Steensma, N.

van Beek, R.

Dutch

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)UvA-DARE (Digital Academic Repository)De man met de hamerop een Etruskische bronzen prachtkanvan Beek, R.; Steensma, N.Publication date2017Document VersionFinal published versionPublished inAPm: Allard Pierson mededelingenLink to publicationCitation for published version (APA):van Beek, R., & Steensma, N. (2017). De man met de hamer: op een Etruskische bronzenprachtkan. APm: Allard Pierson mededelingen, 116, 5-13.https://issuu.com/bijzondere_collecties_uva/docs/ubapdvv2960-116General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an opencontent license (like Creative Commons).Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, pleaselet the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the materialinaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letterto: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. Youwill be contacted as soon as possible.Download date:10 Mar 2023APm NR. 116 · 2017 René van Beek, Niels Steensma De man met de hamer op een Etruskische bronzen prachtkan Afgelopen zomer was het museum succesvol op de veiling van Christie's in Londen, waar een fraaie Etruskische bronzen kan onder de hamer kwam. Dankzij de steun van de Vereniging van Vrienden kon de kan aan de collectie worden toegevoegd. Deze aanwinst kwam op het juiste moment, want de afgelopen maanden is gewerkt aan de inrichting van een Etruskisch kabinet op de tweede verdieping van het museum en daar neemt de kan een belangrijke plaats in. In dit artikel gaat het over het type van deze wijnkan en de figuur die op het handvat is afgebeeld. afb. 1a Snavelkan. Gegoten brons. Vindplaats onbekend, gemaakt in Etrurië. Hoogte 26,4 cm. Maximale breedte 14,1 cm. Ca. 400-350 v.Chr. APM 17.768 6 APm NR. 116 - 2017 Het gaat om een 26,4 cm hoge bronzen kan, die gegoten is (afb. la-e, 3).1 De kan valt op door een knik tussen hals en buik en een prachtige drielobbige mond. Het brons is relatief dik: aan de mond meer dan 3 mm en aan de onderkant 1,5 mm. De bodemplaat is apart gemaakt en tegen de onderkant van de buik gesoldeerd. Een fraai staaltje van bronsbewerking is het handvat, dat volgens de zogeheten verlorenwasmethode is gegoten. Het handvat heeft een elegante S-vorm en is uitbundig versierd. Het bovenste uiteinde eindigt in een zeer gedetailleerd uitgewerkte ramskop met opengesperde neusgaten, grote ogen en gegroefde horens die fraai om de oren krullen (le en afb. op binnenzijde voorkaft). Het onderste deel van het handvat verbreedt zich tot een rechthoekig plaatje waarop een figura- tieve voorstelling in reliëf is weergegeven. Over het tussen- liggende deel lopen in lengterichting meerdere parelranden. afb. lb-e Snavel kan. Gegoten brons. Hoogte 26,4 cm. Maximale breedte 14,1 cm. Ca. 400-350 v.Chr. APM 17.768 APm NR. 116 - 2017 7 MEESTERS IN METAALBEWERKING Dat de Etrusken (een volk dat in het eerste millenium voor Christus in midden Italië leefde) vaardige en inventieve bronsbewerkers waren zal menig bezoeker van het museum onderschrijven. Ook in de oudheid werden edelmetalen en bronzen gebruiksvoorwerpen uit Etrurië geprezen om hun hoge kwaliteit en schoonheid. Tot de fraaie voorbeelden mag ook de zogenoemde Schnabelkanne of snavelkan worden gerekend, een type wijnkan met een schuin omhooggerichte, spitse tuit (de 'snavel'), een eivormig lichaam en een versierd handvat (afb. 2). De productie begon ca. 550 voor Christus en liep nog lang door. Het leeuwendeel van de kannen is afkomstig uit de bronsateliers van Vulci, een stad in het zuiden . van Etrurië. Het vervaardigen van zo'n kan was een tijdrovend karwei: de bronsbewerker moest het lichaam uit een dunne plaat brons drijven, terwijl bepaalde onderdelen, zoals het handvat, apart moesten worden gegoten en vervolgens nauw- keurig op de kan worden bevestigd. Soms werd de kan van gegraveerde versieringen voorzien. Gezien het intensieve vervaardigingsproces en het relatief kostbare materiaal zal lang niet iedereen zich een snavelkan hebben kunnen veroorloven - het was een luxeartikel, waarmee tijdens het drinkgelag goede sier kon worden gemaakt. Tegen het einde van de 6de eeuw brachten Etruskische brons-bewerkers een nieuw type snavelkan op de markt. Deze onderscheidt zich onder meer door een beduidend bredere 'snavel', en vooral door de vorm van het lichaam: in tegenstelling tot de vroegere eivormige kannen (afb. 2), heeft het nieuwe type een sterk geprononceerde schouder, dat wil zeggen een scherpe overgang van de hals naar de buik. In de vakliteratuur worden ze daarom als Schnabelkannen mit Bauchknick aangeduid. De geknikte vorm doet denken aan de biconische keramiek uit de prehistorie, hoewel het twijfel- achtig is of de bronsbewerkers rond 500 voor Christus nog bekend waren met het vaatwerk van hun verre voorouders. Kenmerkend voor de geknikte snavelkannen die vanaf de late 5de eeuw voor Christus werden gemaakt zijn hun barokke handvatten. Het bovenste uiteinde eindigt vaak in een ramskop terwijl het onderste zich verbreedt tot een rechthoekig plaatje waarop in reliëf een figuratieve voorstelling is weer- gegeven, vaak met figuren uit de Griekse mythologie. Parelranden, palmetten en gestileerde ranken completeren de handvatversiering. afb. 2 (p. 8) Een vroege snavelkan (type Jacobsthal). Vindplaats onbekend. Gemaakt in Etrurië. Gedreven en gegoten brons. Hoogte 25,5 cm. Maximale breedte 14,2 cm. 5de eeuw v.Chr. Bruikleen Universiteitsmuseum Utrecht. ARCH441A afb. 3 (p. 9) Snavelkan. Gegoten brons. Hoogte 26,4 cm. Maximale breedte 14,1 cm. Ca. 400-350 v.Chr. APM 17.768 10 APm NR. 116 - 2017 afb. 4a Ziener die een schapenlever raadpleegt. Handvat van een geknikte snavelkan. Vindplaats onbekend, gemaakt in Etrurië. Gegoten brons. Lengte 19,6 cm. Reliëfplaatje 4,4 x 3,0 cm. Late Sde- vroege 4de eeuw v.Chr. APM 1481 afb. 4b Ziener die voorspellingen doet aan de hand van bliksems of een vlucht vogels. Gegoten brons. Lengte 17,9 cm. Reliëfplaatje 4,0 x 3,6 cm. Late Sde - vroege 4de eeuw v.Chr. APM 3433 In her museum bevinden zich al geruime rijd twee losse bronzen handvatten uit de late 5de of vroege 4de eeuw voor Christus die rot dit soort snavelkannen hebben behoord (afb. 4a-b), maar een complete snavelkan van dit type ontbrak nog in de verzameling. Her onlangs verworven exemplaar voorziet prachtig in die lacune (afb. l a-e, 3, 6 en voorzijde blad). Geler op de stijl van her handvat en de algehele uitvoering zal deze kan later zijn gemaakt dan de losse handvatten. Hoewel her lastig is om een figuur in reliëf re vergelijken mer vrijstaande kleine Etruskische bronzen is her reliëf op her bronzen plaatje van een dergelijk goede kwaliteit dar we een poging kunnen wagen. Dan lijkt op grond van de weergave van de ogen en her haar, de reliëffiguur overeenkomsten re vertonen mer beeldjes uit her begin van de 4de eeuw voor Christus. Her lijkt aanne- melijk dar onze kan tussen ongeveer 400 en 350 voor Christus is gemaakt. GOD VAN VUUR EN SMEEDKUNST? Zoals hierboven al bleek is ook bij onze kan een van de meest opvallende derails her bronzen plaatje aan de onderkant van her handvat (afb. 6). Op dit plaatje is een jeugdige, naakte en baardloze man afgebeeld, gehurkt en steunend op zijn linker- knie. Zijn haar is halflang en deels naar opzij, deels naar achteren gekamd. In zijn linkerhand houdt hij een hamer vast en in zijn rechterhand een voorwerp dar minder gemakkelijk is re determineren. Hij lijkt mer zijn knie op een steen re steunen. Dir maakt duidelijk dar de afgebeelde scène buitenshuis is gesitueerd. In de veilingcatalogus wordt deze figuur aangeduid als de god Serbians, de Etruskische pendant van de Griekse god Hephaisros en de Romeinse god Vulcanus, de god van de smeden. Her lijkt heel toepasselijk om deze god op een fraaie bronzen kan afte beelden! Maar is hier ook werkelijk sprake van Serbians? Serbians is een aantal keren afgebeeld op gegraveerde spiegels en komt ook voor op munten uit de Etruskische stad Populonia in Noord-Etrurië, aan de Tyrrheense kust. In deze industrie- stad speelde de handel in metaal een grote rol; ijzererts van het nabij gelegen Elba werd in deze stad verwerkt. Op de munten heeft hij een baard en draagt hij een pi/os (vilten muts). Zijn attributen zijn hamer en tang. Sethlans onderscheidt zich van de Griekse Hephaistos doordat hij als jongeman is weergegeven en - in tegenstelling tot de Griekse god - niet kreupel is afgebeeld. Vóor goede parallellen voor afbeeldingen van deze god is het belangrijk om ook een aantal gesneden stenen of gemmen te bekijken. Door de import uit Griekenland raakten de Etrusken bekend met gesneden stenen en gingen zij zelf ook gemmen maken. Een enkele keer wordt Serbians afgebeeld en eenmaal staat zijn naam erbij geschreven. De god heeft dan een tang in de hand en leunt op een stok. De manier waarop de figuur is afgebeeld op onze kan is afwijkend. Het grootste verschil is dat afb. 5 De Griekse ziener Kalchas consulteert een schapenlever. Gravure op de achterzijde van een handspiegel die gevonden is bij Vulci, Italië. Gegoten brons. Diameter 14,8 cm. Late Sde - vroege 4de eeuw v.Chr. Vaticaanstad, Museo Gregoriano Etrusco 12240. (Naar H. Janson, History of Art, 2001, p.178) APm NR. 116 - 2017 11 hij geen rang, waarmee hij het hete ijzer kan vasthouden, bij zich heeft. Dit en het ontbreken van een goede parallel, bracht ons aan het twijfelen of hier werkelijk Serbians was afgebeeld. In elk geval is het duidelijk dat een ambachtsman is afgebeeld. Als het Serbians niet is, wie komen dan nog meer in aanmer- king? Wellicht het mooiste voorbeeld van iemand uit de oudheid met een all-round technische kennis is de sterfelijke held Daidalos, de man die in dienst van koning Minos de meest uiteenlopende technische snufjes verwerkte in uitvindingen. De Leonardo da Vinci van de oudheid! Daidalos, Tairale in het Etruskisch, is op Etruskische gesneden stenen afgebeeld als een jonge handwerksman, vaak gevleugeld (een verwijzing naar het verhaal van de vlucht van Daidalos en Ikaros), met een hamer en een ander instrument dat wordt gebruikt bij houtbewerking, zoals een beitel of een schaaf. Als we goed kijken naar het instrument dat onze figuur in zijn rechterhand vasthoudt, kunnen we dat het beste vergelijken met een disselschaaf. 2 Met dit gereedschap werden gekromde houten oppervlaktes glad gemaakt. Vanaf circa 450 voor Christus wordt deze schaaf genoemd in antieke teksten en niet veel later wordt hij ook afgebeeld: op een van de gesneden stenen uit de 4de eeuw voor Christus is een Daidalos te zien die duidelijk een disselschaaf vasthoudt terwijl hij een beeld maakt. Helaas staat er geen naam vermeld bij ons mannetje op her handvat en daarom blijft het moeilijk om met zekerheid te zeggen wie er is afgebeeld. Gezien de attributen en de vergelijking met andere afbeeldin- gen lijkt Daidalos echter een betere kandidaat dan Serbians. RITUELEN Snavelkannen werden vermoedelijk nier alleen tijdens drinkgela- gen gebruikt maar ook bij religieuze rituelen. Op de achterzijde van een bronzen handspiegel uit Vulci is Kalebas afgebeeld, een beroemde ziener uit de Griekse mythologie die onder meer in Homeros' Ilias voorkomt (afb. 5). Anders dan we zouden verwachten doet hij hier geen voorspellingen op basis van de vlucht van de vogels maar - op echt Etruskische wijze - aan de 12 APm NR. 116 - 2017 hand van de lever van een offerdier. In Etrurië namelijk was het 'lezen' van dierlijke organen, met name de lever, de techniek bij uitstek waarmee men inzicht in de wil van de goden poogde te krijgen. Op de grond naast Kalchas' rechterbeen staat een Bauchknick-snavelkan, die wellicht tijdens het leverschouwritueel is gebruikt voor het brengen van een plengoffer. Dat een vrijwel identieke voorstelling van het leverschouwritueel op het snavelkannenhandvat in afbeelding 4a is aangebracht, is in dit licht interessant. Na hun gebruiksleven werden snavelkannen vaak meegegeven in het graf. Op sommige exemplaren is rond het moment van bijzetting het Etruskische woord iuêina aangebracht, soms in combinatie met de naam van de overleden eigenaar, om de voorwerpen specifiek voor het graf (su8z) te oormerken. In de zogenoemde Tombe met de Reliëfs, een monumentaal onder- aards familiegraf in de uitgestrekte Banditaccia-begraafplaats van Cerveteri (derde kwart 4de eeuw voor Christus), zijn op de wanden en pilaren tientallen gebruiksvoorwerpen in bontge- kleurd reliëf weergegeven (afbeelding op de achterkant van dit blad). Het is duidelijk dat de leden van de elitaire familie die hier ooit begraven waren, volledig waren toegerust op een aangenaam leven in het hiernamaals. Een snavelkan mocht natuurlijk niet ontbreken: die is prominent aan een van de pilaren 'opgehangen'. afb. 6 Plaatje aan de onderkant van het handvat van de snavelkan. Gegoten brons. Ca. 400-350 v.Chr. APM 17.768 POPULAIRE KANNEN Het zal niet verbazen dat dergelijke luxueuze kannen ook buiten Etrurië geliefd waren. Een aanzienlijk aantal bronzen snavel- kannen van het vroege type (afb. 2) is onder andere in Frankrijk en met name in de gebieden ten noorden van de Alpen terug- gevonden. Eén exemplaar heeft zelfs onze contreien bereikt: bij de opgraving van het zogenoemde Vorstengraf van Eigenbilzen, niet ver van Maastricht, is een Etruskische snavelkan aan het licht gekomen. Een interessant fenomeen is dat deze uit Etrurië geïmporteerde kannen lokale bronsbewerkers en pottenbakkers hebben geïnspireerd. Vooral de geknikte snavelkan was erg in trek. In Athene bijvoorbeeld werden vanaf de vroege 5de eeuw voor Christus aardewerken kannen geproduceerd - waarschijn- lijk voor de Etruskische markt - die duidelijk op Etruskische bronzen voorbeelden zijn geïnspireerd. De importstukken werden niet slaafs gekopieerd; de Atheense pottenbakkers voegden bijvoorbeeld een voet toe en beschilderden de kan in de toen gangbare roodfigurige techniek. Ook in het Zuid-Itali- sche en Faliskische aardewerkrepertoire verwierf de Etruskische geknikte snavelkanvorm een plaats. In Etrurië zelf verschenen aardewerken varianten van de bronzen Bauchknick-snavelkan- nen aan het einde van de 5de eeuw voor Christus. Uit Orvieto en omgeving zijn fraaie voorbeelden bekend die - in tegenstelling tot de Attische exemplaren - de bronzen tegenhangers heel precies nabootsen: karakteristieke details van het origineel, zoals de ramskop en de reliëfvoorstelling op het handvat, zijn nauw- afb. 7 Nabootsing in aardewerk van een bronzen geknikte snavelkan. Verworven te Montalcino, Italië. Vindplaats onbekend. Waarschijnlijk gemaakt in Orvieto of omgeving, Etrurië. Aardewerk met een beige-gele sliblaag. Hoogte 36,0 cm. Ca. 300 v.Chr. Leiden, Rijksmuseum van Oudheden H Ill YYYY 12. (foto RMO) keurig in de klei weergegeven, en de kannen zijn overtrokken met een gelige sliblaag die de geelgouden kleur van brons moest imiteren (afb. 7). Het is duidelijk dat de Etruskische bronsbewerker die omstreeks 500 voor Christus de geknikte snavelkan ontwierp een zeer succesvol product heeft afgeleverd. ETRUSKISCH KABINET De inrichting van het Etruskisch kabinet dat op de tweede verdieping van het museum is te vinden, is ge1nspireerd op een Etruskisch graf bij Tarquinia (Zuid-Etrurie). Het is een knipoog naar de theorie dat bij een graf een baldakijn stond opgesteld waaronder de familieleden van de overledene aten en dronken. Dat was een soon afscheidsfeest, waarna het servies dat gebruikt was in het graf werd gezet. In de dodenstad van Tarquinia, beroemd om zijn fraai beschilderde onderaardse kamergraven, zijn meerdere tombes te vinden die een zadeldakplafond hebben met een bontgekleurd schaakbordpatroon. Ook zijn in sommige van deze graven houten staanders geschilderd. Het plafond in de grafruimte lijkt dus het tijdelijke baldakijn te verbeelden dat bij de rituelen rond de begrafenis is gebruikt. Om dit te illustreren is daarom ook in ons kabinet zo'n kleurig tentdoek aan het plafond aangebracht. Het merendeel van de voorwerpen in de vitrines is afkomstig uit graven. Dat geldt ook voor onze kan die wellicht een pronkstuk was bij een mooi afscheidssymposium voor een rijke overledene. Een chique kan en een uniek stuk in Nederland! NOTEN APm NR. 116 - 2017 13 1. De kan is onderzocht en met dank aan Arie Pappot van het Rijksmuseum Amsterdam ook onderworpen aan een XRF analyse. Daaruit bleek dat de samenstelling van het brans overeenkomsten vertoont met andere Etruskische bronzen. Opvallend is de grate hoeveelheid load. Verder (riintgen)onderzoek moet meer duidelijk maken over de fabricage van deze kan. 2. Dank aan Dr. Bouke van der Meer (Universiteit Leiden) en Dr. Stephan Mais (Radboud Universiteit te Nijmegen) voor hun nuttige suggesties. LITERATUUR L. Ambrosini, Images of artisans on Etruscan andItalic gems, Etruscan Studies 17, 2 (2014) 172-91.Lexicon lconographicum Mythologiae Classicae, s.v. Daidalos, Hephaistos, Sethlans.I. Krauskopf, Terrakotta-Imitationen derBronzekannen der Form Beazley VI in Athen,Westgriechenland und Etrurien, in: H.A.G. Brijder(red.), Ancient Greek and related pottery.Proceedings of the International Vase Symposium in Amsterdam (Amsterdam 1984) 83-87.I. Krauskopf, Wein- und Wasserkannen. Zurunterschiedlichen Exportsituation verschiedeneretruskischer Schnabelkannen, in: M.A. Guggisberg(red.), Die Hydria von Griichwil. Zur Funktion undRezeption mediterraner lmporte in Mitteleuropa im 6.und 5. Jahrhundert v.Chr. (Bern 2004) 127-35.

De man met de hamer:op een Etruskische bronzen prachtkan

https://pure.uva.nl/ws/files/68303332/de_man_met_de_hamer.pdf

De man met de hamer:op een Etruskische bronzen prachtkan

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications