Storms, M.

Leiden University Scholary Publications

naar perceelsgewijze kartografie. Debelangrijkste onderzoekers op dit ge-bied zijn Bendall (1992), Harvey (1993)en Fletcher (1995). Een gangbare Engel-se term voor prekadastrale kaart is‘property map’. De term ‘estate map’wordt omschreven als een subgroep, ofgenre, van prekadastrale kaarten. Hetzijn kaarten van individuele domei-nen, bezittingen, in het bezit van éénenkele landeigenaar. Ook kaartboe-ken, in het Engels meestal aangeduidmet de term ‘estate atlases’ [Delano-Smith & Kain, 1999], komen in Groot-Brittannië voor, al richt de literatuurzich met name op perceelkaarten inhet algemeen. Van enkele graafschap-pen, Cambridgeshire en Devon, zijnkartobibliografieën van perceelkaartensamengesteld [Bendall, 1992; Ravenhill& Rowe, 2002].Uit de literatuur bleek al dat er in Engeland veel kaartboeken vervaardigdzijn. In april 2004 heb ik vijf verschil-lende archieven en bibliotheken in Engeland bezocht: British Library (Lon-don), Cambridge University Library,Hampshire Record Office (Winchester),London Metropolitan Archives enWest Yorkshire Archive Service (Leeds).Al deze instellingen waren in het bezitvan één of meer kaartboeken. Aan dehand van enkele voorbeelden schets ikhier de aard en verscheidenheid van deEngelse kaartboeken. KroondomeinenEén van de bekendste en fraaiste kaart-boeken in Engeland is het kaartboekvan de kroondomeinen van Windsor.Dit kaartboek is in 1607 vervaardigddoor John Norden. Dit luxe uitgevoer-de perkamenten boek bevat zeventienkaarten van het landgoed Windsor. Deeerste kaart is een perspectieftekeningvan Windsor Castle. De tweede kaart iseen overzichtskaart van het hele land-goed. De overige kaarten tonen steedseen deel van het landgoed. OpvallendAanvankelijk werd verondersteld dat kaartboeken eentypisch Nederlands en Vlaams verschijnsel waren. In-middels is echter gebleken dat ook in andere landenveel tot boek gebonden perceelkaarten voorkomen. Een uit-stekend overzicht van de opkomst van kadastrale karterin-gen in Europa wordt gegeven door [Kain en Baigent, 1992].Zweden was één van de eerste landen met een centraal ge-organiseerde nationale kadastrale kartering. Al in 1628werd de opdracht gegeven om elk dorp met bijbehorendegronden in kaart te brengen. Tegen het eind van de zeven-tiende eeuw was vrijwel heel Zweden kadastraal opgeno-men en gekarteerd in de ‘geometriska jordeböckerna’ (geo-metrische landboeken). Alleen gecultiveerde gronden zijnopgenomen in deze landboeken. De bossen en woeste gron-den zijn dus niet in kaart gebracht. Nergens anders in Euro-pa is zo vroeg sprake van een vergelijkbaar uitgebreid ka-daster. Het oudste kadaster waarbij alle gronden, dus ookbossen en woeste gronden, opgenomen werden is het Mila-nese ‘Censimento’ uit de periode 1720-1723. De hele staatMilaan is hierin op de schaal 1:2000 in kaart gebracht. Ditgekarteerde kadaster is uitgevoerd onder leiding van Johann Jakob Marinoni. In Italië komen ook veel kaartboe-ken van particulier en institutioneel grondbezit voor. Onderzoek in EngelandIn internationaal opzicht neemt het Verenigd Koninkrijkeen vooraanstaande positie in op het gebied van onderzoek356E N K E L E R E S U L T A T E N V A N A R C H I E F O N D E R Z O E K I N E N G E L A N D E N D U I T S L A N DGeo-Informatie NederlandGEO-INFO 2005-7/8Op zoek naar buitenlandse kaartboekenKaartboeken zijn tot boek gebonden series manu-scriptkaarten waarop een perceelsgewijze karteringvan individueel grondbezit is weergegeven. Groot-grondbezitters lieten vanaf de zestiende eeuw hungrondbezit karteren. Ook bestuurlijke eenheden lieten hun territorium in kaart brengen in verbandmet het heffen van grondbelasting. Eén van de aspecten van mijn promotieonderzoek naar kaart-boeken is een vergelijking van de Nederlandsekaartboeken met soortgelijke bronnen in het buitenland. In dit artikel zal ingegaan worden opde resultaten van het archiefonderzoek dat ik in2004 in Engeland en Duitsland uitgevoerd heb.drs. MartijnStorms, promovendushistorische kartografie aande UniversiteitUtrecht.aan dit kaartboek is de mate van de-tail. Naast topografische elementen alsbruggen, torens, boomgaarden, land-huizen en stuwmeertjes zijn ook her-ten ingetekend. Ook is er een tabel methet aantal herten in het kaartboek opgenomen [Harvey, 1996]. Op dekaart van ‘Bislete Parke’ is zelfs een jager met een hond getekend. Van ditkaartboek zijn twee exemplaren ver-vaardigd. Een daarvan is opgedragenaan de Prince of Wales en bevindt zichin de Koninklijke Archieven in Wind-sor Castle. Het andere exemplaar is op-gedragen aan de koning en bevindtzich nu in de British Library. Omdatdit exemplaar voor de koning zelf be-stemd was, heeft landmeter Norden‘zichzelf overtroffen als kunstenaar’[Barber, 1992].Particulier grondbezitDe meeste kaartboeken in Engelandzijn vervaardigd in opdracht van par-ticulieren. Individuele grootgrondbe-zitters, met name de adel, lieten van-af het eind van de zestiende eeuwhun grondbezit in kaart brengen. Eenzeer fraaie kaart is afkomstig uit eenkaartboek van het grondbezit van deburgemeester, baljuws en schepenenvan Winchester. Het getoonde frag-ment van deze kaart laat zien hoe ge-detailleerd en veelzijdig de informa-tie is die in kaartboeken gevondenkan worden. Verschillende typengrondgebruik zijn te onderscheiden.Zo zijn bospercelen en boomgaardenweergegeven met boompjes. Akker-bouwgronden zijn te herkennen aande arceringen die de ploegrichtingaangeven. Weilanden zijn groen ingekleurd. Ook is hetnaburige stadje Amesbury minutieus weergeven. Opval-lend is ook de abdij en het landhuis met oprijlaan enpark. Toch zijn dit niet de belangrijkste elementen op dekaart. Het gaat namelijk om de Ratfin Farm en omliggen-de, genummerde percelen. Deze boerderij ligt rechtsbo-ven in het getoonde kaartfragment (fig. 1). Dit is het parti-culiere grondbezit dat in dit kaartboek is vastgelegd. Hetstadje en het landgoed zijn slechts ter oriëntatie weerge-geven.In het archief van Nostell Priory, een landgoed in Yorkshi-re, bevinden zich meerdere kaartboeken uit de negentien-de eeuw. Het ‘Nostell Cultivation Book’ is een zeer opval-lend en afwijkend kaartboek. In dit kaartboek, dat aange-legd is in 1886, is tot 1930 bijgehouden welke gewassen erGEO-INFO 2005-7/8357Fig. 1. Fragment van deeerste kaart uit hetkaartboek van hetgrondbezit van deburgemeester,baljuws enschepenen vanWinchester (WilliamGodson, 1748).Fig. 2. De kaart en tabelvan Hill Top uit hetNostell CulitvationBook (1886-1930).per perceel verbouwd werden. Hier had het kaartboek eenfunctie als administratie voor de vruchtwisseling. In plaatsvan namen van pachters of pachtsommen is hier in tabel-len bijgehouden waar elk perceel voor gebruikt werd. Webekijken hier het kaartje van ‘Hill Top’ (fig. 2). Met kleurenis het verschil tussen weilanden (groen) en akkers (geel-bruin) weergegeven. In de tabel naast de kaart is per jaar enper perceel bijgehouden welk gewas er verbouwd werd. Alswe de vruchtwisseling van perceel 256 analyseren dan zienwe dat er vanaf 1886 tot 1893 achtereenvolgens gerst, za-den, tarwe, knollen, gerst, erwten en groente, tarwe en ha-ver verbouwd is. Dit kan voor elk perceel tot 1930 bepaaldworden. Van de percelen 438 tot 441 zijn de perceelgren-zen later in de kaart gewijzigd. Uit de tabel kan afgeleidworden dat deze percelen in 1889 samengevoegd zijn. Dezeoorspronkelijke akkergronden worden vanaf dat jaar ge-bruikt als weiden.358Geo-Informatie NederlandGEO-INFO 2005-7/8Fig. 3. Folio 17 uit hetkaartboek van KingJames Hospital uit 1790 mettoegevoegdeplattegrondjes (1884 en 1925) enansichtkaarten.Institutioneel grondbezitEen voorbeeld van institutioneelgrondbezit zijn de kaartboeken vanKing James’ Hospital in Londen. In1617 liet deze instelling haar grond-bezit in Balsham, Cambridgeshire,karteren door Thomas Langdon, eenvan de bekendste Engelse landmetersin de zeventiende eeuw. Deze serie be-staat uit zes kaarten. De eerste kaartis een overzichtskaart en toont de he-le heerlijkheid Balsham. De overigevijf kaarten laten steeds een deel vandit aaneengesloten gebied zien. Opdeze deelkaarten zijn alle afzonder-lijke strookperceeltjes aangegevenwaarin de namen van de pachters ende oppervlakten zijn vermeld. Dezeperkamenten kaarten bevinden zichoverigens in een slechte staat omdatze opgerold bewaard worden. In 1790liet het gasthuis een nieuw kaartboekvan Southminster vervaardigen. In ditomvangrijke kaartboek zijn veel kaar-tjes, onder andere op overtrekpapier,en opmerkelijk genoeg ook ansicht-kaarten toegevoegd (fig. 3). Ook zijner veel later toegevoegde potloodaan-tekeningen te vinden. Deze verwijzenbijvoorbeeld naar andere kaartboe-ken of grondadministraties: ‘for des-cription of lands in Althorne Parishnot included in this survey see Surveyof 1627 ...’ Al deze toevoegingen, dietot ver in de twintigste eeuw dateren,geven aan dat het kaartboek langetijd als administratie- of archiefbrongebruikt is. Onderzoek in DuitslandIn september 2004 heb ik vijf Duitse archieven bezocht achtereenvolgens:Haupstaatsarchiv Wiesbaden, Stadtar-chiv Köln, Hauptstaatsarchiv Münster,Hauptstaatsarchiv Düsseldorf en Lan-deshauptarchiv Koblenz. Ook in deDuitse archieven zijn een aantal kaart-boeken aan het licht gekomen hoeweler hier minder aangetroffen zijn danin Engeland.Het Kleefse KadasterDe meeste kaartboeken en -series inDuitsland zijn van aaneengesloten,bestuurlijke, gebieden. De meest ge-bruikelijke hiervoor is ‘Landesvermes-sung’. Veel staatjes in het toenmaligverbrokkelde Duitsland lieten hunterritorium al in de achttiende eeuwkadastraal opmeten. Hiermee zijn erin Duitsland veel vroeger dan inFig. 4. Fragment uit hetkaartboek van deKleefse enclavesHuissen enMalburgen,[Guionneau], 1733.Nederland grote regio’s gebiedsdek-kend en perceelsgewijs opgemeten enin kaart gebracht. Eén van de meestbelangrijkste vroege kadasters inDuitsland is het Kleefse kadaster[Kain & Baigent, 1992]. Alle onder hetHertogdom Kleef vallende steden,ambten en heerschappen zijn in hetkader van de kadastrale hervormingopgemeten en gekarteerd [Schulte,1984].  Alleen al in het Hauptstaatsar-chiv Düsseldorf bevinden zich tachtigbanden die deel uitmaken van dit ka-daster. Van veel kaartboeken bestaanmeerdere exemplaren. Een aantal vandeze tachtig kaartboeken is van voor1731, voornamelijk uit het begin vande achttiende eeuw. In andere archie-ven bevinden zich echter ook delenvan het Kleefse kadaster. Kleef had tevens een aantal enclaves in Neder-land, waaronder Huissen en Malbur-gen (fig. 4), Zevenaar en de Liemers enGennep.Geestelijke instellingenOok individuele grondbezittende in-stellingen of personen lieten kaartboe-ken vervaardigen. Met name vankloosters en andere geestelijke instel-lingen zijn in Duitsland vanaf de zeventiende eeuw kaartboeken ver-vaardigd. Het is opvallend dat veelkaartboeken van kloosters een aaneen-gesloten grondgebied representeren.Dit geldt niet voor het grondbezit vande Dommkellnerei van het Domkapit-tel Münster. In 1670 is een ‘kadaster’in vier banden vervaardigd van de on-der het kapittel behorende landen. Indit zeer omvangrijke werk, van in to-taal ongeveer zestienhonderd bladzij-den, is een vaste indeling per hof aan-gehouden. Na een kaart van de boerde-rij, de bijgebouwen en de omliggendeerven volgen kaarten van losse perce-len. Elk hof wordt afgesloten met een‘catalogus’. Op vrijwel elke bladzijde iseen perceel afgebeeld. Ook individuele grondbezittende in-stellingen of personen lieten kaart-boeken vervaardigen. In de omgevingvan Mainz was landmeter AndreasTrauttner actief. Er zijn, inclusief kopie-exemplaren, ongeveer negentiglosse kaarten en kaartseries van hembekend. Meer dan de helft hiervan be-vindt zich in het HauptstaatsarchivWiesbaden. Daarmee is Trauttner demeest productieve achttiende-eeuwselandmeter in deze regio [Heinemann,2004]. In het Hauptstaatsarchiv in Wiesbaden bevindenzich elf kaartboeken van Trauttner. Zeven van deze kaart-boeken van Trauttner zijn vervaardigd in opdracht van hetRitterstift St. Ferratium. Deze kaartboeken dateren uit1741, 1742 en 1748. In feite zijn het drie kaartboekenwaarvan twee of drie min of meer identieke exemplarenvervaardigd zijn. In de meeste kaartboeken van Trauttneris achterin een overzichtskaart opgenomen (fig. 5). Drie andere kaartboeken van Trauttner zijn tussen 1756 en1768 vervaardigd in opdracht van de Grafen von Ostein.Twee van deze kaartboeken hebben betrekking op dezelfdeonder Rüdesheim gelegen goederen en dateren uit dezelfdeperiode, respectievelijk 1767 en 1765-1768. Naast een luxeuitgevoerd exemplaar heeft Trauttner een kleiner, soberderuitgevoerd kaartboekje van dit grondbezit vervaardigd. Dewijnbergen, met hun karakteristieke muurtjes, komenhierin goed naar voren (fig. 6).ConclusieOok in het buitenland zijn vanaf het eind van de zestien-de eeuw veel kaartboeken vervaardigd. In Engeland ligtde nadruk op kaartboeken die vervaardigd zijn om hetgrondbezit van een adellijk persoon of een instelling teadministreren. In Duitsland zijn de meeste kaartboekenvroege vormen van regionale kadasters, opgemaakt tenbehoeve van het heffen van grondbelasting. Een onder-scheid tussen kaartboeken van administratieve gebiedenen individueel grondbezit is in Engeland en Duitslandvaak moeilijk te maken. In veel gevallen was een hele ad-ministratieve regio in het bezit van één adellijke heer ofinstelling. In vergelijking met Nederland was grondbezitin deze landen veel groter en meer aaneengesloten vankarakter. In mijn proefschrift zal, onder andere op basisvan dit deelonderzoek, de positie van de Nederlandse pre-kadastrale kartografie ten opzichte van andere Europeselanden onderzocht worden. ■GEO-INFO 2005-7/8359Fig. 5. Fragment van deoverzichtskaart inhet kaartboek vande goederen van St. Ferratium in Bleidenstatt,Andreas Trauttner,1748.Fig. 5. Renovation und grundliche Ab-zeichnung eines hochwürtig-hochadlichen Ritterstiffts adSt. Ferratium in Bleidenstattderen daselbst gelegennemdreijen Hoffgüteren Mühlsambt allen Wiesen und an-dren Stückern, Andreas Trautt-ner, 1748. (Hessisches Haupt-staatsarchiv, Wiesbaden, abt.14, nr. 672 II)Fig. 6. Copia deren Seiner ReichsfreyHochgräflichen Excellenzherrn gräfen Von Ostein ge-richtlichen Renovation der Rüdesheimer privat- und -3teilgüther wie auch die JährlicheZinsen, Andreas Trauttner,1765-1768. (Hessisches Haupt-staatsarchiv, Wiesbaden, abt.124, nr. 1181)Literatuur• Barber, P., England II: monarchs, ministers, and maps, 1550-1625. In: D. Buisseret, Monarchs ministers and maps: theemergence of cartography as tool of government in early modern Europe. Chicago/London: University of ChicagoPress, 1992, p. 57-98.• Bendall, A.S., Maps, land and society; a history with a carto-bibliography of Cambridgeshire estate maps c 1600-1836,Cambridge: University Press, 1992.• Bendall, A.S., Dictionary of land surveyors and local map-makers of Great Britain and Ireland 1530-1850 [2nd Edition].London: British Library, 1997.• Delano-Smith, C. & R.J.P. Kain, English maps: a history.London: British Library, 1999.• Fletcher, D.H., The emergence of estate maps: Christ Church,Oxford, 1600 to 1840. Oxford: Clarendon Press, 1995.• Harvey, P.D.A., Maps in Tudor England. London: Public Record Office / British Library, 1993, p. 78-93.• Harvey, P.D.A., English estate maps: their early history andtheir use as historical evidence. In: D. Buisseret, Rural ima-ges: estate maps in the old and new worlds. Chicago/London:University of Chicago Press, 1996, p. 27-61.• Heere, E., The use of GIS in historical cartography. Durban:21st International Cartographic Conference, 2003, p. 914-920.• Heinemann, H., Barocke Kartenkunst am Mittelrhein: derKurmainzer Geometer Andreas Trauttner (1702-1782) und sein Werk. Frankfurt: 12. Kartographiehistorisches Colloquium, 2004 (ter perse).• Kain, R.J.P. & E. Baigent, The cadastral map in the service ofthe state: a history of property mapping, Chicago / London:University of Chicago Press, 1992.• Ravenhill, M.R. & M.M. Rowe, Devon maps and map-makers: manuscript maps before 1840. Exeter: Devon andCornwall Record Society, 2002.• Schulte, P.G., Vom klevischen Grundsteuerregister zur Katasterkarte. In: G. Hövelmann & H. Steinbring, 250 Jahre Klevisches Kataster. Kleve: Boss [Schriftenreihe des Kreises Kleve 4], 1984, p. 185-201.Afgebeelde kaartboekenFig. 1. Atlas of properties belonging to the Mayor, Bailiffsand Aldermen of Winchester at Houghton, Head-bourne Worthy, Micheldever, Chawton and Ames-bury, William Godson, 1748, 1753-1754.(Hampshire Record Office, Winchester, W/F5/1)Fig. 2. Nostell Cultivation Book, 1886-1930. (West Yorkshire Archive Service, Leeds, WYL1352,C3/1/2/8)Fig. 3. Survey of the parish of Southminster in the county of Essex, William Cole, 1790. (bijgehouden tot in de 20e eeuw).(London Metropolitan Archives, ACC/1876/MP/ 3/12)Fig. 4. Kaartboek van de Kleefse enclave Huissen en Malburgen, [Guionneau], 1733. (Gelders Archief, Arnhem, toegang 0569, inv.nr. 2988)360Geo-Informatie NederlandGEO-INFO 2005-7/8Fig. 6. Kaart uit hetverkleinde kaart-boekje van deRüdesheimergoederen van deGrafen von Ostein,Andreas Trauttner,1766-1768.De auteur dankt de Winchester City Council, Lord St. Oswald van Nostell Priory, de Corporation of London en het Hessisches Hauptstaatsarchiv voor de toestemming voor de publicatie van de afbeeldingen.

Op zoek naar buitenlandse kaartboeken

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2900601/download

Op zoek naar buitenlandse kaartboeken

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications