van der Hoek, K.

Dutch

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)UvA-DARE (Digital Academic Repository)Dyt boek hoert poppius occo tamsterdam int paradysTwee manuscripten van Pompejus Occo weer thuisvan der Hoek, K.Publication date2020Document VersionFinal published versionPublished inAllard Pierson mededelingenLink to publicationCitation for published version (APA):van der Hoek, K. (2020). Dyt boek hoert poppius occo tamsterdam int paradys: Tweemanuscripten van Pompejus Occo weer thuis. Allard Pierson mededelingen, 121, 8-12.General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an opencontent license (like Creative Commons).Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, pleaselet the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the materialinaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letterto: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. Youwill be contacted as soon as possible.Download date:10 Mar 2023Klaas van der Hoek Conservator handschriften en moderne letterkunde 1. Getijdenboek van Pompejus Occo. Begin van het Obsecro te, een Mariagebed. Hs. XXX E 118,_ fol. 83v-84r. 2. Pompejus Occo (1483-1537), door DirkJacobsz, ca. 1531. Rijksmuseum Amsterdam, SK-A-3924. 3. Eigendomsinscriptie van Pompejus Occo in zijn ge- tijdenboek. Hs. XXX E 118. De beide manuscripten waren door vererving altijd in bezit gebleven van Occo's nazaten. Het bestaan van de boekjes was bekend uit een tentoonstellingscatalogus uit 1927. Sindsdien sluimerden ze weer onbereikbaar voor publiek in de bibliotheek van de Belgische adellijke familie die van Occo afstamt- tot eind 2018, toen een handelaar ze het Allard Pierson te koop aanbood. Dankzij genereuze bijdragen van de Vereniging Rembrandt, het Mondriaan Fonds, het Hendrik Muller Fonds en de Vrienden van de Bijzondere Collecties konden wij de beide manuscripten verwerven. 2. Pompejus Occo Ook al zijn ze beide nog geen twaalf centimeter hoog, het zijn oogstrelende handschriftjes - echte hebbedingetjes. Maar niet minder dan hun kunsthistorische kwaliteiten is hun herkomst, hun provenance van belang. Bedroevend weinig weten we immers nog over particulier boeken- bezit in de zestiende-eeuwse Noordelijke Nederlanden, helemaal als het om Amsterdam gaat. Pompejus Occo, een import-Amsterdammer, had wel duizend boeken, schreef zijn afgun- stige stadsgenoot Allardus van Amsterdam aan Erasmus, maar wat voor boeken waren dat? Tot voor kort kenden wij er slechts twee - nu dus vier, nog steeds weinig, maar wel dubbel zoveel. Het flinke aantal boeken dat Occo bezat doet al vermoeden dat hij een vermogend en ontwikkeld man was. Inderdaad, Occo was niet van de straat. Geboren in 1483 in Oost-Friesland als Poppe Okkesz, groeide Poppius alias Pompejus Occo op in een ambitieuze familie. Al vroeg kwam hij onder de hoede van zijn geleerde oom Adolf Occo, een in Augsburg wonende arts, die in contact stond met Rudolf Agricola en andere prominente humanisten. Via het befaamde Augsburgse bankiershuis van de familie Fugger begaf Pompejus zich in de wereld van de hautefinance. Rond 1510 vestigde hij zich in Amsterdam, waar hij trouwde en kinderen kreeg, en waar hij zich opwerkte tot een mercantiele en diplomatieke spil in een internationaal netwerk. Namens de Fuggers verhandelde hij koper van Dantzig naar Antwerpen, met Amsterdam als tussenstation, en voor de Deense koning Christiaan II fungeerde hij als raadgever, bankier en oliemannetje. In zijn nieuwe woonplaats ontpopte Occo zich als een beschermheer van de kunsten. Hij zorgde voor de aankleding van de Heilige Stede, de kerk ter ere van het Hostiewonder van Amsterdam, en gaf de vermaarde Mechelse kalligraaf Petrus Alamire opdracht tot het vervaardigen van een prachtig koorboek (nu in de KBR in Brussel) dat de Heilige Stede in bruikleen kreeg. Ook initieerde Occo het drukken van twee boeken. Het tegenwoordig zeldzame In melius singula, dat in 1519 in Parijs verscheen, is een pocketboek met, heel toepasselijk, gebeden voor gebruik door kooplieden die op reis zijn. Luxueuzer uitgevoerd is een door Alardus van Amsterdam samengestelde bloemlezing met teksten over het lijden van Christus. Dat boek kwam in 1523 van de pers bij de Amsterdamse drukker Doen Pietersz en is geïllustreerd met 64 houtsneden van de hand van Jacob Cornelisz van Oostsanen. Dezelfde Jacob Cornelisz, die schuin tegenover Occo woonde, kreeg van zijn buurman opdracht voor het maken van een altaarstuk met centraal een voorstelling van Maria met Kind (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen). Op de zij luiken zijn Occo en zijn echtgenote Gerbrich Claes Maertgensdochter zelf weergegeven. Ook kocht Occo van Jacob Cornelisz een tondo, een rond schilderijtje, met de Heilige Familie (Suermondt-Ludwig-Museum, Aken). Een indrin- gend portret van Occo zelf met een hoog gedenk- te-sterven-gehalte (Rijksmuseum Amsterdam) werd gemaakt door DirkJacobsz, een zoon van Jacob Cornelisz. De tondo en het portret zullen wel bij Occo thuis gehangen hebben, in zijn royale huis Het Paradijs, tussen de Kalverstraat en het Rokin. Het Paradijs was een pleisterplek voor de Amsterdamse intelligentsia, niet in de laatste plaats vanwege de aanwezigheid van die omvangrijke boekerij. Onderdeel daarvan waren de beide nu verworven manuscripten. 3. 9 Occo's getijdenboekje Het eerste handschriftje is een getijdenboek: het populairste genre in de late middeleeuwen. Gebruikten kloosterlingen voor het zeggen van hun dagelijkse gebeden brevieren, leken maakten daarvoor gebruik van getijdenboeken. Dat zijn doorgaans fraai verluchte handschriften met een waaier aan gebeden, waarvan de langere verdeeld zijn over de bidstonden, de momenten op de dag waarop je geacht werd te bidden. Sommige van die gebeden, zoals de Mariagetijden, de Zeven Boetpsalmen en het Doden vigilie, horen stan- daard in een getijdenboek. Ook een kalender, met opgave van kerkelijke feestdagen en heili- gendagen, mag niet ontbreken. Andere gebeden zijn optioneel en weerspiegelen vaak persoonlijke behoeftes van de eerste eigenaar, die misschien een speciaal gebed tot de eigen naamheilige of een gebed tegen besmettelijke ziekten wilde. Naast de zojuist genoemde standaardteksten bevat ons getijdenboek de korte Getijden van de Heilige Geest, de Getijden van het Heilige Kruis, vier perikopen (excerpten) uit de Evangeliën en diverse korte gebeden tot Maria. Alle teksten zijn in het Latijn, met uitzonde- ring van een gebed in een oostelijk gekleurd Middelnederlands dat iemand (Occo?) pas later in snel lopend schrift toegevoegd heeft. Bladgrote miniaturen aan het begin van elk van de vier belangrijkste teksten visualiseren hun essentie. Bij de Getijden van het Heilige Kruis zien we de gekruisigde Christus, bij de Getijden van Maria de aankondiging aan Maria van Christus' geboorte, bij de Zeven Boetpsalmen het Laatste Oordeel en bij het Doden vigilie de opwekking van Lazarus uit de dood. Elk van 10 de acht bidstonden in de Getijden van Maria begint bovendien met een initiaal waarin een moment uit haar leven als moeder van Christus weergegeven is. Andere gehistorieerde initialen, zoals dergelijke beginletters-met-een-voorstel- ling genoemd worden, bevinden zich aan het begin van de Getijden van het Heilige Kruis, de vier evangelieperikopen en een Mariamis. Naast deze illustraties is het getijdenboekje gul versierd met gedecoreerde initialen en bordures: geschilderde marges, hier gevuld met acanthusranken, bloemen, vogels, vliegen, motjes en vlinders tegen een monochrome achtergrond. In de kalender bevatten die marges bovendien medaillons, twee per maand, met een sterrenbeeld en met een bij de betref- fende maand passende bezigheid. In juni is dat bijvoorbeeld het oogsten van hooi, in december het slachten van varkens. 5. 4. Getijdenboek van Pompejus Occo. Begin van de Mariagetijden. Hs. XXX E 118, fol. 31v-3zr. 5. Gebedenboek van Pompejus Occo. Einde van de kalender en begin van een evangelieperikoop. Hs. XXX E 119, fol. 19v-zor. 6. ' Getijdenboek van Pompejus Occo. Begin van het Salve regina, een Mariagebed. Hs. XXX E 118, fol. 141v-142r. Occo's gebedenboekje Het tweede handschriftje, eveneens in het Latijn, is strikt genomen geen getijdenboek, al opent het met teksten die we in Occo's getijdenboekje al tegenkwamen: een kalender, een evangelieperikoop, de korte Getijden van het Kruis en de Zeven Boetpsalmen. Hierop volgt een lange reeks gebeden, met name tot Maria en tot de Heilige Drie-eenheid. Tal van gebeden leveren de vrome bidder een aflaat op, waarbij keurig vermeld wordt met hoeveel de tijd in het vagevuur bekort kan worden en welke kerkvorst de aflaat verleend heeft. Eén aflaat is gedateerd: 1494. De opsmuk van het handschriftje is bescheidener dan die van het getijdenboekje, en tegelijkertijd toch ook ietsje verfijnder. Voorstellingen ont- breken; de decoratie bestaat uit gedecoreerde initialen gevormd van boomtakken en uit bordures met levensechte distelbloemen, viooltjes, aardbeien, rupsen, vlinders en slakjes en lastiger te definiëren vogels tegen een monochrome achter- grond. De initiaalvelden en de bordures zijn omkaderd met lijstjes, als waren het paneeltjes. Het gebedenboek is geschreven door een vaar- dige schrijfhand, die her en der de stokletters in de boven- en ondermarge verlengde met zwie- rige krullen, ook wel kadellen genoemd. Anders dan het getijdenboek, dat in de zeventiende eeuw herbonden werd, steekt het gebedenboekje nog in een contemporaine band. Het is een typisch Vlaams bandje met op voor- en achter- plat een paneelstempel met honden, adelaars, draakjes en apen in wijnranken, omzoomd door een randschrift met een Psalmvers. Vlaanderen is dan ook onmiskenbaar de regio waar beide perkamenten manuscriptjes vervaar- digd zijn. Vooral de stijl van de verluchting wijst daarop. Beide handschriftjes hebben margedecoratie met zogeheten strooiranden, waarin naturalistisch weergegeven bloemen, vruchtjes en insecten als het ware gedrapeerd en neergestreken zijn op gekleurde ondergronden. Deze stijl ontstond in Gent en Brugge, en kreeg allengs een bredere verspreiding. Het getijden- boekje zal gemaakt zijn tussen 1490 en 1510, het gebedenboekje tussen 1500 en 1520. Eerste oflatere bezitter? Dat beide handschriftjes in bezit van Pompejus Occo geweest zijn, blijkt zonneklaar uit drie eigendomsinscripties. 'Dyt boek hoert poppius occo tamsterdam int paradys', valt in het getij- denboekje te lezen. Het gebedenboekje bevat zelfs twee inscripties, in twee talen: 'liber Pompeij occo civis Amstelredamensis' (dit boek is van Pompejus Occo, burger van Amsterdam) en 'Dit boeck hoert tamsterdam int paradijs 1525'. Maar zijn de handschriftjes dan ook in opdracht van Occo gemaakt? Ik denk van niet. Op het eerste gezicht lijkt het getijdenboek een opdrachtgever te hebben gehad, die zich op een miniatuur liet afbeelden. Die miniatuur, hier- boven nog niet genoemd, markeert het begin van een gebed tot Maria achterin het handschrift en toont Maria met Kind. De man die voor haar knielt, is gekleed in zwarte, wereldlijke dracht, met op zijn rug een hoed. Wie hij was, weten we helaas niet. Had zijn naam maar gestaan op de banderol boven zijn hoofd, maar de tekst daarop - O mater dei memento mei (Ach, moeder van God, denk aan mij)- geeft geen uitsluitsel. 11 7. -~~---- ·- Ongetwijfeld was de man in het zwart de eerste bezitter van het getijdenboek, maar initiële opdrachtgever was hij niet. Want waarom liet hij zich niet afbeelden bij het begin van de promi- nente Mariagetijden, voorin het handschrift, en duikt hij pas op aan het eind? Omdat de bulk van het handschrift al klaar was toen hij zich meldde. Het gebed tot Maria en de bijbehorende minia- tuur zijn namelijk toegevoegd: schrift, opmaak, verluchtingsstijl en margedecoratie wijken licht af van wat het handschrift tot dan toe liet zien. Die toevoeging kan heel goed aangebracht zijn in het atelier waar de bulk al vervaardigd was, op voorraad, als 'basismodel' voor een nog onbe- kende koper. Toen die zich aandiende, heeft hij het willen laten personaliseren door extra acces- soires te bestellen: een miniatuur waarop hijzelf figureerde bij een gebed tot Maria. Kan Occo dan die koper zijn geweest? Wat daar tegen lijkt te pleiten is het ontbreken van Occo's motto In melius singula (vrij vertaald: Watje ook doet, doe het goed) en vooral van zijn wapen. Dat wapen komt immers voor in of op alle kunstui- tingen waar hij opdracht toe gegeven heeft of zelf op afgebeeld staat: het koorboek voor gebruik in de Heilige Stede, het door DirkJacobsz geschilderde portret en het door Jacob Cornelisz vervaardigde altaarstuk. Occo kan het getijden- boekje echter gekocht hebben voordat hij zijn motto en wapen - hem in 1504 toegekend door keizer Maximiliaan I - ging voeren. Frappant is dat een gebedenboek (nu in de National Library of Scotland in Edinburgh) dat nogal lijkt op Occo's getijdenboek in Vlaanderen gekocht werd door een Schot, James Brown, deken van Aberdeen, die zichzelf erin liet afbeelden knielend voor een beeltenis van 12 Maria met het Christuskind. Ook hier wijkt de betreffende miniatuur iets af van de overige miniaturen in het handschriftje. Heeft Occo zijn getijdenboek op vergelijkbare wijze verworven, dan is hij inderdaad de man in het zwart. Maar hij kan het ook gekregen hebben. Zo was hij immers ook in het bezit gekomen van een dertiende-eeuws, in Parijs gemaakt bijbeltje (nu in het Noord-Hollands Archief in Haarlem), dat hem cadeau gedaan werd door de Noorse bisschop Erik Valkendorf. Ook Occo's gebeden- boek kan als gift in zijn bezit gekomen zijn. Gekregen of gekocht, dat twee zo op zelfverloo- chenende devotie gerichte handschriftjes zich bevonden in de bibliotheek van uitgerekend Pompejus Occo, representant van de zelfbewuste Amsterdamse elite en man van de wereld, is minder vreemd dan het misschien lijkt. Diende ook Occo's kunstmecenaat niet telkens kerk en eigen zielenheil? De overgang van middel- eeuwen naar moderne tijd was een langdurig proces, ook in Amsterdam; de Alteratie was nog ver weg, om maar te zwijgen van de Radicale Verlichting. De wieg van de kosmopolitische, vroegkapitalistische humanist Pompejus Occo had nog in de vrome middeleeuwen gestaan. Deze handschriftjes herinneren daaraan. 7. Gebedenboek van Pompejus Occo. Einde van de korte Getijden van het Heilige Kruis en begin van de Zeven Boetpsalmen. Hs. XXX E 119, fol. 31v-32r. Literatuur J.F.M. Sterck, Onder Amster- damsche humanisten. Hun opkomst en bloei in de 16de eeuwsche stad (Hilversum/ Amsterdam 1934), 23-30. Otto Nübel, Pompejus Occo, 1483 bis 1537. Fuggerfaktor in Amsterdam (Tübingen 1972). Marike van Roon, 'Boeken uit Het Paradijs', Ons Am- sterdam, 72, nr. 3 (maart 2020 ), 30-31. Maak nu voordelig kennis met Museumtijdschrift, • het grootste kunsttijdschrift van Nederland 1 • 3 x Museumtijdschrift voor slechts e 17,50 • het proefabonnement loopt automatisch af • inclusief Tentoonstellingsagenda op handig zakformaat Museumtijdschrift biedt 8 x per jaar een unieke mix uit het tentoon- stellingsaanbod, van kunst, fotografie tot erfgoed en design. en van vroeger tot nu. Bestel online via museumtijdschrift.nl/ winkel/APmededelingen of bel 038 - 467 34 00 Deze octie is geldig tot en met 30 juni 2020 museumtijdschrift.nl/winkel/ APmededelingen 13 

Dyt boek hoert poppius occo tamsterdam int paradys:Twee manuscripten van Pompejus Occo weer thuis

https://pure.uva.nl/ws/files/68261696/Dyt_boek_hoert_poppius_occo.pdf

Dyt boek hoert poppius occo tamsterdam int paradys:Twee manuscripten van Pompejus Occo weer thuis

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications