Kriesi, H.

Leiden University Scholary Publications

Boekbespreking van: Een tunnel zonder einde. Het neo-liberalisme van Martens V en VIKriesi, H.CitationKriesi, H. (1988). Boekbespreking van: Een tunnel zonder einde. Het neo-liberalisme van Martens V en VI. Acta Politica, 23:1988(4), 497-499. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/3449683 Version: Publisher's VersionLicense: Leiden University Non-exclusive licenseDownloadedfrom: https://hdl.handle.net/1887/3449683 Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).AP 1988/4.val. Na nieuwe verkiezingen kwam dan de weg vrij voor de neoliberale rooms­blauwe regeringen van Martens V en VI. Waarom de zeer sterke Belgische vak­bonden, die in dejaren zeventig een tegenwicht voor de eisen van de ondernemers vormden, niet in staat waren om deze ontwikkeling tegen te houden werd deze le­zer niet helemaal duidelijk.Aan het begin van de neoliberale regeerperiode had de Belgische economie met drie problemen te kampen. Ten eerste was de concurrentiekracht van de Belgische industrie verzwakt. Deze ontwikkelingen hadden te maken met de ongunstige, verouderde industriestructuur van België. De traditioneel sterke industriële secto­ren van België (staal, steenkool, textiel, scheepsbouw en glasverpakking) werden alle geconfronteerd met een dalende internationale vraag en met versterkte con­currentie uit lage-loonlanden. Ten tweede steeg als gevolg van de industriële pro­blemen de werkloosheid pijlsnel. Ten derde verloor, mede als gevolg van de eco­nomische teruggang, de staat belastinginkomsten, terwijl de werkloosheidsuitga­ven explosief stegen met als gevolg een steeds toenemend financieringstekort. De­ze drie problemen bepaalden de prioriteiten van Martens V: het herstellen van de concurrentiekracht van de ondernemingen, het saneren van de overheidsfinanciën en het doen dalen van de werkloosheid als gevolg van economisch herstel. De con­currentiekracht werd verbeterd door het beheersen van de loonkosten van de on­dernemingen en van de energierekening, en door de devaluatie van 1982. Dank zij deze maatregelen realiseerden de ondernemingen een spectaculair winstherstel. De Belgische exportkansen profiteerden na 1982 ook van de algemene internatio­nale conjunctuurbewegingen. Van een duurzaam structureel herstel kon op grond van het door Martens V gekozen exportmodel echter geen sprake zijn. Mommen maakt duidelijk dat België bleefkampen met het structurele probleem van een ver­ouderd exportpakket en dat de Belgische export als vanouds afhankelijk bleef van traditionele produkten die veel energie- en loonkosten bevatten. De Belgische re­gering nam wel een aantal fiscale maatregelen om de industriële vernieuwing te bevorderen en het innovatiekapitaal te versterken, maar dat leverde weinig op. De ondernemers waren alleen in beperkte mate bereid in de industrie te investeren. Ze bleven ‘op een geldberg zitten’, zoals Mommen (p. 153) het noemt. Gezien de ho­ge Belgische en internationale rentevoeten van dej aren tachtig vonden ze blijkbaar beleggingsmogelijkheden in het binnen- en buitenland aantrekkelijker. Het hoge internationale renteniveau was en is echter niet alleen een Belgisch probleem. Zo ziet Scharpf, in diens Sozialdemokratische Krisenpolitik in Europa (1987), daarin de cruciale factor die de structurele verschuivingen bepaalt in de machtsrelaties tus­sen de sociale partners in Europese landen in de vroegejaren tachtig.Het Imancieringstekort was vooral het gevolg van de economische crisis die het uitbetalen van steeds hogere bedragen aan werkloosheidsuitkeringen noodzake­lijk maakte. Het op de sociale sector bezuinigen werd een vast onderdeel van het fi­nanciële programma van de regeringen. Mommen legt uit hoe dat allemaal in zijn werk ging. Daarnaast laat hij ook zien op welke andere posten men ook nog wilde bezuinigen. Het financieringstekort bleef echter hardnekkig hoog door de oplo­pende rentelasten en doordat het hoge niveau van de werkloosheid niet kon wor­den teruggedrongen. In januari 1987 bij voorbeeld was officieel nog 12.5 percent496Boekbesprekingenvan de actieve bevolking werkloos. Ook hier boekten de regeringen Martens V en VI nauwelijks tastbare resultaten.De vraag is uiteraard of een Belgische regering in de eerste helft van dejaren tachtig anders had kunnen handelen. Deze vraag bediscussieert Mommen nauwe­lijks, hoewel hij tussen de regels door laat blijken ervan uit te gaan dat het anders had gekund. Dit blijkt bij voorbeeld uit zijn discussie van de devaluatie van 1982 (p. 38). Hij concludeert dat deze devaluatie een zuiver politieke manoeuvre was ‘om de vakbeweging voor een voldongen feit te stellen en te dwingen mee te pra­ten over een aantal flankerende maatregelen’. Gezien de internationale situatie en gezien de structurele problemen van de Belgische industrie valt echter te betwijfe­len, of een Belgische regering veel speelruimte had aan het begin van dejaren tach­tig. Dit kunnen we niet alleen voor België, maar voor alle kleine landen met een ‘democratisch-corporatistisch’ regime in twijfel trekken. Mommen sluit ook aan bij de discussie over het ‘democratisch-corporatisme’ van Katzensteins Small states in world markets (1985) en concludeert voor België dat het ‘liberaal democratisch- corporatisme’ een wankele consensus met betrekking tot de sociaal-economische politiek in zich draagt en dat onder Martens V en VI ineens sprake was van een ‘corporatisme zonder consensus’. Dezelfde uitholling van corporatistische over­legstructuren in de crisis van dejaren tachtig werd ook voor Nederland geconsta­teerd, bij voorbeeld door Zimmermann, Neokorporative Politikformen in den Nie­derlanden (1986), die de Nederlandse ontwikkelingen in deze periode als ‘slapend corporatisme’ karakteriseert. De vraag die daarmee voor de internationaal verge­lijkende studie van de ‘flexibele aanpassingspolitiek’ van kleine landen rijst, is of het ‘democratisch-corporatisme’ in eerste instantie een ‘mooi weer’-arrangement is, dat aan betekenis verliest zodra de economische situatie van een land verslech­tert. De vraag is dus, of in een land als Oostenrijk de corporatistische overlegstruc­turen alleen daardoor beter overeind zijn gebleven dan in België en Nederland, omdat dit land (tot nu toe) met minder ernstige structurele economische proble­men te kampen had dan bij voorbeeld België of Nederland. Notermans, in zijn scriptie Arbeitslosigkeit und Inflation. Belgien, die Niederlande, Österreich und die Schweiz, 1974-1985 (1988), beantwoordt deze vraag bevestigend, Scharpf (1987) aarzelend ontkennend. Mommen stelt zich dit soort vragen niet, en ik zou ze niet durven beantwoorden.H. KriesiM. Jansen en j. K. De Vree, The ordeal of unity. The politics of European in­tegration 1945-1985, Prime Press, Bilhoven 1985.Het spanningsveld tussen de noodzaak van en de feitelijke mogelijkheden voor Europese integratie is het kernthema van The ordeal of unity. Het boek handelt over de naoorlogse geschiedenis van de Europese eenwording, maar is, zoals de auteurs in hun voorwoord stellen, meer dan een opsomming van historische feiten. De be­doeling van het boek is de geschiedenis van de Europese eenwording te begrijpen497AP 1988/4en te verklaren met behulp van een theorie over het gedrag van staten. In dit op­zicht onderscheidt het boek zich van andere historische werken waar de vertrek­punten impliciet verondersteld worden aanwezig te zijn.De door Jansen en De Vree gebezigde theorie wordt uiteengezet in hoofdstuk i en komt in het kort erop neer dat staten in hun onderlinge afhankelijke relaties op basis van relatieve machtsposities streven naar zo groot mogelijke onafhankelijk­heid.Machtspolitieke relaties zijn de basis van interstatelijke betrekkingen. In de pe­riode 1815-1945 leidde dit gedrag van staten in het Europese politieke systeem tot de vorming van allianties ter bestendiging en regulering van machtspolitieke rela­ties, oorlogen en pogingen tot overheersing door een of meer staten. Door het dy­namische (veranderlijke) karakter van macht werden perioden van stabiliteit afge­wisseld door perioden van instabiliteit. Van stabiliteit was slechts sprake zolang de machtspolitieke situatie door een dominante coalitie van staten werd erkend. In­terdependente relaties tussen staten kunnen, zo wordt in hoofdstuk i opgemerkt, eveneens leiden tot samenwerking. In beginsel zijn oorlog en samenwerking loten van dezelfde stam. Samenwerking tussen staten is slechts mogelijk indien de machtsrelaties onderling duidelijk zijn en de gemeenschappelijke belangen ge­noegzaam bekend zodat men weet wat men aan elkaar heeft, hoe ver men ten op­zichte van elkaar kan gaan en wat men van elkaar moet aanvaarden. Aangezien verdergaande samenwerking ontegenzeggelijk conflicten meebrengt is het nood­zakelijk dat het internationale politieke systeem in staat is die conflicten op te los­sen (high decision making capacity). Evenals dit het geval is voor internationale politieke systemen moet daarvoor sprake zijn van een sterke machtsuitoefening door een dominante partij/staat of coalitie van partijen/staten. In hoofdstuk i wordt er ten slotte op gewezen dat de noodzaak tot samenwerking tussen staten door technologische ontwikkelingen toeneemt: enerzijds omdat ze de economi­sche interdependentie tussen staten versterken, anderzijds omdat ze oorlog als middel in internationale betrekkingen te ‘kostbaar’ maken. Hoe deze noodzaak tot verdergaande samenwerking zich verhoudt tot de werkelijke ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog wordt in de volgende hoofdstukken aan de orde gesteld. De geschiedenis van de Europese eenwording wordt door Jansen en De Vree on­derverdeeld in twee perioden. In de hoofdstukken 2 tot en met 7 wordt beschreven hoe in de periode vanaf de Tweede Wereldoorlog tot het begin van dejaren zestig de Europese samenwerking werd georganiseerd. Met nadruk wijzen de auteurs erop dat de internationale politieke situatie van na de Tweede Wereldoorlog, ge­centreerd rond het Oost-Westconflict, van doorslaggevende betekenis is geweest voor de Europese samenwerking.Om machtspolitieke en economische redenen wensten de Verenigde Staten te- [genover de Sovjetunie een sterk en verenigd Europa. Gelet op de gepercipieerde Russische dreiging liet dit de Europese staten geen andere keus dan samen te wer­ken. Bovendien was Europese samenwerking (EGKS, WEU, EEG) een uitweg uit het dilemma van een door de Verenigde Staten noodzakelijk geachte, maar ’door met name Frankrijk gevreesde wederopname van Duitsland in het Europese Ipolitieke systeem. Van Europees enthousiame voor samenwerking was weinig of 5 Boekbesprekingengeen sprake. In termen van op intergouvernementele leest geschoeide Europese samenwerking was deze periode, getuige de oprichting van de vele door Jansen en De Vree genoemde organisaties, een succes. Tot meer dan intergouvernementele samenwerking is het echter niet gekomen. Wel vond een discussie plaats over fe­deralisme, functionalisme en neofunctionalisme en werden ontwerp-verdragen opgesteld voor een federaal-supranationaal georiënteerde Europese Defensie Ge­meenschap en een Europese Politieke Gemeenschap. Tot enige concrete resultaten heeft het echter niet geleid. In de ogen vanjansen en De Vree konden deze projec­ten ook niet anders dan mislukken, omdat geen sprake was van een dominante staat of coalitie van staten om krachtige besluiten te kunnen nemen. Ook de hier­boven genoemde theorieën houden geen rekening met de noodzaak van de aanwe­zigheid van een dominante coalitie. De waarde van dergelijke theorieën mag door hun normatief en idealistisch karakter overigens überhaupt in twijfel worden ge­trokken. Het richt de aandacht eenzijdig op het functioneren van supranationale gezagsorganen waarvan een integratieve uitstraling wordt geacht uit te gaan. In de hoofdstukken 8 tot en met 12 wordt de tweede door Jansen en De Vree onder­scheiden periode beschreven. De reden voor het onderscheid in twee perioden is een accentverschuiving van samenwerking naar integratie. Kenmerkte de eerste periode zich door samenwerking op zuiver intergouvernementele basis, in de tweede periode, vanaf het begin van dejaren zestig tot het heden worden pogingen ondernomen tot integratie. Centraal bij de beschrijving van de laatste periode staat het wel en wee van de op integratie gerichte Europese Gemeenschap. Evenals bij aanvang van de beschrijving van de eerste periode wordt door de auteurs gewezen op de invloed van de internationale politieke en economische situatie op het Eu­ropese politieke systeem. Détente, toenemende economische interdependentie, energieschaarste, opkomst van nieuwe industriële landen veroorzaakten nieuwe problemen, onzekerheden en gevoelens van onveiligheid die de noodzaak van in­tegratie onderstreepten. Indien Europa als politiek systeem wil blijven voortbe­staan is integratie een prealabele voorwaarde.In met name het laatste samenvattende analytische hoofdstuk, dat niet voor niets dezelfde titel heeft meegekregen als het boek zelf, wordt de noodzaak van Europese integratie gerelateerd aan de feitelijke mogelijkheden in het perspectief van de toekomst. Gesteld wordt dat ondanks de noodzaak voor Europese integra­tie de lidstaten van de EG er de afgelopen vijfentwintigjaar niet in zijn geslaagd een krachtig de staten bindend besluitvormingsmechanisme te ontwikkelen. Het is niet gelukt een gemeenschappelijke buitenlandse politiek, defensiepolitiek, mo­netaire of economische politiek te ontwikkelen noch is het gelukt interne conflic­ten efficiënt en blijvend op te lossen. De door Jansen en De Vree genoemde plan­nen, rapporten en plechtige verklaringen over Europese politieke, monetaire en economische unies hebben tot weinig of geen resultaat geleid. Op de vraag waar­om zo weinig integratie tot stand is gekomen antwoorden Jansen en De Vree: on­zekerheid. Onzekerheid hoe het verder met de integratie zal gaan weerhoudt de lidstaten ervan afstand te doen van nationale soevereiniteit. Het ontbreken van een gemeenschappelijk doel van de Europese integratie wordt door de auteurs gewe­ten aan de divergerende belangen van de lidstaten. De onzekerheid kan volgens498 499

Boekbespreking van: Een tunnel zonder einde. Het neo-liberalisme van Martens V en VI

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A3449684/download

Boekbespreking van: Een tunnel zonder einde. Het neo-liberalisme van Martens V en VI

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications