Ushbu maqolada XX asrning 40-60-yillarida o’zbek milliy filmlariga tanlangan musiqiy asarlar, folklor namunalari to’g’risida tahliliy ma’lumotlar keltiriladi

Obidov, Doniyorbek Navruzovich

English

Doniyorbek Navruzovich Obidov

Directory of Open Access Journals

XX asrning 40-60 yillarida o’zbek filmlarida yangragan musiqiy asarlar, folklor namunalari  Doniyorbek Navruzovich Obidov Urganch davlat universiteti  Annotatsiya: Ushbu maqolada XX asrning 40-60-yillarida o’zbek milliy filmlariga tanlangan musiqiy asarlar, folklor namunalari to’g’risida tahliliy ma’lumotlar keltiriladi. Kalit so’zlar: kompozitor, o’zbek kino musiqasi, folklor, Mutal Burhonov, Manas Leviyev, Xudaybergan Devonov.  Musical works, folklore samples that were played in Uzbek films in the 40s-60s of the 20th century  Daniyorbek Navruzovich Obidov Urganch State University  Abstract: This article provides analytical information about musical pieces and folklore samples selected for Uzbek national films in the 40s and 60s of the 20th century. Keywords: composer, Uzbek film music, folklore, Mutal Burkhanov, Manas Leviyev, Khudaibergan Devonov.  Ma’lumki, kino san’ati bugungi kunda ham katta auditoriyaga ega san’atlardan biri hisoblanadi. Sababi kino orqali biror bir tarixiy shaxs, ijtimoiy masala yoki ba’zida mashhur adiblarning asarlarini badiiylashtirib ko’rsatib berish mumkin. Ba’zida yoshlarga kitob o’qitib bilmaysiz, ammo o’sha asarning 1-2 soatlik ekranizatsiyasi tomoshabinni ko’proq qiziqtirib qo’yishi ham bor gap. Bunga aktyorlar jamoasi hamda qo’shimcha ko’rsatkichlar sabab bo’ladi. Har qanday filmning bezagiga aylanuvchi san’at turlaridan biri musiqa sanaladi. Ayniqsa musiqa orqali qahramonlarning ichki holatlarini, davrni, zamonni ko’rsatib berish osonroqdek tuyuladi. Aslida ham shundaymi?  Bugun ushbu mavzu orqali shu kabi savollarga javob izlashga harakat qilamiz. Ma’lumki kino musiqasi kam o’rganilgan bo’lib, o’rganilgan qismida ham jahon kino musiqasining durdona asarlari tahlil qilingan. Keyingi yillarda o’zbek kino musiqasi to’g’risida ilmiy ishlarga urinishlar kuzatilmoqda. Jumladan 2010-yilda San’at instituti talabalari uchun yozilgan “Yakka Xonandalik” Kinofilmlardan "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) December 2022 / Volume 3 Issue 12www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 1155qo’shiqlar Xrestomatiyasida ko’plab mashhur o’zbek va jahon kino asarlarining nota matni hamda qisqacha annotatsiyasi berilgan.  “Kino musiqasi - kinematografiyaning shakllanishi va rivoji bilan bog’langan musiqa janri bo’lib, dastlab kino apparati shovqinini bosish uchun mo’ljallangan. Bora-bora kinodramaturgiyaning muhim vositalaridan biriga aylandi.”1 O’zbekistonda o’tgan asrning 20-yillarida ham filmlarni suratga olishga urinishlar bo’lgan. Ilk fotograf va kinooperator Xudoybergan Devonov Xiva xonligi bilan bog’liq tarixiy filmlarni suratga olar edi. Saqlanib qolgan ayrim lavhalardan ma’lum bo’ladiki, bu tasvirlarda aktyorlar ishtirok etmagan. Shunchaki tabiiy voqealarni bo’y-basti bilan suratga olishga, tasvirga muhrlashga harakat qilingan. “X.Devonov shu safari chog’ida Moskvada yangi ochilgan kinoteatrlarga borib, dastlabki ovozsiz kinofilmlarni tomosha qilgan va unda shunday kino asarlarni ham suratga olish orzusi tug’ilgan.”2 Keyingi yillarda tashkil etilgan O’zbek film studiyasi o’zbek filmlarini suratga olishga kirishdi. Barcha mintaqalarda bo’lgani singari o’zbek kinolari ham dastlab ovozsiz edi. Bundan tashqari hali o’zbek aktyorlari ansamblini izlash jarayoni ketayotgan edi. Ayrim o’zbek filmi deb nomlangan kino asarlarda hech kim tanimaydigan rus erkak va ayollari ishtirok qilishni boshlaydilar. Jumladan “Ravot qashqirlari”, “Qasam” shular jumlasidandir. O’zbek kino san’ati o’zining haqiqiy bo’yini XX asrning 40-yillaridan boshlab namoyon qila boshladi. Bunda rus san’atchilari, kompozitorlari bilan yo’lga qo’yilgan hamkorlik ishlari qo’l kela boshladi. 1943-yilda suratga olingan “Nasriddin Buxoroda” birinchi o’zbek ovozli, hajviy filmida kompozitor Muhtor Ashrafiy hamda Boris Arapov ijodiy yaqinligi juda ham go’zal kuy-qo’shiqlar bilan ifodalab beriladi. Unda yangragan “Yorim ketaman deydi”, “Ko’zlaring”, “Kurd” kabi azaliy urf-odatlarga yo’g’rilgan taronalar sabab film muvafaqqiyatli chiqdi deyish mumkin. Ayniqsa “Ko’zlaring” qo’shig’ini Lutfixonim Sarimsoqova dutor chalgani holda mahorat bilan ijro qilgani taqsinga sazovor. O’sha yili Komil Yormatov tomonidan suratga olingan “Vatan sovg’asi” filmi katta qiziqishlarga sabab bo’ldi. Chunki ikkinchi jahon urushi qatnashchilariga o’zbek xalqining taniqli san’atkorlari o’z ijodiy ishlari tushirilgan gramplastinkani yuborishadi. Voqealar davomida ushbu asarlarning asl ijrochilari ko’rsatib o’tilgan. Jumladan, raqqosa Mukarrama Turg’unboyeva milliy raqs “Tanavor” asosida Boborahim Mirzayev bastalagan ashulaga hirom aylaydi. Keyin Halima Nosirova o’z repertuariga mansub “Kim desun” qo’shig’ini kuylab beradi. Muhitdin Qori Yoqubov “Yo’l bo’lsin” qo’shig’ini yuqori mahorat bilan ijro qiladi. Urushga ketayotgan film qahramonlaridan biri Soyib Jo’jaev va uni qishloqdosh do’stlarini buyuk o’zbek  1 Isokova M. Kino va televideniye tarixi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2019. 28-bet. 2 Каримов Н. Худайберган Девонов. Монография. Тошкент. 2019, 36-бет. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) December 2022 / Volume 3 Issue 12www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 1156san’atchilari Jo’raxon Sultonov hamda Ma’murjon Uzoqovlar “Naylayin” ashulasi bilan kuzatib qo’yishadi. Umuman olganda Jahon urushi to’g’risida olingan ilk o’zbek filmi kishida ijobiy taassurot qoldiradi. 1945-yilda ishlangan “Tohir va Zuhra” tarixiy-melodramada Aleksey Kozlovskiy zo’r mahorat bilan o’zbek xalq kuylaridan foydalangan. 1947-yilda Nabi G’aniev rejissorligida suratga olingan “Alisher Navoiy” tarixiy-biografik filmda kompozitor sifatida Reyngold Glier va shogirdi Tolibjon Sodiqov ishtirok etgan. Film davomida Navoiyning “O’n sakkiz yoshindadir” so’zi bilan aytiladigan qo’shiqni sevgilisi Guli hirgoyi qilib o’tirgani lavhada beriladi. Bundan tashqari Guli vafot etgach Navoiyning dengizga qarab o’ychan ahvoliga monanda satoda chalingan “Cho’li Iroq” kuyi yangraydi. 1953-yilda ishlangan “Boy ila xizmatchi” kino asariga Mutal Burhonov tomonidan kuylar bastalangan. Unda Kelinni uyidan olib ketish sahnasiga oid qadimiy to’y marosim aytimi “Yor-yor”, boyning kenja xotini tomonidan “Alla” ijro qilinadi.  1956-yilda Komil Yormatov rejissyorligida Sharq olamining buyuk tabibi, musiqashunos, alloma “Abu Ali ibn Sino”ga atab tarixiy-biografiy filmni suratga oladi. Unda Buxoro musiqa maktabiga oid ko’pgina aytimlar va qo’shiqlar yangraydi. 1958-yilda “Maftuningman” filmi suratga olinadi. Unda zamonasining eng mashxur san’atkorlari ishtirok etishgan. Kartina davomida xalq qo’shiqlaridan ilhomlanib bastalangan Mutal Burhonovning “Maftun bo’ldim”, “Do’ppi tikdim”, Manas Levievning “Yulduz qo’shig’i”, “Sartarosh qo’shig’i” kabi asarlar yangraydi. Bundan tashqari Xorazm lazgisi, Norim-norim kabi folklor asarlari ham ijro qilinadi. 1960-yilda suratga olingan “Mahallada duv-duv gap” filmi o’sha davrlarning tarixi va sevgi hikoyasidan so’z ochadi. Ma’lumki, filmda buyuk o’zbek kompozitori Manas Leviev yakka o’zi musiqiy asarlar tanlagan. Unda “Bahor haqida qo’shiq”, “So’zsiz qo’shiq”, “Hayot”, “Oq lolalar” singari xalq mulkiga aylanib ketgan qo’shiqlar bilan bir qatorda Ma’murjon Uzoqovning “Jonon bo’laman deb” nomlangan mashxur qo’shig’ini ham o’zi ijro qiladi. Umuman olganda 40-60 yillar oralig’ida o’zbek kino san’ati ancha rivojlanishga erishdi. Film ishlash salohiyati bo’y ko’rsatdi. O’zbek aktyorlarining milliy jamoasi shakllandi. Filmlarga musiqa tanlash, o’rni kelganda xalq ohanglaridan yangi kuy-qo’shiqlarni bastalash mahorati yuzaga chiqa boshladi. Ayniqsa bu davr ohanglarida qaysi biri kompozitorlik ishi, qaysinisi bastakorlikka oid ekanini darrov fahmlay ololmaysiz. Sababi har bir asar avvaldan egallangan bastakorlik jabhalaridan kelib chiqib ijod qilingan edi. Buni kompozitorlar Mutal Burhonovning “Maftun bo’ldim”, Manas Leviyevning “Yulduz qo’shig’i”ni takror va takror tinglab amin bo’lasiz. Nima bo’lgan tadqirda ham bu davr o’zbek kino musiqasining “Oltin davri” sifatida tarix sahifasining rangli o’rinlarida qayd qilinadi. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) December 2022 / Volume 3 Issue 12www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 1157Foydalanilgan adabiyotlar 1. Isokova M. Kino va televideniye tarixi. O’quv qo’llanma. Toshkent, 2019 2. Каримов Н. Худайберган Девонов. Монография. Тошкент, 2019. 3. Обидов, Д. Н. (2022). Характеристики Хорезмской музыки. Science and Education, 3(1), 1031-1035. 4. Obidov, D. N. (2022). Ustoz-shogird an’anasiga mansub o’zbek kompozitorlik va bastakorlik an’analari. Science and Education, 3(6), 906-908. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) December 2022 / Volume 3 Issue 12www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 1158

XX asrning 40-60 yillarida o’zbek filmlarida yangragan musiqiy asarlar, folklor namunalari

http://openscience.uz/index.php/sciedu/article/download/4788/4391

XX asrning 40-60 yillarida o’zbek filmlarida yangragan musiqiy asarlar, folklor namunalari

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Directory of Open Access Journals