor een gunstige staat van instandhouding op 
nationaal niveau van soorten en habitattypen 
die beschermd zijn op basis van de EU Vogel- en 
Habitatrichtlijn.
Bij volledige uitvoering van de Gelderse plannen 
voor een herijkte EHS komt de langetermijn-
doelstelling wel dichterbij maar deze wordt niet 
gehaald. In de nu al gerealiseerde EHS zijn er voor 
36 procent van de onderzochte soorten duurzame 
condities aanwezig. Bij uitvoering van de plannen 
van het kabinet Rutte I - zoals afgesproken in het 
Onderhandelingsakkoord Decentralisatie Natuur 
en de aanvullingen op dit akkoord - ontstaan 
er naar verwachting voor 44 procent van de 
onderzochte soorten duurzame condities. Dit 
percentage neemt toe tot bijna zestig procent als 
de plannen van de provincie Gelderland en haar 
partners voor de herijkte EHS volledig worden 
gerealiseerd, het OHA-max scenario (figuur 2). 
Deze verbetering is vooral een gevolg van grotere 
investeringen in de aankoop van gronden en 
geld voor het beheer van de natuur ten opzichte 
van de voorstellen van het rijk. Het niveau van 
de oorspronkelijke EHS - duurzame ruimtelijke 
condities voor zeventig procent van de onder-
zochte soorten - wordt echter niet bereikt. Ook is 
de kans niet uitgesloten dat de Gelderse plannen 
slechts voor een deel kunnen worden uitgevoerd 
- het OHA-min scenario (figuur 2) - wat leidt tot 
een verslechtering van de situatie: duurzame 
condities voor slechts circa 20 procent van de 
onderzochte soorten. Een belangrijke conclusie is 
ook dat voor geen van de doorgerekende scena-
rio’s de langetermijndoelstelling worden gehaald. 
Ook bij realisatie van de oorspronkelijke plannen 
voor de EHS zouden deze doelen niet worden 
gehaald. Daarvoor is niet een versobering maar 
juist een versterking van de EHS nodig, dus een 
groter oppervlak natuur en een verbetering van 
de natuurkwaliteit en ruimtelijke samenhang.
Provincie Overijssel: een stap terug in 
ambities
In de provincie Overijssel biedt de huidige gerea-
liseerde EHS duurzame condities voor ongeveer 
de helft van de onderzochte soorten. De plannen 
van de provincie voor een herijkte EHS, inclusief 
de provinciale Groen-Blauwe Hoofdstructuur, 
verhogen dit tot zestig procent. Aanvullende 
maatregelen, voorgesteld door de gebiedspartners, 
leveren nog een extra 1,5 procent op. Vooral de 
voorstellen rond de watersystemen in Overijssel 
dragen bij aan een verbetering van de ruimtelijke 
samenhang. Hiermee worden de populaties van 
de onderzochte soorten lokaal versterkt. Maar 
ook in Overijssel zal de herijkte EHS niet de kwa-
liteit halen van de oorspronkelijk geplande EHS 
en is ook hier de herijkte EHS dus een stap terug 
in de ambities.
Kanttekening bij de modelberekeningen
Voor het doorrekenen van de provinciale plannen 
voor een herijkte EHS is een aantal aannamen 
gedaan. We zijn er van uitgegaan dat bestaande 
problemen met de abiotische kwaliteit, inclusief 
klimaatverandering, worden opgelost. De proble-
men zijn op veel plekken echter groot, vooral als 
gevolg van stikstofdepositie (figuur 3) en verdro-
ging. De abiotiek en ruimtelijk samenhang dienen 
beide op orde te zijn om soorten duurzaam te 
laten voorkomen. Sleutelen aan één probleem 
helpt tot op zekere hoogte wel, dus ook alleen 
aan ruimtelijke samenhang werken levert wel ver-
betering op. Landelijk onderzoek laat echter zien 
dat het oplossen van alle abiotische problemen 
in de EHS op het ogenblik niet haalbaar is en dat 
klimaatverandering een deel van de problemen 
zelfs kan vergroten. De Programmatische Aanpak 
Stikstof (PAS) zal er voor moeten zorgen dat ten 
minste voor de Natura 2000-gebieden een goede 
staat van instandhouding gerealiseerd wordt 
voor de aangewezen habitattypen in het gebied. 
De plannen voor de PAS laten echter zien dat 
bijvoorbeeld het probleem van stikstofdepositie 
in Overijssel niet wordt opgelost. Daarnaast laat 
onderzoek voor de Provincie Noord-Brabant zien 
dat klimaatverandering een extra opgave geeft 
voor zowel de grondwaterstand als de stikstofbe-
schikbaarheid en dus stikstofdepositie. De opgave 
voor extra water kan wel twintig procent van de 
huidige opgave bedragen, dat wil zeggen dat er 
twintig procent meer water nodig is om dezelfde 
grondwaterstand te bereiken.
Alle provincies zijn gaan samenwerken met 
gebiedspartners. Deze samenwerking is toe te 
juichen omdat hiermee de krachten voor het ver-
sterken van het natuurnetwerk kunnen worden 
gebundeld, zoals onze voorbeelden voor de drie 
provincies laten zien. De provinciale plannen 
voor een herijkte EHS zijn duidelijk een verbete-
ring vergeleken met de rijksplannen van het kabi-
net Rutte I voor de herijkte EHS. Echter, in geen 
van de provincies zorgen de herijkingsplannen er 
voor dat de oorspronkelijke doelstelling van de 
EHS wordt gehaald. Ook blijven de internationale 
langetermijndoelstellingen uit het zicht. Uitvoe-
ring van de herijkingsplannen betekent dan ook 
dat natuurambities moeten worden bijgesteld. 
De mate waarin dit nodig is, is sterk afhankelijk 
van de mate waarin de abiotiek binnen de EHS 
op orde kan worden gebracht. Het gelijktijdig 
met de uitvoering van de plannen monitoren van 
de natuureffecten is daarom onmisbaar, zodat 
bij tegenvallende resultaten snel en gericht kan 
worden bijgestuurd.<
Wieger.wamelink@wur.nl
Achtergrondinformatie staat in de Alterra rapporten 2011, 
2332, 2333, 2417 en Wamelink et al. 2013 Biological Conser-
vation 165: 43-53. 


Herijking van de EHS voor drie verschillende provincies

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available