Wereldwijd kampen boeren met oprukkende verzilting. Aanpassing van gewassen en teeltsystemen hieraan is een belangrijke opdracht voor de landbouwwetenschap. Water hergebruiken, planten aan zout laten wennen en nieuwe rassen bieden perspectief. ‘We krijgen steeds meer verzoeken voor onderzoek naar irrigatie met brak water.

Blom, M.

Hoog, A., van 't

Linden, C.G., van der

Wageningen Yield 

Groeien 
op zout 
water
Wereldwijd kampen boeren met oprukkende 
verzilting. Aanpassing van gewassen en  
teelt systemen hieraan is een belangrijke 
opdracht voor de landbouwwetenschap.  
Water hergebruiken, planten aan zout laten 
wennen en nieuwe rassen bieden perspectief. 
‘We krijgen steeds meer verzoeken voor 
onderzoek naar irrigatie met brak water.’  
TEKST ARNO VAN ’T HOOG  ILLUSTRATIES IEN VAN LAANEN & SCHWANDT INFOGRAPHICS  
18 WAGENINGENWORLD
TEELT EN KLIMAAT
A ls water, voedingsstoffen, licht en temperatuur optimaal zijn, doen  moderne varianten van tarwe, aard­
appel en rijst precies wat een boer ervan  
verwacht. Maar groeien onder optimale  
omstandigheden is steeds minder voedsel­
gewassen gegeven, zegt Gerard van der 
Linden, hoofd van de onderzoeksgroep 
Abiotische Stress, bij de afdeling planten­
veredeling van Wageningen UR.
In steeds meer landbouwgebieden is er  
gebrek aan water, en jaar na jaar zit er meer 
zout in de bodem, doordat irrigatiewater  
en bemesting kleine hoeveelheden zouten 
toevoeren, die na verdamping achterblijven. 
Het landbouwareaal dat door dit soort ver­
zilting wordt aangedaan groeit wereldwijd 
met naar schatting 250­ tot 500 duizend 
hectare per jaar. Verder rukt in laaggelegen 
deltagebieden de verzilting op doordat de 
zeespiegel stijgt en rivieren minder water  
afvoeren. ‘Jarenlang hebben we landbouw­
gewassen veredeld op hoge productie. Nu 
zullen we veel meer energie moeten steken 
in het verbeteren van de stresstolerantie’,  
aldus Van der Linden.
Zout in de bodem zorgt bij planten voor 
twee soorten stress. In de eerste plaats is  
dat osmotische stress door watertekort. 
Osmose is de beweging van watermoleculen 
in de richting van de plek met de hoogste 
zoutconcentratie. Ook al is de bodem klets­
nat, als er veel zout in het water zit, ervaart 
de plant de effecten van droogte. ‘Met meer 
zout in de grond wordt het voor planten­
wortels veel moeilijker om water uit de bodem 
op te nemen. Terwijl dat water hard nodig is 
voor transport van allerlei stoffen in de plant, 
en het geeft ook stevigheid aan de cellen.’
Planten zouden simpelweg de balans tussen 
zoutconcentraties binnen en buiten kunnen 
herstellen door wat meer zout op te nemen. 
Daarbij ontstaat de tweede soort stress:  
natrium – het hoofdbestanddeel van keuken­
zout – is erg giftig voor de plant, vertelt  
Van der Linden. ‘Natrium neemt in de cellen 
de plek van kalium in, waardoor allerlei  
eiwitten niet meer goed werken. De foto­
synthese en andere belangrijke processen 
raken zo verstoord.’
LAGERE OPBRENGST
Zowel het watertekort als de giftigheid  
van zout maakt dat verzilting al snel leidt  
tot minder groei en lagere opbrengst van 
landbouwgewassen. Toch zijn niet alle  
planten even gevoelig: sommige gewassen 
kunnen beter omgaan met zouten in de  
bodem, vertelt Greet Blom, onderzoekster 
van zilte teeltsystemen bij Plant Research 
International. In een midden vorig jaar  
verschenen rapport dat ze hierover schreef, 
staan een aantal grafieken die laten zien  
hoe snel de opbrengst van verschillende 
landbouwgewassen afneemt bij een  
toenemende concentratie zout in bodem.
Zo is rijst stukken gevoeliger dan tarwe of 
gerst. Bij een concentratie die overeenkomt 
met zes gram keukenzout per liter wil rijst 
niet meer groeien, terwijl gerst en tarwe  
dat wel doen, al is het met veertig procent 
minder opbrengst. Pas bij een zoutcon­
centratie in de buurt van 15 gram per liter  
houden tarwe en gerst het voor gezien.  
Ter vergelijking: kippenbouillon bevat 5  
à 6 gram zout per liter, in zeewater zit  
gemiddeld 35 gram per liter.
‘Die gegevens over zoutgevoeligheid zijn  
althans de getallen die bekend zijn uit de  
literatuur’, relativeert Blom. ‘Je kunt ver­
moedelijk bij hogere zoutconcentraties  
uitkomen, door planten zich gedwongen  
te laten aanpassen.’ Blootstelling aan zout 
leidt in eerste instantie tot stress en groei­
vertraging, maar als planten in staat zijn 
zich aan te passen, kunnen ze wellicht die 
zoutconcentraties vervolgens toch 
verdragen.
Een methode om aanpassing af te dwingen  
is partiële wortelzone­irrigatie, vertelt Blom. 
In plaats van de hele plant in een keer te  
begieten, krijgt afwisselend een helft van  
de plant water met een beetje zout, en de  
andere helft niet. Dit systeem wordt door 
landbouwonderzoekers ook beproefd om 
planten zich te laten aanpassen aan water­
gebrek, door afwisselend een helft aan 
droogte bloot te stellen. ‘Het blijkt dat  
planten op dit soort milde stress reageren 
door hun hormoonsysteem actief aan te  
zetten. Dat zet allerlei fysiologische mecha­
nismen in werking, wat kan leiden tot aan­
passing. Dat vind ik een erg interessante 
strategie om verder uit te zoeken.’
Volgens Blom is het zaak niet tegen ver­
zilting te vechten, maar teeltsystemen te  
ontwikkelen waarin bij lichte verzilting van 
water en bodem landbouwproductie toch 
mogelijk is. ‘We krijgen steeds meer ver­
zoeken uit het buitenland voor onderzoek 
naar irrigatie met brak water.’ Dat kan bij­
voorbeeld door besproeiing van bovenaf te 
vermijden, omdat veel gewassen vaak extra 
gevoelig zijn voor zout op de bladeren. Een 
andere strategie is mulchen: het aanbrengen 
van een laag stro of blad die verdamping en 
‘Door de blootstelling  
aan zout, krijgt ziekte  
meer kans’
> 
WAGENINGENWORLD 19
dus verzilting vermindert, en die de bodem 
isoleert tegen hoge temperaturen.
VIS EN DADELPALM
In woestijngebieden, bijvoorbeeld in Egypte, 
wordt bovendien gekeken naar het gebruik 
van brak grondwater voor een combinatie 
van landbouw en visteelt. Sommige vissoor­
ten zoals tilapia doen het namelijk prima in 
brak water. Het idee is om afvalwater van de 
visteelt te gebruiken voor irrigatie van dadel­
palm, suikerriet, en andere gewassen die 
minder gevoelig zijn voor zout. In Egypte zijn 
al diverse bedrijven die de teelt van tilapia 
combineren met productie van tarwe, fruit 
en tuinbouwgewassen. Er staan daar boven­
dien flinke investeringen op stapel voor het  
gebruik van brak grondwater, zo blijkt uit 
een in mei vorig jaar verschenen onderzoeks­
rapport van Alterra. Dat is positief over de 
haalbaarheid, mits juridische en technische 
hobbels worden opgeruimd.
In Nederland wordt zilte teelt al op kleine 
schaal in praktijk gebracht, bijvoorbeeld  
bij de verbouw van zeekraal (zie kader). Dat 
is vooral een culinaire specialiteit, niet een 
energierijk voedselgewas voor de massa.  
Op dat vlak is er in de zilte landbouw moge­
lijk een glansrol weggelegd voor quinoa,  
een gewas dat onder Westerse consumenten 
enorm aan populariteit heeft gewonnen  
als alternatief voor rijst en aardappel.
‘Quinoa is heel uitzonderlijk’, vertelt  
Van der Linden. ‘Het is een van de weinige 
voedselgewassen die extreem ongevoelig  
zijn voor zout. Bij concentraties van vijftien 
gram per liter doet deze plant het nog  
prima. Er zijn zelfs variëteiten die groeien 
op zeewater. Mogelijk wordt quinoa de  
nieuwe staple crop.’
Van der Linden doet samen met z’n collega 
Robert van Loo onderzoek naar zouttole­
VERZILTING WERELDWIJD
Mogelijkheden
Oorzaken verzilting
Verlies
Mariene oorsprong: 
oude (binnen)zeeën 
en stijgende zeespiegel
Verdroging, 
verdamping en irrigatie
Jaarlijks groeit het 
verzilte landbouw-
areaal met naar 
schatting
Veel wordt verwacht van de 
ontwikkeling van zouttolerante 
gewassen, zoals tarwe, gerst 
of quinoa, een voedselgewas dat 
extreem ongevoelig is voor zout.
250-500
zeekraal quinoa
Overal ter wereld neemt verzilting 
toe; er komt meer zout in de 
bodem. Oorzaken zijn irrigatiewater 
en mest die jarenlang kleine 
hoeveelheden zouten toevoeren, 
en de stijging van de zeespiegel in 
combinatie met verminderde 
zoetwaterafvoer in rivieren.
duizend hectare.
Op sommige plaatsen wordt 
geëxperimenteerd met de 
teelt van zoutminnende 
planten, zoals zeekraal, dat 
van nature langs de kust groeit.
20 WAGENINGENWORLD
TEELT EN KLIMAAT
rantie van quinoa. Hoe de plant het exact 
klaarspeelt is nog niet helemaal duidelijk. 
Het gewas heeft allerlei mechanismen  
ontwikkeld om de gevolgen van osmotische 
stress te beperken en het giftige natrium 
weg te houden bij de gevoelige onderdelen 
van de plant. Zo slaat quinoa natrium op in 
de vacuoles in de bladeren. Vacuoles vormen 
het centrale waterreservoir in de cel. Daar 
kan natrium geen schade aanrichten en de 
rest van de cel blijft normaal functioneren.
NATRIUM TEGENHOUDEN
Inzicht in de mechanismen die quinoa  
hanteert, kan helpen bij de verbetering van 
andere landbouwgewassen. Op het gebied 
van veredeling zijn al vorderingen gemaakt,  
vertelt Van der Linden. Zo is in Australië  
een nieuw tarweras geïntroduceerd dat  
beter groeit op de van nature zoute land­
bouwgronden. ‘Australische onderzoekers 
hebben in een wilde tarwevariëteit een  
zogeheten HKT­gen gevonden dat ervoor 
zorgt dat de plant natrium in de wortels  
tegenhoudt. ‘Die erfelijke eigenschap is  
vervolgens ingekruist in een commercieel 
tarweras, dat daardoor op zoute gronden 
een 25 procent hogere opbrengst levert.’
Het inkruisen van HKT­varianten die  
planten zouttoleranter maken, is een  
vruchtbare strategie, denkt Van der Linden. 
Zelf kijkt hij naar het HKT­gen in gerstrassen, 
om veredeling op grotere zouttolerantie  
mogelijk te maken. Bij de veredeling van rijst 
door Aziatische onderzoekers heeft dezelfde 
strategie al een nieuw ras opgeleverd dat het 
beter doet in laaggelegen deltagebieden,  
zoals Bangladesh, die last hebben van zout  
in de bodem na frequente overstromingen. 
Zo beschreven klinkt het alsof het vraagstuk 
van zouttolerantie in de landbouw al groten­
deels is opgelost, maar dat is niet zo, zegt 
Van der Linden. ‘Er is geen heilige graal  
die als je ’m ontdekt het probleem kan  
oplossen. Bovendien gaat het nooit om één 
eigenschap, maar draait het om het totaal­
beeld van stresstolerantie, groei, opbrengst, 
ziekteresistentie en smaakeigenschappen. 
Neem bijvoorbeeld tomaat: als je die teelt 
onder iets zoutere omstandigheden, neemt 
de ziektegevoeligheid voor meeldauw opeens 
enorm toe. Door de stress van de bloot­
stelling aan zout, krijgt ziekte meer kans.’ 
Daarnaast heeft zout invloed op de smaak 
van de tomaat, en het is de vraag hoe con­
sumenten dat waarderen. ‘Dat is kortom  
de grote uitdaging voor veredelaars’, zegt  
Van der Linden: ‘Hoe verbeter je de stress­
tolerantie in samenhang met al die andere 
eigenschappen.’ W
www.wageningenur.nl/zilte-landbouw
ZEEKRAAL OP DE SAWA
Niet alleen in droge gebieden speelt zout de landbouw parten, ook op 
laaggeleden gronden achter de dijken van kust en delta’s kan verzilting 
de teelt belemmeren. Een tiental telers in Nederland heeft van de nood 
een deugd gemaakt door zeekraal te verbouwen. Zeekraal is een 
uitgesproken zoutminnend plantje, dat in het wild langs bijvoorbeeld 
de Oosterschelde en de Waddenzee groeit. ‘De markt voor zeekraal is 
klein’, zegt Greet Blom, die in het kader van het project Zeeuwse Tong 
onderzoek deed naar teeltsystemen en economische haalbaarheid. 
‘Het is vooral geliefd in de betere restaurants.’
Het teeltsysteem heeft iets weg van een rijstsawa: omdijkte akkertjes 
waarin het peil van het zoute water naar believen kan worden verhoogd 
of verlaagd. De teelt is erg arbeidsintensief, zegt Blom.  
Zoutminnend onkruid tiert welig en wieden moet 
met de hand gebeuren, want onkruid- 
bestrijdingsmiddelen zouden direct in het  
bodemwater terecht komen.
De teler is voor een hectare zeekraal al snel 
40 duizend euro arbeidskosten kwijt. Inclusief 
andere investeringen – vooral zaaizaad – brengt 
dat de kosten per hectare op 89 duizend euro. Dat betekent dat  
er een behoorlijke kiloprijs gehaald moet worden. Op dit moment lukt  
dat aardig, maar de marge is klein en de concurrentie met import-
zeekraal is stevig.
GLOBAL FORUM FOR INNOVATIONS IN AGRICULTURE
Gerard van der Linden en Greet Blom spreken in maart over salt water agriculture 
op de internationale conferentie Global Forum for Innovations in Agriculture (GFIA) 
in Abu Dhabi. De conferentie behandelt innovaties op het gebied van climate smart 
agriculture, voedselverlies, stadslandbouw en water. Vanuit Wageningen zijn 
naast Louise Fresco een tiental onderzoekers aanwezig, op diverse vakgebieden.
www.innovationsinagriculture.com
FO
TO
 IS
TO
CK
WAGENINGENWORLD 21


groeien op zout water

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield