Coffeng, T.

van Steenbergen, E.F.

Utrecht University Repository

TvT 2023 | nr. 1doi: 10.5553/TvT/1879870520230140010011RedactioneelGoed toezicht op goed bestuurEen kwestie van gedrag?Elianne van Steenbergen en Tessa Coffeng*Na misstanden bij organisaties worden ‘de cultuur’ en falend leiderschap vaak aangewezen als factoren die aan het ontstaan en voortbestaan ervan hebben bijgedra-gen. ING blijft in dit verband een interessant voorbeeld. ING	ontving	een	recordboete	van	€ 775	miljoen	vanwege	onvoldoende inspanningen om witwassen tegen te gaan. Reconstructies lieten zien dat de top van ING te weinig aanstuurde op een goede uitvoering van de Wwft- verplichtingen; er werd vooral gestuurd op het be-halen van commerciële doelstellingen.1 In de media kreeg de top van ING bovendien het verwijt een gebrek te hebben aan ‘moreel besef’ en ‘maatschappelijke an-tennes’. Want hoe kon de raad van commissarissen (RvC) zich uitgerekend tijdens het lopende boeteproces bezig-houden met plannen die het salaris van voormalig CEO Ralph Hamers moesten verdubbelen?2Het is niet vreemd dat er bij misstanden gekeken wordt naar de hoogste bazen van de organisatie. Het bestuur is immers, samen met de RvC als interne toezichthouder, eindverantwoordelijk voor de uitkomsten van de organi-satie. Er is ook voldoende evidentie in de literatuur dat de top van de organisatie ‘de toon zet’, die vervolgens * Prof. dr. E.F. van Steenbergen is senior toezichthouder Gedrag & Cultuur bij de Autoriteit Financiële Markten, bijzonder hoogleraar Psychologie van Toezicht aan de Universiteit Utrecht en redacteur bij Tijdschrift voor Toezicht. De leerstoel Psychologie van Toezicht wordt gefinancierd door de Universiteit Utrecht en de AFM. Dr. T. Coffeng is toezichthouder Ge-drag & Cultuur bij de Autoriteit Financiële Markten, onderzoeker Orga-nisatiegedrag bij de Universiteit Utrecht en redacteur bij Tijdschrift voor Toezicht.1 Onderzoek Houston. Het strafrechtelijk onderzoek naar ING Bank N.V. Feitenrelaas en Beoordeling Openbaar Ministerie (www.fiod.nl/wp-content/uploads/2018/09/feitenrelaas_houston.pdf).2 ‘ING verhoogde salaris Hamers ondanks boete’, nieuwsbericht 8 decem-ber 2018 (www.iex.nl).doorsijpelt in de gehele organisatie.3 Dit komt bijvoor-beeld tot uiting in de manier waarop het lagere manage-ment leidinggeeft; waar leidinggevenden medewerkers op aansturen en welk gedrag en welke uitkomsten zij waarderen en belonen. De top kan het goede voorbeeld geven, in de richting van het naleven van wet- en regel-geving en ‘het juiste doen’ voor klant en maatschappij, maar helaas ook het slechte voorbeeld geven, met alle tinten grijs ertussenin.In Nederland was De Nederlandsche Bank (DNB) de eer-ste toezichthouder die een Gedrag & Cultuur-team op-richtte en een onderzoek begon naar de dynamiek in de bestuurskamer. De Autoriteit Financiële Markten (AFM), de Autoriteit Consument & Markt (ACM), de Nederland-se Zorgautoriteit (NZa), de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en andere toezichthouders volgden snel met het oprichten van dit soort teams en het inzetten van gedragsinzichten in toezicht. Zo heeft de AFM een expertiseteam en een leerstoel Psychologie van Toe-zicht, de ACM een gedragsnetwerk, en NZa en IGJ een kader ‘Toezicht op goed bestuur’. Begrippen als ‘toon aan de top’, ‘cultuur’ en ‘corporate governance’ zijn in-middels gemeengoed geworden. Iedere toezichthouder kent de termen wel, maar wat wordt er precies mee be-doeld? Wat is ‘goed bestuur’ eigenlijk? En belangrijk, hoe houd je toezicht op dit soort moeilijk tastbare on-derwerpen?Dit	is	complex,	alleen	al	omdat	definities	van	dit	soort	concepten verschillen, net als de manier waarop ze ge-operationaliseerd worden in bijvoorbeeld vragenlijsten aan medewerkers. Neem ‘toon aan de top’. Dit concept wordt in de psychologische literatuur vaak algemeen 3 Het trickle down-model, zie bijvoorbeeld: C. Ko, J. Ma, R. Bartnik, M.H. Ha-ney & M. Kang, ‘Ethical Leadership: An Integrative Review and Future Re-search Agenda’, Ethics & Behavior 2018, nr. 2, p. 104-132.Dit artikel uit Tijdschrift voor Toezicht is gepubliceerd door Boom juridisch en is bestemd voor Universiteitsbibliotheek Utrecht (202441)TvT 2023 | nr. 1 doi: 10.5553/TvT/1879870520230140010012gemeten, bijvoorbeeld of medewerkers vinden dat het bestuur het goede voorbeeld geeft als het gaat om ‘ethisch handelen’,4 terwijl toon aan de top in de toe-zichtpraktijk soms wordt toegespitst op een bepaald thema,	bijvoorbeeld	of	de	top	van	een	financiële	organi-satie het goede voorbeeld geeft als het gaat om het cen-traal stellen van het klantbelang5 of het open omgaan met fouten in de organisatie.6In dit themanummer vindt u zeer uiteenlopende bijdra-gen die meer beeld geven bij toezicht op ‘goed bestuur’, waarin wordt ingegaan op thema’s als toon aan de top, cultuur en corporate governance. Een aantal bijdragen gaat in op het meetbaar maken en onderzoeken van toon aan de top en cultuur. Andere bijdragen zien op thema’s die nog wat meer onderbelicht zijn, zoals more-le	filosofie	en	biases. Alle auteurs geven waardevolle in-zichten mee die toezichthouders kunnen benutten wan-neer zij zich bezighouden met ‘goed bestuur’. Bijvoor-beeld door als externe toezichthouder ontwikkelgerichte gesprekken te voeren met de top van organisaties (raad van bestuur én raad van commissarissen).We beginnen dit themanummer met een peer-reviewed artikel. Hoogervorst, Groeneweg en Van der Veer be-schrijven hoe DCMR Milieudienst Rijnmond een prak-tisch instrument ontwikkelde om het veiligheidsklimaat in organisaties te meten en inzichtelijk te maken: de Meting Veiligheidsperceptie. Met deze cultuurmeting kan DCMR Milieudienst Rijnmond gedrag en cultuur niet alleen op de agenda zetten bij organisaties onder haar toezicht, maar ook het bestuur van deze organisa-ties een spiegel voorhouden van hoe hun medewerkers het veiligheidsklimaat ervaren. Dit biedt een beginpunt van een dialoog gericht op leren en verbeteren, zowel binnen de organisatie als met de toezichthouder.Van der Hel en Siglé geven in hun artikel een mooi overzicht van literatuur over de toon aan de top, om ver-volgens	specifiek	in	te	gaan	op	toon	aan	de	top	ten	aan-zien	 van	 fiscaliteit.	 Zij	 beschrijven	 hoe	 de	 Belasting-dienst omgaat met de inrichting van horizontaal toezicht op grote organisaties. Ook beschrijven zij een vragen-lijstonderzoek bij grote organisaties in de zorgsector naar	de	mate	waarin	de	fiscale	strategie	wordt	uitgedra-gen, gerelateerd aan verschillende maten van naleving.In een ‘uit het veld’-bijdrage gaan Van den Bergh en Mostert ook in op het onderwerp toon aan de top. Hier-in beschrijven zij waarom en hoe er vanuit de AFM op dit moment toezicht wordt gehouden op thema’s als voorbeeldgedrag van het bestuur van een organisatie en hoe	bestuurders	 tegenspraak	en	zelfreflectie	organise-ren. Op basis van uitkomsten van gevalideerde zelf-assessments gaat de AFM in gesprek met organisaties over de vraag waar deze organisaties zelf ruimte zien voor verbetering.4 ‘Ethical Leadership Survey’, in: Ko e.a. 2018, p. 104-132.5 AFM, ‘Belonen en waarderen in financiële sector raakt klantbelang’, nieuws-bericht 29 juni 2020 (www.afm.nl).6 AFM, ‘Open foutencultuur essentieel voor gezonde bedrijfscultuur’, nieuws-bericht 3 oktober 2017 (www.afm.nl).Daarop volgt een essay waarin Schuurman, Coffeng en Van Steenbergen betogen dat goed bestuur steeds meer inhoudt dat er aandacht is voor grote maatschap-pelijke	thema’s	zoals	klimaatverandering.	Specifiek	be-togen zij dat de klimaattransitie vraagt om maatschap-pelijk verantwoord leiderschap van bestuurders van or-ganisaties. Daarbij roepen zij externe toezichthouders op om na te gaan of zij hier met behulp van psychologi-sche inzichten een aanjagende rol in kunnen vervullen.Daarna volgt een artikel over de toon aan de top in ne-gatieve zin, namelijk over bestuurlijk verval. Oftewel: het na verloop van tijd verminderd functioneren van de top van organisaties. Op basis van een analyse van inci-denten in de semipublieke sector bespreekt Bokhorst verschillende verschijningsvormen van bestuurlijk ver-val. Zij sluit af met nuttige adviezen aan externe en in-terne toezichthouders hoe zij verval aan de top tijdig kunnen signaleren en tegen kunnen gaan.Vervolgens bespreekt Schakel in een interview haar proefschrift over de relatie tussen extern en intern toe-zicht in het zorgdomein. Naar aanleiding van de casus-sen die zij heeft onderzocht viel het haar op dat ge-sprekken tussen externe en interne toezichthouders vaak nog moeizaam verlopen door botsende verwach-tingen over de samenwerking. Ze sluit af met een aantal ideeën over hoe deze relatie versterkt kan worden om gezamenlijk effectiever bij te dragen aan goed bestuur.In zijn opinie betoogt Fiole vervolgens dat de morele filosofie	mogelijkheden	biedt	aan	de	top	van	organisa-ties om de interne governance naar een hoger plan te tillen en ethische risico’s te mitigeren. Fiole roept exter-ne toezichthouders op om in sterkere mate hun ethische rol te vervullen in plaats van dat zij een juridische mini-mumlat blijven hanteren.Vervolgens stellen Vernooij, Hendriks en Ten Have in hun essay dat er meer kennis nodig is over  biases bij zo-wel externe als interne toezichthouders. Een aantal  biases waarvan iedere toezichthouder zich in elk geval bewust zou moeten zijn om gedrag te veranderen wordt besproken, namelijk: het framing effect, risk com pen-sation bias, egocentric bias en het overconfidence effect. Het essay sluit af met een oproep aan toezichthouders om zich verder te verdiepen in biases bij zichzelf en de ander.Tot slot – losstaand van het thema – de Notenkraker van De Rond en Poot, waarin zij de conclusie van A-G Wat-tel over de invulling van het begrip ‘overtreder’ in de be-stuursrechtspraak samenvatten. Ook gaan de auteurs in op de mogelijke consequenties voor de toezicht- en handhavingspraktijk zou de Afdeling deze conclusie volgen.We wensen u veel leesplezier en inspiratie!Dit artikel uit Tijdschrift voor Toezicht is gepubliceerd door Boom juridisch en is bestemd voor Universiteitsbibliotheek Utrecht (202441)

Goed toezicht op goed bestuur: Een kwestie van gedrag?

https://dspace.library.uu.nl/bitstream/1874/428379/1/Goed_toezicht_op_goed_bestuur.pdf

Goed toezicht op goed bestuur: Een kwestie van gedrag?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Utrecht University Repository