James, E. Wyn

Online Research @ Cardiff

12   Yr Athro E. Wyn James William Preece, Arbrofion Edison a Marconi, a Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru  (Rhan 1) C ant a hanner o flynyddoedd yn ôl, ar 29 Tachwedd 1871, ganed merch a fyddai’n dod yn un o hoelion wyth Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru yn hanner cyntaf yr 20fed ganrif. Ruth Caine oedd ei henw. Fe’i ganed yn Lerpwl i deulu a oedd o dras Manawaidd ar y ddwy ochr, ond symudodd hi a’i theulu i Lundain yn 1880 wedi i’w thad gael ei ethol yn Aelod Seneddol Rhyddfrydol.   Priodi Aelod Seneddol Rhyddfrydol arall, sef John Herbert Lewis (1858–1933), yn 1897 a ddaeth â Ruth i Gymru, i gartref ei gŵr ym Mhenucha ger Caerwys yn sir y Fflint. Ond bu raid iddynt gynnal cartref yn Llundain hefyd oherwydd yr angen i Herbert Lewis dreulio cyfnodau sylweddol yn y ddinas yn rhinwedd ei swydd; ac fe ddaeth eu cartrefi yn sir y Fflint ac yn Llundain yn ganolfannau pwysig ar gyfer y bywyd diwylliannol a gwleidyddol Cymraeg a Chymreig.  Cafwyd adfywiad gwladgarol Cymreig arwyddocaol iawn tua diwedd y 19eg ganrif, symudiad a adwaenwn yn aml wrth yr enw ‘Mudiad Cymru Fydd’, a rhan o ffrwyth y deffroad hwnnw oedd creu sefydliadau cenedlaethol Cymreig megis Prifysgol Cymru a’n Hamgueddfa a’n Llyfrgell Genedlaethol. Ymhlith aelodau amlwg y mudiad roedd David Lloyd George, Tom Ellis ac O. M. Edwards, ac arweinydd blaenllaw arall, er nad yw ei enw mor gyfarwydd erbyn heddiw, oedd John Herbert Lewis.   Perthynai naws ramantaidd gref i’r deffroad gwladgarol hwnnw, ac arweiniodd hynny at gryn ddyrchafu a delfrydu ar y werin bobl fel ceidwaid popeth da ym mywyd a thraddodiadau’r genedl. Nid syndod, felly, yw gweld yn 1906 sefydlu Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, yn rhan o ffrwyth yr adfywiad cenedlaetholgar a rhamantaidd hwnnw.  Daeth Ruth a John Herbert Lewis yn aelodau o’r Gymdeithas Alawon Gwerin yn 1908. Yna, yn 1910, dechreuodd Ruth ar y gwaith o gasglu caneuon gwerin, a bu wrthi’n ddiwyd yn casglu degau lawer ohonynt, yn enwedig yn sir y Fflint a chyffiniau Dyffryn Clwyd, o hynny hyd y Rhyfel Byd Cyntaf. Wedyn, o 1914 hyd at ei marwolaeth yn 1946, er iddi barhau i wneud rhywfaint o waith casglu, aeth ei hegnïon yn bennaf i gyfeiriad cynnal y Gymdeithas Alawon Gwerin fel un o’i phrif swyddogion; ac arwydd o gyfraniad mawr Ruth Herbert Lewis i fyd canu gwerin Cymraeg yw’r ffaith mai gwobr er cof amdani hi yw’r un flynyddol yn yr Eisteddfod Genedlaethol ar gyfer unawdwyr canu gwerin 21 oed a throsodd.  Sefydlwyd Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru mewn cyfarfod o dan nawdd y Cymmrodorion adeg Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon yn 1906. Yr un a gadeiriodd y cyfarfod hwnnw, a’r un a etholwyd maes o law yn Llywydd cyntaf y Gymdeithas mewn cyfarfod yn Ionawr 1909, oedd Syr William Henry Preece (1834–1913). Ac nid dyna’r unig gyswllt agos rhwng y teulu â’r Gymdeithas Alawon Gwerin, oherwydd bu ei ferch, Amy Preece (1874–1961), yn gyd-Ysgrifennydd y Gymdeithas o 1909 hyd 1923 ac fe’i hetholwyd yn Llywydd yn 1959.   Ganed William Preece ym Mryn Helen, Caernarfon, yn fab i Richard Matthias Preece a’i wraig, Jane Hughes, ond symudodd y teulu i Lundain yn nechrau 1845. Yno, yn rhannol trwy ei gysylltiadau â’r gwyddonydd enwog, Michael Faraday, daeth William Preece i ymddiddori’n fawr mewn trydan, a’r canlyniad fu iddo ddilyn gyrfa fel peiriannydd trydanol.   Roedd Oes Victoria yn gyfnod o chwyldro mawr ym myd cyfathrebu, cyfnod a welodd gynnydd aruthrol yng nghyflymder a rhwyddineb anfon negeseuon a throsglwyddo gwybodaeth, a chwaraeodd William Preece ran amlwg yn y chwyldro hwnnw gan ddod yn ffigwr o bwys ym myd telegraffiaeth. Yn 1870 ymunodd â staff Swyddfa’r Post pan wladolwyd cwmnïau telegraff Prydain a daeth yn Brif Beiriannydd y corff hwnnw yn 1892.   Roedd William Preece yn adnabod y dyfeisydd enwog o America, Thomas Edison. Yn 1877 creodd Edison beiriant a allai recordio ac atgynhyrchu seiniau – y ffonograff – ac ymdengys iddo wneud hynny yn dilyn sgwrs â Preece. (Yn fuan wedyn, gyda llaw, aeth Llys a Llan Colofn sy’n crwydro ar hyd meysydd llên, crefydd a hanes yng Nghaerdydd a’r Fro Phonograph Ruth Herbert Lewis (Paul Broadbent)  13  pethau’n ddrwg rhyngddynt, wedi i Edison gyhuddo Preece o rannu gwybodaeth gyfrinachol am rai o’i ddarganfyddiadau â dyfeisydd y meicroffon carbon, y telynor medrus David Edward Hughes, a aned yng nghyffiniau’r Bala, o bosibl, yn 1831.)  Ym mis Tachwedd 1908, prynodd William Preece ffonograff ‘Edison “Gem”’ ar gyfer Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru. Dechreuodd un o arloeswyr y Gymdeithas, y gantores Mary Davies, ddefnyddio’r peiriant hwnnw i gasglu caneuon gwerin, ac ar un o’i hymweliadau â’i chyfaill, Ruth Herbert Lewis, fe ddaeth â’r ffonograff gyda hi.   Mary Davies oedd yn gyfrifol i raddau helaeth am ennyn diddordeb Ruth Herbert Lewis mewn caneuon gwerin. Er i Ruth Lewis fynd ati i ddysgu’r Gymraeg, ni ddaeth erioed yn gwbl rugl. Nid oedd ychwaith yn hyddysg mewn cerddoriaeth. O’r herwydd, er ei hawydd i fynd ati i gasglu caneuon gwerin Cymraeg, bu mewn tipyn o benbleth ynghylch sut i wneud hynny’n llwyddiannus. Gwelodd yn y ffonograff yr ateb i’w phroblem. Prynodd un at ei defnydd ei hun yn 1910 a dechrau ar y gwaith casglu, gan gael cymorth eraill i drawsysgrifio geiriau a cherddoriaeth y caneuon roedd hi wedi recordio pobl yn eu canu ar silindrau’r ffonograff.  Ond beth yw cysylltiad hyn oll â Bro Morgannwg? Fel mae’n digwydd, mae nifer o linynnau amrywiol, nid lleiaf y ffaith mai brodor o’r Bont-faen oedd tad William Preece; ac at hynny trown y tro nesaf. (I’w barhau) 

William Preece, Arbrofion Edison a Marconi, a Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru [Rhan 1]

12   Yr Athro E. Wyn James Llys a Llan Colofn sy’n crwydro ar hyd meysydd llên, crefydd a hanes yng Nghaerdydd a’r Fro William Preece, Arbrofion Edison a Marconi, a Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru (Rhan 2) Y n rhan gynta’r erthygl hon, yn rhifyn Medi 2021 o’r Dinesydd, soniwyd am bwysigrwydd allweddol y ffonograff i waith casglu Ruth Herbert Lewis a Mary Davies, rhai o arloeswyr Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru yn nechrau’r 20fed ganrif.  Fel y nodwyd yn rhifyn Medi, dyfeisiwyd y ffonograff gan yr Americanwr, Thomas Edison, yn dilyn sgwrs â Syr William Henry Preece (1834–1913), brodor o Gaernarfon a oedd yn beiriannydd trydanol amlwg iawn yn Oes Victoria. Bu William Preece yn ffigwr o bwys ym myd telegraffiaeth yn arbennig, yn enwedig yn rhinwedd ei swydd fel un o uchel swyddogion Swyddfa’r Post. Chwaraeodd ran amlwg hefyd yn nechreuadau’r Gymdeithas Alawon Gwerin yn 1906, ac yn 1908 prynodd beiriant ffonograff ‘Edison “Gem”’ at ddefnydd y Gymdeithas.  Gorffennwyd yr erthygl yn rhifyn mis Medi trwy ofyn beth oedd cysylltiad hyn oll â Bro Morgannwg, ac at rai o’r cysylltiadau hynny y trown yn awr.  Gellid nodi, yn un peth, er i Mary Davies gael ei magu yn Llundain, mai brodor o Ferthyr Tudful oedd ei thad, y cerflunydd William Davies (‘Mynorydd’); a daeth un o’r caneuon gwerin a gofnododd Mary Davies yng Nghwm Taf yn boblogaidd iawn, sef ‘Dacw ’nghariad i lawr yn y berllan’, a gasglodd yn yr Eglwys Newydd ym mis Medi 1908.  Yna, er mai yng ngogledd-ddwyrain Cymru roedd Ruth Herbert Lewis yn byw, ac mai yno y gwnaeth y rhan fwyaf o’i gwaith casglu caneuon gwerin, mae rhai o’i phapurau a nifer o silindrau ei pheiriant ffonograff (ynghyd â recordiadau digidol o rai o’r caneuon oedd arnynt) yn g h a d w b e l l ac h  yn  yr Amgueddfa Werin yn Sain Ffagan.  Cysylltiad arall yw mai’r cerddor  i fanc  dawnus o Drefforest, Morfydd Llwyn Owen, a drawsysgrifiodd ac a drefnodd nifer o’r alawon a gasglodd Ruth Lewis â’i ffonograff.  Ac ar ben y cyfan, mae cysylltiad agos rhwng William Preece a Bro Morgannwg, oherwydd un o’r Bont-faen oedd ei dad, Richard Matthias Preece. Ganed R. M. Preece yn y Bont-faen yn 1797, a bu’n ddisgybl yn ysgol ramadeg enwog y dref honno. Mae’n amlwg mai magwraeth Saesneg a gafodd gartref yn y Bont-faen. Llanw a thrai fu hanes y Gymraeg ym Mro Morgannwg ar hyd y canrifoedd, ond roedd ail hanner y 18fed ganrif a hanner cyntaf y 19eg ganrif yn adeg o benllanw ar yr iaith yn y Fro, ac un o’r rhesymau pennaf dros hynny oedd twf mawr Methodistiaeth ym Mro Morgannwg o ganol y 18fed ganrif ymlaen, a’r addoli trwy gyfrwng y Gymraeg a oedd ynghlwm wrth hynny.  Mae R. M. Preece yn enghraifft dda o hyn, oherwydd yn ôl ei dystiolaeth ef ei hun byddai’n mynd yn aml i wrando yng nghapel y Methodistiaid Calfinaidd yn Aberthin, ger y Bont-faen, pan oedd yn fachgen; ac meddai yn 1839, ‘yno, yn wir, yn eu hysgol Sul, y dechreuais ddysgu yr iaith Gymreig, enwog-iaith sydd yn awr mor gu gennyf’. Ond ymateb yn negyddol iawn a wnaeth Richard Preece i gynnwys Calfinaidd y pregethu a glywodd yn Aberthin, gan fwrw ei goelbren yn hytrach gyda’r Methodistiaid Wesleaidd a’u pwyslais diwinyddol Arminaidd. Erbyn 1815 roedd R. M. Preece yn ysgolfeistr yng Nghaerffili, ond y flwyddyn honno symudodd i Gaernarfon, lle y bu’n ysgolfeistr cyn cael ei benodi’n ariannydd (cashier) ym manc cyntaf y dref, sef un ‘Williams, Hughes & Co.’ yng Nghei Banc. Yn 1817, priododd Jane Hughes (1799–1870), merch i saer llongau o Gaernarfon. Roedd eu mab, William, yn ddarlithydd hynod boblogaidd, ac ymddengys iddo etifeddu ei ddawn dweud gan ei dad, oherwydd roedd Richard Preece yn areithydd huawdl.  Daeth yn amlwg iawn fel pregethwr l leyg ac arweinydd dylanwadol ymhlith y Methodistiaid W e s l e a i d  yn g  n g h y l c h d a i t h Caernarfon a’r tu hwnt, ac yn amlwg hefyd ym mywyd cyhoeddus y dref, gan ddod yn Faer Caernarfon yn 1843. Bu hefyd yn weithgar iawn gyda Chymdeithas y Beibl a’r mudiad cenhadol. Un radicalaidd ei ysbryd oedd R. M. Preece. Bu’n flaenllaw yn y symudiad i sefydlu cymdeithas wrth-gaethwasiaeth yng Nghaernarfon yn 1828, ac yn 1831 roedd yn un o brif sylfaenwyr y papur radicalaidd, y Carnarvon Herald. Roedd hwn yn gyfnod o wrthdaro gwleidyddol chwyrn rhwng y grymoedd ceidwadol a rhai mwy rhyddfrydol, a daeth pwysau mawr ar Richard Preece i fod yn llai radicalaidd neu wynebu colli ei  13  swydd yn y banc, ac erbyn y 1840au roedd wedi troi’n bur geidwadol ei wleidyddiaeth.  Bu newid mawr crefyddol hefyd yn ei hanes, oherwydd gadawodd y Wesleaid ac ymuno â’r Eglwys Wladol. Mewn cerdd am ‘Ffyddloniaid Ebenezer, Caernarfon’, sef achos y Wesleaid yn y dref honno, a gyhoeddwyd yn 1873, disgrifir R. M. Preece fel un hynod dalentog a gweithgar, ac yn areithydd coeth yn y Gymraeg a’r Saesneg. Disgleiriai’n hardd fel ‘seren oleuol’ am flynyddoedd, meddai’r bardd, ond ‘rhyw orchudd du gwmwl ddaeth drosto’r prynhawn’. Yn gynnar yn 1845, gadawodd R. M. Preece a’i deulu Gaernarfon am Lundain; ond digon helbulus fu ei hanes yno hefyd. Gweithiai ym myd y farchnad stoc ac yswiriant, ond aeth i drafferthion ariannol mawr yn 1852 a bu farw ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 56 mlwydd oed. Er i’w fab, Willam Preece, fyw yn Lloegr am y rhan fwyaf o’i fywyd, ymwelai â Chymru’n gyson, a dychwelodd i ardal Caernarfon i fyw yn niwedd ei oes. Fel y nodwyd eisoes, fe ddaeth yn beiriannydd trydanol amlwg iawn yn ei ddydd ac yn un o uchel swyddogion Swyddfa’r Post, a diddorol gweld iddo gynnal nifer o’i arbrofion yng Nghymru, gan gynnwys rhai ym Mro Morgannwg.  Rhoddodd William Preece gefnogaeth frwd i ymdrechion Guglielmo Marconi, y peiriannydd o’r Eidal (ond ei fam yn Wyddeles), i ddatblygu telegraffiaeth ddi-wifr. Ar 13 Mai 1897 llwyddodd Marconi, gyda chymorth George Stephen Kemp (peiriannydd yn Swyddfa’r Post yr oedd Preece wedi ei glustnodi i gynorthwyo Marconi), i anfon y neges radio gyntaf erioed dros ddŵr agored, a hynny rhwng Trwyn Larnog ger Penarth ac Ynys Echni (Flat Holm), yn yr union le y bu William Preece ei hun yn cynnal arbrofion anfon signalau côd Morse bum mlynedd ynghynt, yn 1892.  Cysylltiad diddorol arall rhyngddynt, gyda llaw, yw bod Marconi wedi agor gorsaf drosglwyddo donfedd-hir ar lethrau Cefn Du uwchlaw Waunfawr, o fewn golwg i gartref William Preece ym Mhenrhos ger Caeathro, ychydig cyn i Preece farw yn 1913. Dyma, am flynyddoedd, yr orsaf bwysicaf o’i math ym Mhrydain. A thybed ai cyd-ddigwyddiad ydyw fod Swyddfa’r Post wedi agor rhai o’i chyfnewidfeydd teleffon cyntaf oll yn nhrefi Abertawe a Chaerdydd a Chasnewydd, yn hen fro tad William Preece, a hynny yn gynnar yn y 1880au pan oedd William Preece erbyn hynny yn swyddog uchel yn Swyddfa’r Post?  

William Preece, Arbrofion Edison a Marconi, a Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru [Rhan 2]

https://orca.cardiff.ac.uk/id/eprint/144039/1/%27William%20Preece%27%20%281%29%2C%20Colofn%20%27Llys%20a%20Llan%27%2C%20Y%20Dinesydd%2C%20Medi%202021.pdf

William Preece, Arbrofion Edison a Marconi, a Chymdeithas Alawon Gwerin Cymru [Rhan 1]

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Online Research @ Cardiff

Online Research @ Cardiff