Шаўліс, М. К.

Digital Library of Polotsk State University (Репозиторий Полоцкого государственного университета)

ПРИКЛАДНЫЕ НАУКИ, СТРОИТЕЛЬСТВО. Архитектура                                                   Выпуск 14 (84)   81УДК 72.05:296.735(476.6)  КАСЦЁЛ СВ. МІХАІЛА АРХАНЁЛА Ў СМАРНОНІ: ГІСТОРЫЯ І АРХІТЭКТУРНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ  М.К. ШАЎЛІС (Прадстаўлена: канд. гіст. навук, дац. У.Я. АЎСЕЙЧЫК)  Смаргонь — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны) [1]. Упершыню Смаргонь упамінаецца ў дакументах па гісторыі Вілейскай епархіі ў 1503 г. Вядомая як прыватнае мяс-тэчка ў ВКЛ, уласнасць Зяновічаў, Радзівілаў, Пшаздзецкіх. Звалася таксама Смургоні, у 19 ст. Смаргоні. У 1552 тут заснаваны кальвінісцкі збор. З 1590 пачалі працаваць папяровая мануфактура, школа, шпіталь. У Смаргоні ўпершыню сталі выпякаць абаранкі (смаргонкі). У 17 ст. Радзівілы заснавалі так званую «Смаргонскую акадэмію» [2] – жартоўная назва промыслу па лоўлі і дрэсіроўцы мядзведзяў. З 1795 Смаргонь у складзе Расійскай імперыі. У час вайны 1812 пры адступленні французскіх войскаў тут спыняўся Напалеон, перадаў камандаванне маршалу І. Мюрату і з'ехаў уПарыж. З таго часу дарогу Смаргонь—Ашмяны завуць Напалеонаўскай дарогай. У 1-ую сусветную вайну праз Смаргонь праходзіла лінія фронту, паселішча было разбурана. У 1920–1922 Смаргонь увайшла ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 – Польшчы. З 1939 у БССР, з 1940 горад, цэнтр раёна.  Галоўнай славутасцю Смаргоні з’яўляецца архітэктурны помнік XVI ст. Кальвінскі збор. Гэта адзін з цікавейшых помнікаў ранняга рэнесансу Беларусі (мал.1).    Мал. 1. Сучасны выгляд касцёла св. Міхаіла Арханёла  Калі у XVI ст. у Еўропе пачала распаўсюджвацца новая рэлігійная плынь – рэфармацыя, многія магнаты сталі кальвіністамі. Сярод іх былі Юрый Зяновіч (каля 1510–1583) і яго сын Хрыстафор (каля 1540–1614), уладары Смаргоні. Менавіта Хрыстафор Зяновіч заклаў падмурак будучага храма, а яго сын Юрый завяршыў будаўніцтва ў сярэдзіне 50-х гадоў XVI стагоддзя. Больш дакладную дату завяршэння будаўніцтва на-зваць цяжка, бо яна розная ў розных даследчыкаў – 1553, 1555, 1558 гг. і іншыя. Але гэтыя звесткі ты-чацца больш ранніх драўляных храмаў. Даследаванні беларускіх рэстаўратараў паказалі, што культавы будынак, які захаваўся да нашых дзён, быў узведзены ў 1606–1612 гг. як кальвінскі збор Мікалаем Багу-славам Зяновічам, а ў 1621 г. Сафіяй (з Зяновічаў) перададзены пад касцёл і асвечаны ў гонар Св. Трой-цы, у 1866 г. прыстасаваны пад праваслаўную Мікалаеўскую царкву, у 1923–1925 і ў 1970-я гг. рэстаўрыраваны [3].  Унутраная прастора храма ўяўляе сабою круглую залу, перакрытую сферычным купалам. Аднак звонку яна «апранута» ў нероўнабаковы васьмігранны аб'ём: з поўдня і поўначы яго грані ўдвая большыя за астатнія і маюць па два светлавыя праёмы, іншыя — па аднаму (мал. 2). Гэта надае асноўнаму аб'ёму храма пры агульнай кампактнасці мас нязначную падоўжнасць па восі ўсход—захад. Каб схаваць неад-паведнасць геаметрычных форм інтэр'ера і вонкавай кампазіцыі, таўшчыня сцен будынка дасягае ў вуз-лавых месцах 3 м. У той жа час, каб знізіць масіўнасць канструкцый і павялічыць унутраную прастору, сцены раскрапаваны глыбокімі паўцыркульнымі арачнымі нішамі, якія дазваляюць ажыццявіць лагічны 2016                                                    ЭЛЕКТРОННЫЙ СБОРНИК ТРУДОВ МОЛОДЫХ СПЕЦИАЛИСТОВ ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА  82канструкцыйны пераход да круга ў аснаванні купала. На скошаных гранях іх дапаўняюць вытанчаныя высокія конхавыя нішы-табернакулы, што падкрэслівае рэнесансны характар інтэр'ера. Ніжняя частка купала звонку закрыта таксама нероўнабаковым васьмігранным дэкаратыўным атыкам. Па сваёй канструкцыі ён не прыстасаваны да абарончых функцый. Атык аздабляе прыгожая го-тыка-рэнесансная аркатура, імпасты якой аформлены ў выглядзе кароткіх пілястраў, прычым на бакавых фасадах размешчана па чатыры падвойныя арачныя нішы, а на астатніх — па дзве. Відавочна, што пры цэнтрычнасці ўнутранага купала вянчаючыя масы звонку захоўвалі агульную падоўжнасць кампазіцыі. Выклікае пытанне аўтэнтычны характар завяршэння атыка і пакрыцця купала. Падчас рэстаўрацыі збора ў 1970-я гг. яму нададзена нероўнабаковае васьмісхільнае шатровае пакрыццё — на папярэднім этапе яно мела невялікі падоўжны вільчык, — было вальмавым. На больш ранніх здымках пачатку XX ст. і малюн-ках другой паловы XIX ст. бачна, што на той час храм завяршаўся самкнутым нероўнабаковым васьмічасткавым купалам з ліхтарыкам у цэнтры. Гэтая форма пакрыцця найбольш блізкая да першапа-чатковай, бо адтуліна ў апеоне сферы ўнутранага купала мае перадумовай верхняе асвятленне інтэр'ера з дапамогай светлавога ліхтарыка, да таго ж больш адпавядае рэнесанснай архітэктуры храма, вырашана-га накшталт шматлікіх купальных пахавальных капліц, распаўсюджаных у Рэчы Паспалітай у гэты перы-яд. Пад храмам знаходзіцца крыпта для пахаванняў. Тое, што смаргонскі кальвінскі збор вырашаны менавіта накшталт капліцы і алтарная частка ў ім адсутнічае, невыпадкова і мае пэўнае канфесійна-ідэалагічнае абгрунтаванне: у рэфармацкіх храмах акцэнт робіцца не на алтары, а на кафедры прапаведніка. Адзін з трох галоўных прынцыпаў пратэстантызму — свяшчэнства ўсіх дарослых, хрышчаных па веры. Пратэстантызм таксама адмаўляе некаторыя рэлігійныя таінствы, акрамя хрышчэння і св. камуніі (у некаторых кірунках дапускаецца споведзь). Гэтыя палажэнні, у сваю чаргу, адмаўляюць неабходнасць алтара як сакральнага месца для святара (знайшло адлюстраванне ў архітэктуры рэфармацкіх храмаў разглядаемага перыяду). Відавочна, што і сакрыстыя была прыбудавана да асноўнага аб'ёму з паўночнага боку пры прыстасаванні кальвінскага збора пад касцёл.    Мал. 2. Галоўны алтар касцёла св. Міхаіла Арханёла  Кампактная, блізкая да цэнтрычнай, купальная кампазіцыя храма ад пачатку была парушана пры-будовай да заходняй грані васьміграннага асноўнага аб'ёму роўнага з ім па шырыні і вышыні квадратнага ў плане ўваходнага аб'ёму, на другім ярусе якога, перакрытым крыжовым скляпеннем, размешчаны хо-ры. Сцены ўваходнага аб'ёму таксама надзвычай масіўныя, таму што да 1866 г. над ім узвышаліся яшчэ тры васьмігранныя ярусы вежы-званіцы, з якіх ацалеў толькі адзін. Каб трапіць на верхнія ярусы вежы-званіцы, не паслабляючы яе канструкцыйную трываласць, побач з ёй прыбудавана круглая гатычная ве-жачка з вітымі ўсходамі. Верагодна, смаргонскі кальвінскі збор меў яшчэ адну, круглую вежачку з паўночнага боку цэнтральнай вежы і яго ўваходная частка першапачаткова мела кампазіцыю, аналагічную Мікалаеўскаму касцёлу ў Міры. Архітэктурна-мастацтвазнаўчы аналіз форм і канструкцый збудавання сведчыць, што і надзвычайная масіўнасць сцен, і двухвежавае вырашэнне ўваходнай часткі, і кампазіцыя кафалікона маюць пераважна мастацка-стылявыя і канфесійна-ідэалагічныя карані. З 1805 г. ў валоданне Смаргонню ўступіў князь Багдан Агінскі, які пасля пажару Смаргоні у 1806 г. вярнуў частку касцельных участкаў у падвойным памеры [4].  Пасля паражэння паўстання супраць царызму ў 1863 годзе каталіцкія касцёлы амаль паўсюдна пераўтвараліся ў праваслаўныя цэрквы. І ў Смаргоні з 1866 г., замест касцёла Святой Троіцы была ўжо ПРИКЛАДНЫЕ НАУКИ, СТРОИТЕЛЬСТВО. Архитектура                                                   Выпуск 14 (84)   83Міхайлаўская царква. Аздобы касцёла былі ліквідаваны, фрэскі забелены, і ўсталявана шатровая страха з макаўкай у рускім стылі. Да 1918 года храм быў праваслаўным, хаця ў гады Першай сусветнай вайны служба тут не вялася. Доўгі час смаргонскія католікі не мелі ўласнай святыні. Аднак, як толькі з’явіўся талерантны маніфест 1905 г., адрадзілася і смаргонская парафія. У 1911 г. на рагу Мінскай і Вілейскай вуліц намаганнямі кс. Станіслава Кліма і кс. Юстына Пятранаса быў пабудаваны новы манументальны цагля-ны касцёл у неараманскім стылі. Новазбудаваную святыню асвяцілі пад старым парафіяльным тытулам св. Міхала Арханёла. Гэта была дзвюхвежавая трохнававая базіліка з трансептам. Амаль трыццаціметровыя чатырох’ярусныя вежы, квадратныя ў сячэнні, былі завершаны шматграннымі шатрамі. На адной з іх планавалася ўсталяваць гадзіннік, а ў другой зрабіць званіцу. На жаль, у час Пер-шай сусветнай вайны новы касцёл быў дашчэнту зруйнаваны. Сёння на гэтым месцы стаіць жылы дом. У 1920 г. стары храм зноў вярнулі каталіцкай суполцы і асвяцілі пад гістарычным тытулам св. Міхала Арханёла. У 1925 г. святыня ў чарговы раз была рэканструявана: псеўдарускі дэкор і цыбулепа-добныя галоўкі былі разабраны і заменены на формы, характэрныя для касцёльнага дойлідства. У 1936 г. купал і часткова сцены касцёла былі распісаны знакамітым мастаком Пётрай Сергіевічам. Сярод фрэсак асабліва вылучаліся “Выгнанне з Раю”, “ Св. Крыштаф”, “ Св. Станіслаў біскуп”, “ За польскім часам” колькасць смаргонскіх парафіян перавышала 4000, да парафіі прыпісвалася толькі капліца ў Залессі.  У 1947 г. касцёл быў зачынены і прыстасаваны спачатку пад склад, потым пад магазін, а пасля рэстаўрацыі 1970 г. – пад выставачную залу і аб’яўлены помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння. З сакавіка 1990 г. святыня зноў дзейнічае як каталіцкі касцёл св. Міхаіла Арханёла. Старажытныя фрэскі і роспісы П. Сергіевіча не захаваліся (былі знішчаны ў пасляваенныя гады). Новае абсталяванне святыні – алтарную кампазіцыю, новыя роспісы на скляпенні купала – стварыў кс. Тадэвуш Фурдына SDB, вядомы мастак салезіянін.  Аб'ёмна-прасторавая структура робіць смаргонскі кальвінскі збор найбольш тыповай рэнесанснай пабудовай Беларусі. Класічныя ўзоры архітэктуры эпохі Рэнесанса характарызуюцца ўраўнаважанасцю прасторы і масы, раўназначнасцю ўсіх фасадаў (найлепей дасягаецца пры цэнтрычнай кампазіцыі збудаванняў). У арганізацыі мас да іх набліжаецца і смаргонскі помнік, але яго кампазіцыя пад уплывам традыцый мясцовага храмабудаўніцтва не вытрымана паслядоўна цэнтрычнай.  ЛІТАРАТУРА  1. Ганчароў, А. Смаргонь / А. Ганчароў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1 : Пузыны – Усая // рэдкал. : Г.П. Пашкоў (галоўны рэд.) [і інш.]; маст. Э.Э. Жакевіч. – Мінск : БелЭн. – 2001. – 365 с. 2. Кляшчонак, Т. Аб заснавальніку Смаргонскай Мядзведжай Акадэміі / Т. Кляшчонак //Рэгіянальная газета. – 2000. – 4 лют. – № 5 (250) 3. Касцёл Святога Міхала Арханёла. Смаргонь [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://www.radzima.org/be/object/1729.html. – Дата доступу: 26.09.2016. 4. Помнікі гісторыка-культурнай спадчыны [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://museumsmorgon.by/area_monuments.htm. – Дата доступу: 26.09.2016.   

Касцёл св. Міхаіла Арханёла ў Смарноні: гісторыя і архітэктурныя асаблівасці

https://elib.psu.by/bitstream/123456789/35653/1/81-83.pdf

Касцёл св. Міхаіла Арханёла ў Смарноні: гісторыя і архітэктурныя асаблівасці

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Digital Library of Polotsk State University (Репозиторий Полоцкого государственного университета)