Borg, M.B. ter

Leiden University Scholary Publications

L E T T E RE E S TEINDREDACTIE JAAP DE BERG EN JAFFE VINK • VORMGEVING LEONIE BREEBAART„Maar als Bonnard het geluk nietschilderde en meestal ook nietgelukkig was, waar komt dan dieprojectie van ons vandaan?Van zijn warme kleuren? Er zijnzoveel schilders met warmekleuren. Toch van het binnen-huisje? We houden helemaal nietzo van het binnenhuisje.Ik denk dat er tenminste óók hetvolgende aan de hand is: hetreceptieve, het je open willenstellen voor het licht zondermeer, deze mystieke houding, istegengesteld aan de dominantetrek van de Westerse cultuur:het willen beheersen, over-heersen, overmeesteren van dewerkelijkheid volgens voor-opgestelde, rationele plannen."door Meerten B. ter BorgP^ onnard wordt vaak ge-I ij zien als de schilder vanIB het huiselijke geluk. DasGlück zu Mahlen heette enigetijd geleden een tentoonstel-ling van zijn werk in Düssel-dorf. Dat is te vertalen met zo-wel 'het schilderen van het ge-luk' als 'het geluk van hetschilderen'. De Nederlandseschilder, dichter en musicusArmando zei eens dat hij zichvroeger ergerde aan de braaf-heid, de zoetheid, de onbe-kommerdheid, de onbenullig-heid van Bonnard, maar dathij, naarmate hij ouder werd,Bonnard daarom steeds meerbegon te benijden.Ik weet niet of Bonnard te benij-den is. Ik betwijfel het als ik naardiens zelfportretten kijk en eenman zie, die er nauwelijks durftte zijn. Als hij al de schilder isvan het geluk, dan was hij inieder geval niet een man die erzichtbaar met volle teugen vangenoot. Maar ik twijfel nog ster-ker als ik zijn kunst onderga. Al-tijd als ik een tentoonstellingvan een sterke schilder heb be-zocht, zie ik nog enkele dagende wereld zoals hij hem heeftgeschilderd. Bij Bonnard is datom gek van te worden. Het lijktwel of de wereld zijn samen-hang verliest. De hoofd- en debijzaken zijn niet meer te onder-scheiden. Lengte en breedte zijnniet meer wat ze waren. De ra-men lijken wel schilderijen zon-der diepte.De betekenis van Bonnard, en debetrekkelijkheid van diens ge-luk, is misschien te verduidelij-ken aan de hand van twee filo-sofen die in Frankrijk opgangmaakten in Bonnards jonge ja-ren: Kant en Nietzsche.Als we de zaken zouden waarne- 'SALLEmen, zonder ze tegelijk al te in-terpreteren - zo zou men een belangrijkegedachte van Kant kunnen parafrase-ren - dan zou de wereld als een chaosvan kleuren op ons overkomen. Met dieinformatie zouden we niets kunnen aan-vangen. Daarom structureren we die in-formatie: we nemen waar in termen vanruimte en tijd. Daarna interpreteren wede informatie nog verder, in de catego-rieën. De wereld op zichzelf, los van onzeinterpretaties (de Dinge an sich) kunnenwe niet kennen. De structuren van dewerkelijkheid, zoals wij die waarnemen,zijn volgens Kant niet in de werkelijkheidzelf gelegen, maar in de beschouwer.Deze structurering van de waarneming,deze Anschauungsformen en de Katego-rien zijn volgens Kant aangeboren.Nietzsche gaat, in watje zijn geforceerdeHerren-filosofie zou kunnen noemen, eenstap verder: de waarnemingsvormenwaarmee we ons in de werkelijkheidoriënteren zijn niet zozeer aangeborenen statisch, als wel door onszelf ge-vormd, door middel van onze wil. We zijnzelf degenen die de werkelijkheid actiefA MANGER A LA CAMPAGNE'. 1934-35. OLIE OP DOEK.structureren. We structureren de wereldzodanig, dat we hem zo goed mogelijk inonze greep kunnen krijgen. Waar het omgaat is een optimale beheersing van onzeomgeving, zodat we ons zo goed en zoveel mogelijk kunnen ontplooien. Dat isde befaamde Wille zur Macht.In de moderne wetenschap is deze visiegemeengoed aan het worden. Er wordtveel onderzoek gedaan naar de manierenwaarop mensen de werkelijkheid probe-ren naar hun hand te zetten, of zoals datheet 'de werkelijkheid definiëren'. Onsbeeld van de werkelijkheid wordt gezienals sociaal en cultureel bepaald, als eensociale constructie. De geschiedenis isonder andere de geschiedenis van devorming van het beeld van de werkelijk-heid. De manier waarop we kijken, demanier waarop we selecteren wat wezien: het is bepaald door de cultuur waar-uit we komen, de belangen die we heb-ben, de klasse waarin we zijn opgevoeden wat al niet.Als dat al geldt voor de waarneming, dan;geldt dat helemaal vonj de afbeeldingvan de werkelijkheid, en de interpretatievan de afbeelding van de werkelijkheid.De regels van het perspectief en de re-gels van de kleurenleer zijn puur menselij-ke constructies, die nog eens geplaatstzijn bovenop de waarnemingsvorm. Zedienen om de chaos van indrukken debaas te worden.Het bewustzijn van de willekeur die daar-in zit is eer hoofdthema in de moderneschilderkunst. De onvervalste macho Pi-casso heeft dit inzicht ongebreideld uit-gebuit. Hier wordt de werkelijkheid zogevormd, zoals één individu, die zichzelfsoeverein acht tegenover de werkelijk-heid, dat »erkiest Heeft Picasso zin deneus niet \an voren te zetten, maar opzij,dan zet hj de neus opzij.Bij Bonnard is het tegenovergestelde aande hand. Hij probeert juist die menselijke,al te menselijke structurering van de wer-kelijkheid ongedaan te maken. Hij pro-beert daarvan te abstraheren, om zo hetlicht, het pure lichten niets dan het lichtin zijn schilderij«! tot zijn recht te latenkomen. Het licht,niet vervormd door his-torische toevalliffieden, zoals interpreta-ties van ruimte altijd, maar als iets vlaksen tijdloos. Dit inpliceert niet een hou-ding van fiere lOevereiniteit, maar eenhouding van nederigheid, van onderwor-penheid, van dfenstbaarheid aan hetlicht. Zo beeldt Nij zichzelf af. Waar zijnogen zouden Boeten zitten, zien weslechts openingm, alsof het licht er maarzo naar binnen jou kunnen stromen, on-gehinderd door welk optisch apparaatdan ook.Geen wonder dit Picasso een grote min-achting voelde voor Bonnard:,,... dat isgeen schildern), wat hij doet. Hij gaatnooit verder dW zijn eigen sensibiliteit.Hij kan niet kiezen . Het resultaat is eenpot-pourri vanflribeslistheid... Zo kun jeniet schilder* Schilderen is niet eenkwestie van iensibiliteit; het is eenmachtsgreep;l»et is de macht overnemenvan de natuur." (Gilot & Lake: Life withPicasso, Peng»", 1966.)Als het gaat om het tot zijn recht latenkomen van htt licht, dan hoeft er nietveel meer tejebeuren dan dat men zichopstelt op «n plek waar het licht inruime mate voorhanden is. Dat deed Bon-nard dan ook Voor de rest had hij ge-noeg aan water om hem heen gebeurde.Aan gedekte taf els, aan zijn vrouw in eenstoel of in dt badkamer, aan het uitzichtvanuit zijn »am of zijn terras. Daar konhet eigenlijkN blijven. Hij schildert geenhuiselijke tafereeltjes omdat hij daar zovan hield, of om een burgerlijke gebor-genheid gestalte te geven, maar omdathet voor lip doel eenvoudig niet nodigwas om d» deur uit te gaan.MET GELUKHEEFT HETALLEMAALNIETSTE MAKENCOLLECTIE SOLOMON R. GUGGENHEIM FOUNDATION, NEW YORKMet geluk heeft het allemaalniets te maken. Het tegendeellijkt eerder het geval. Weerloosis Bonnard overgeleverd aan eenoverweldigende veelheid van in-drukken. Hij heeft afstand ge-daan van alles, waarmee hij zichtegen de macht van het licht kanverdedigen. Hij is een zoekendein een chaos van kleur, waaringeen weg te vinden is. Zijnhuiselijkheid staat niet in het te-ken van het geluk, maar in hetreduceren van de chaos. Hetbinnenhuis en het panorama ge-ven je tenminste nog enigszinshet gevoel, dat er niet te veelonverwachts kan gebeuren.Maar dat is niet alles. Daar komt,paradoxaal genoeg, nog bij, datzijn hele onderneming tot mis-lukken gedoemd is. Mensenkunnen de werkelijkheid nu een-maal niet tot haar recht latenkomen, los van hun eigen waar-nemingsvormen. Ook dat heeftKant duidelijk gezegd: het Dingan sich is niet te kennen. Datgeldt des te meer voor het af-beelden ervan. We zijn gedwon-gen de werkelijkheid te inter-preteren, of we willen of niet.We moeten standpunten in-nemen. Bonnard kan hoog-stens wat trucs inleverenwaarvan hij besefte dat ze inde renaissance zijn uitgevon-den. Dat is het dan. Verderkon hij niet gaan. En dit was almoeilijk genoeg. Je bewust teworden van de waarnemings-vormen die er vanaf je vroeg-ste jeugd zijn ingeslepen,vergt een enorme inspan-ning. Het vergt, om het eensmodern te zeggen, een moei-zame deconstructie, waarvanhet einde toch niet anderskan zijn dan het opleggen vaneen structuur aan de werke-lijkheid. Een andere structuur,minder structuur, maar toch:structuur.Zo ontkomt Bonnard er nietaan, tegen zijn wil en on-danks zichzelf, hetzelfde tedoen als Picasso: hij vormt dewerkelijkheid op een hoogstindividuele manier. Als hij zijngeluk had willen vinden in zijndienstbaarheid, in zijn on-baatzuchtige onderworpen-heid aan het licht, dan heefthij het daar niet gevonden.Het inleveren van de trucen-doos van de renaissance iszelf ook een truc, en zelfs hetstijlkenmerk bij uitstek van de20ste-eeuwse schilderkunst,waar Bonnard dan ook onver-biddelijk bij hoort.In een pas verschenen boekover Bonnard van NicholasWatkins wordt er terecht denadruk op gelegd hoezeer hetstreven van Bonnard verwe-ven is met diens biografie. Pi-casso's afkeer van Bonnardwordt genoemd, maar nietverder uitgewerkt. Omstandi-ger wordt Bonnards verhou-ding tot andere schilders- vooral Monet en MaVtsse - beschreven,alsmede de invloed van de literatuur opdiens werk.Een van de dingen die goede kunst doet,is reflecteren op wat er in de cultuur aande hand is. Bij de controverse tussenBonnard en Picasso gaat het om het ideedat de mens macht heeft over de werke-lijkheid. Het gaat om de vraag wat hetbetekent dat de mens zichzelf is gaanbeschouwen als heerser over de schep-ping. Het kan zelfs in bijbelse termenworden gevat: wat betekent het 'rent-meesterschap'? Daarachter komt onmid-dellijk de vraag: kan de mens wel ietsanders zijn dan een heerser over de na-tuur? Op welke manier moet hij over denatuur heersen? Als een Picasso of alseen Bonnard?Om dit soort dingen ging het bij Bonnard.Daarbij is het geluk van Bonnard goed-deels een projectie. Bonnard schilderdehet gelukvan het binnenhuisje niet. Daar-voor moet je bij Carl Larsson zijn. Totmislukken gedoemd is Bonnard eerdertragisch dan gelukkig. Als er bij Bonnardal sprake is van geluk, dan is dat religieusvan aard. Dan gaat het om het incidente-le geluk van de mysticus, die iets wil datniet kan: zich losmaken van la conditionhumaine, er overheen stappen, het vollelicht in.Maar als Bonnard het geluk niet schilder-de en meestal ook niet gelukkig was,waar komt dan die projectie van onsvandaan? Van zijn warme kleuren? Er zijnzoveel schilders met warme kleuren.Toch van het binnenhuisje? We houdenhelemaal niet zo van het binnenhuisje. Ikdenk dat er tenminste óók het volgendeaan de hand is: het receptieve, het jeopen willen stellen voor het licht zondermeer, deze mystieke houding, is tegen-gesteld aan de dominante trek van deWesterse- cultuur: het willen beheersen,overheeren, overmeesteren van de wer-kelijkheid volgens vooropgestelde, ratio-nele plannen.In die zin representeren Nietzsche e Pi-casso de hoofdstroom van de Wesl secultuur. Bonnard is daarin niet meer aneen bescheiden contrapunt. Dat kar ri-teren, en het irriteerde Picasso, i arvoor velen van ons is het ook een vei e-ming. Ons onbehagen in de cultuur htzich nu juist op die dominante tred 'n,waaraan we onderworpen zijn. BonBrdbevrijdt ons daarvan korte tijd, en datgeeft een geluksgevoel. Daarom onder-gaan sommigen van ons de wereld vanBonnard als een paradijs.Nicholas Watkins: Bonnard, uitg. Phaidon,Londen, 1994, 240 bh., ƒ 110.-.'PORTRAIT DU PEINTRE PAR LUI-MEME', 1945. OLIE OP DOEK PRIVÉ COLLECTIE, VERENIGDE STATENTrouw'L'AMANDIER EN FLEUR, 1947 OLIE OP DOEK COLLECTIE CENTRE GEORGES POMPIDOU. PARIJS ZATERDAG 22 OKTOBER 1994

Met geluk heeft het allemaal niets te maken

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2731986/download

Met geluk heeft het allemaal niets te maken

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications