Álvarez Cáccamo, Xosé María

Publicacións periódicas da Real Academia Galega

21 Nº 364A POESÍA DE ANTÓN AVILÉS DE TARAMANCOS: MEMORIA DA VIDAXosé Mª Álvarez CáccamoVive Antón Avilés de Taramancos tan firme na memoria de nós que non semellaausencia o seu destino de silencio. Continúa el, apaixonadamente teimoso, a labrar oseidos da nación incesante, aqueles campos sementados da man da avoa Lela da Pastora,consubstanciado coa terra das orixes, regresado á semente. Sentimos a vida de Antón aarar por dentro a materia nosa, ese corpo unánime que nos outorga sentido. O segredoda pervivencia labrega ficounos rebelado nestes versos pertencentes a Obra inmisericor-de: “Nesta terra non hai / mortos como nas outras. Tan só hai devanceiros, / xente quenos percorre o tecido das veas.” Percórrenos Antón o tecido das veas e o río sanguíneoaxítase en fervenza cando debuxamos na nostalxia o seu sorriso feliz, o aceno das manstraballadas, o soño dos ollos en presentimento de aventura. Antón é hoxe un devancei-ro mozo a falarnos desde unha ribeira moi próxima.Antón viviu sempre na memoria del mesmo proxectada sobre o pano de fondo dourdido colectivo, a tecer o poema á medida das horas que foron verdade. A súa obra lite-raria, poesía, xornalismo, crónica narrativa, nace do discurso da vida e traza un rumboparalelo ás rotas do tempo continxente, aínda que nunca se detén en labores de auto-rretrato figurativo. A escrita de Avilés, sobre todo a poética, rexeita a fidelidade docu-mental ao referente. E, sen embargo, no estrato íntimo da significación evidénciase unnúcleo de necesidade vital, a interrogación dirixida á procura de claves existenciais e derazóns éticas. Nese sentido, a súa poesía é verdade. Verdade de raíz nacida da experien-cia e labrada con aparellos de metal transcendente e simbólico. E por iso vive Antón tanfirme na memoria de nós, que andamos a procuralo e topamos o seu ser enteiro, alén doperfil anecdótico, na terra esencial do poema.Desde os tempos da mocidade, no centro da desacougante miseria da posguerra coru-ñesa, con Urbano Lugrís ao seu carón, a erguer ambos un soño de rebeldía poboado demitos odiseicos, Antón Avilés foi construíndo a memoria metamórfica do seu tempohumano en volumes rigorosamente unitarios. Primeiro foi o abraio da natureza que fun-dara a sensibilidade infantil, os ventos e os paxaros convocados en As moradías do vento(1955) e A frauta y-o garamelo (1959). Os amores xuvenís atinxiron ben logo o lugar dodiscurso en dous libros que deberon agardar máis de vinte anos para saír a luz no volu-me recompilatorio O tempo no espello (1982). Eran Poemas a Fina Barrios. Pequeno canto,de 1959, e Poemas soltos a Maricarmen Pereira, escritos no verán de 1961. A saudade deGaliza, sufrida ao longo de dúas décadas en Colombia, é o sentimento incitador da escri-Nº 364 22BOLETÍN DA REAL ACADEMIA GALEGA Estudios e investigacións sobre Avilés de Taramancosta de Os poemas da ausencia, conxunto que, xurdido de dous momentos creativos dis-tantes (1963 e 1969), debeu adiar tamén a súa publicación até o ano 1982 para serincluído en O tempo no espello. Colombia, a segunda patria do poeta, é a figura centralda nova nostalxia, e aquela dor foi certeza que aguillou a Avilés logo do regreso a Gali-za e que resultou conxurada e transformada en arte de altísima dicción a través de Can-tos caucanos (1985). Decididamente instalado cos seus en Noia, Antón procura a raízprimeira da historia persoal. O mellor vehículo para esta viaxe de retorno ao núcleo doseu ser histórico foi o dos poemas de As torres no ar (1989), onde comparece tamén avivencia inmediata do amor adulto. As torres no ar é, sobre todo, o libro da nenez, oreencontro do poeta co estrato fundacional da súa substancia labrega e terrestre, com-plementada coa fabulación soñadora do horizonte marítimo. E, finalmente, do ferreñocombate cunha morte inadiábel, sólida e indiscutíbel presenza desde a primavera de1991, nace Última fuxida a Harar (1992), libro feito ademais con outras materias da vidaque anunciaban futuras e moi suxerintes voces.Os ciclos fundamentais da vida de Avilés de Taramancos ficaron, pois, transcendi-dos, transformados por obra de memoria selectiva e vontade de tensión artística, nos iti-nerarios dunha obra poética que obedeceu un proxecto de escrita tamén cíclica e decarácter unitario en cada entrega: a nenez, a saudade de Galiza, a nostalxia de Colom-bia, o amor, o diálogo coa morte.A ollada evocativa do poeta procura no horizonte da nenez dous focos esenciais, osdous principios constitutivos da súa verdade humana: terra e mar. É a terra material doneno labrego, o suco sementado, os labores aprendidos no maxisterio da xenealoxíafeminina: Lela e Pepa da Pastora, a nai e mais a avoa. O mar, rumbo lonxincuo do paiembarcado, rota inconsolábel da saudade, representa o escenario da aventura, o soño dafuxida, que Antón aprendeu na contemplación dos navíos fondeados na enseada deNoia: o Consuelo María, o Maniños, o Nova Flor do Barqueiro... e, principalmente, oOlga, “semente da estética, da liberdade, da poesía”. Sobre a fascinante experiencia queos labores da labranza e o espectáculo dos barcos de vela representaron para a educaciónsentimental do poeta en idade infantil e adolescente hai fermosas e translúcidas páxinasxornalísticas recolleitas no volume póstumo Obra viva (1992) e capítulos decisivos,especialmente o limiar e o epílogo, no singular libro de prosas narrativas Nova crónicadas Indias (1989). E un pouso constante sobre o leito semántico de toda a súa obra poé-tica, sobre todo en Os poemas da ausencia, As torres no ar e Última fuxida a Harar.Mais a evocación das vivencias infantís desde o poema e arredor daqueles dous eixesemotivos esenciais, terra e mar, nunca se demora en detalles descritivos que puidesenabeirar o texto aos territorios do ruralismo costumista. A terra de labranza é campo debatalla para un combate de dimensión épica e liberadora. A arxila dos eidos conforma oser material e a anatomía psíquica -cómpre entender: o urdido ético- do poeta, quen,recuperado o espazo da xeografía natal logo da volta de Colombia, regresa á condición23 Nº 364Estudios e investigacións sobre Avilés de Taramancos BOLETÍN DA REAL ACADEMIA GALEGAfilial a través da palabra poética nun proceso imaxinativo, case visionario, de consubs-tanciación cos alicerces terrestres, co cerne da terra-nai. A materia mineral da terra écorpo de nai, símbolo materno. A nai e a avoa concretas -as dúas nais labregas deAntón- son as depositarias da ciencia agrícola, portadoras do segredo cósmico, donas dasemente, “esa ternura / en que sostén as trabes o universo: / en tan mínima urna namo-rada”. Símbolos encarnados na experiencia terrestre, realidade incuestionábel, as nais deAvilés propiciaron a súa comunicación coa cidade do alén, territorio sen lindes ondepervive o labor incesante dos mortos, o “sedimento da patria”. A terra foi tamén paraAntón, poeta e home, o espazo do acougo, da permanencia, da estabilidade, fronte aoengado irresistíbel da aventura e da fuxida que as portas do mar e as velas abertas dosnavíos prometían.Pero Antón nunca embarcou. Foi navegante contemplativo, soñador de fragatas,fabulador de míticas aventuras marítimas que interpretaban un soño teimoso de liber-dade. Os seus heroes preferidos foron o revolucionario capitán Nemo e o odiseico Uli-ses, de quen incorporou, herdado do seu oceánico amigo Urbano Lugrís, fabricante demares oníricos, o nome para engadilo a outro antropónimo lendario de resonancias cél-ticas, e así resultou Avilés transformado en Ulises Fingal para o maxistral exercicio dascrónicas destinadas á revista Barbanza de Noia. Detrás daqueles referentes épicos e marí-timos vivía Severiano Avilés Outes, o pai, a quen se dirixe o fillo con estas palabras nunpoema de As torres no ar habitado tamén por Nemo e Ulises: “E ver como os teus ollos,vello pai, feridos / de esculcar horizontes / amaran ese linde de camposas ilímites.” Detrásdo mar e dos seus símbolos reside a figura do pai, igual que entre os sucos alegóricos daterra transcendida permanecen en teimoso labor e sagrado rito de labranza a nai e aavoa. Principio masculino da aventura inestábel e da ausencia dolorosa, principio femi-nino que representa a certeza e a solidez permanente, estes dous eixes emocionais fún-dense na vida e na escrita de Antón Avilés, quen sufriu sempre a pulsión contraditoriade ambas urxencias. A de marchar, incitada polo rumbo aberto dos navíos que o nenoadmiraba (“No seu ronsel van cara ao sur os soños, van / nesa maravilla arvorada os meusanseios de voar”), foi cumprida por causa de necesidade en 1961, Colombia e os seus iti-nerarios de selva e altiplano. A de regresar e permanecer (“nunca / regresa o mesmohome / ao mesmo sitio”), en 1980, vinte anos de ausencia e a terra recobrada. Pero logo,ben logo, a dor da outra patria, o soño nunca abertamente confesado (¿ou si?) de volvera Cali: “Agora teño saudade / do futuro que hei de andar / lonxe da miña cidade.” Desanova saudade deixan indiscutíbel constancia os poemas de Cantos caucanos.O sentimento da saudade exprésase na poesía de Avilés frecuentemente ligado aomotivo da navegación. É a tristura polos ausentes, a estirpe masculina de mariñeiros,emigrantes e exiliados alén da distancia imposíbel do océano. É, ademais, o estado psí-quico permanente das xentes do mar, de ollos debruzados sobre a longura sen lindes: “alonga fondura da saudade, / compañeira perpetua da feliz singradura.” Arredor das cla-Nº 364 24BOLETÍN DA REAL ACADEMIA GALEGA Estudios e investigacións sobre Avilés de Taramancosves existenciais deste sentimento topicamente caracterizador da especificidade emocio-nal e mesmo filosófica do ser colectivo galego ten reflectido o poeta con exemplar luci-dez no seu ensaio “Galicia no diván”, incluído en Obra viva. As liñas argumentativas dedimensión xeral non ocultan nese texto a confidencia arredor do equilibrio paradoxalentre as forzas centrífugas e centrípetas que moveron o ánimo de Antón: “Hai unhaánsia permanente de fundir-se, de ser un só, e desa ánsia sempre en vilo, nunca cumpri-da no seu desexo, nace a saudade, que é unha melancolía crónica mais que tamén é unestado de felicidade porque perfila un sentimento, unha ferida na que ún se goza, quecauteriza o sentido de culpa ao mesmo tempo que serve de espora e aguillón para tersempre presente aquelo que se ama na memoria”.Na memoria ferida mantivo durante vinte anos Antón Avilés a imaxe lonxincua deGaliza en estado de saudade radical. Pero o cerne apaixonado e vitalista do seu tempe-ramento impediulle deixarse vencer pola dor e facilitou a integración xenerosa e deci-dida na terra que o acollía. A elexía de Galiza en Os poemas da ausencia é voz hímnicaque reconstrúe en luz de presente a paisaxe evocada: “É primavera en Noia, e a noite /será unha longa mina de diamantes.” A ferida na que ún se goza provoca a fixación nolugar da mágoa e dese sufrimento nace o brado, o berro cósmico, nunca a queixa doce,o maino pranto: “Ando lonxe e senlleiro, triste e lonxe, /como unha besta acoiteladabruo / e arrepíanse os Andes ó meu paso.” A nostalxia da terra foi, porén, un sentimen-to de indisimulábel presenza nas horas colombianas de Antón, vividas, por outra parte,desde aquela proverbial disposición súa para o gozo, para a comunicación sensual e apai-xonada co mundo.A temperatura tropical do gozo estoura tamén en tonalidade exultante de himnoatravés das páxinas de Cantos caucanos, evocación moi próxima da segunda patria aban-donada, Cali e Bogotá, Catamarca e Popaián, Palmira, Timbía, Chachahuí, o val doCauca. “Necesito tanta fermosura / como un dia calquera en Popaián”, confesa o poeta,instalado xa na ribeira do seu mar de Noia, soidoso de Colombia, sempre saudoso e sem-pre comprometido coas causas máis vivas do presente. Pero Cantos caucanos abre taménxanelas desde as que albiscar a andaina aventureira de Avilés por terras colombianas,aquela lenda de bretemosa orixe histórica nacida na tantas veces citada carta a SalvadorGarcía Bodaño (“Cacei tigres coas mans para vender o pelexo aos gringos ricos, trafe-guei con cabezas reducidas...”) e que se manifesta en suxerinte discurso narrativo naspáxinas de Nova Crónica das Indias, con momentos tan intensos e necesarios que sabena verdade biográfica. Esencia de verdade vivida trae, sen dúbida, o “CANTO DE NORALBA TIMBA-COI”, onde vibra o frenesí dionisíaco da noite de Cali e podemos escoitar a voz e a músi-ca rotundamente feliz dos amigos de Antón: Celia Cruz, Miguelito Valdés, Daniel San-tos, Alberto Beltrán... Erotismo da festa compartida, exaltación da existencia en mansdo festeiro Antón Avilés de Taramancos, pero tamén paixón singular do amor concre-25 Nº 364Estudios e investigacións sobre Avilés de Taramancos BOLETÍN DA REAL ACADEMIA GALEGAto: “Ao seu carón a vida collía un rumbo sobrenatural / e a noite era sagrada; saiamos doseu templo / luidos como un seixo. O noso corazón era un altar.” E outros amores cau-canos, outras paixón terrestres: “Tamén amei no teu xardín, María. / Teño os estigmasaínda abertos, frescos / coma unha rosa de navallas.” En As torres no ar hai tamén untempo de amor, diálogo erótico de alta tensión en doce sonetos perfectos, entre eles unque condensa a lembranza de todos os encontros amorosos do pasado e, máis unha vez,equilibra os extremos emocionais na síntese da saudade: “Os corpos que eu amei ispo-osainda / Como quen ispe lóstregos nun soño; / Vou-nos vendo a trasluz en canto poño /A saudade a bruar na noite infinda.”O amor ten nomes propios e protagonismo exclusivo en dous libros de mocidade,Pequeno canto para un peito xoven (que, cando se publicou, vintetrés anos despois da súaescrita, foi titulado Poemas a Fina Barrios. Pequeno canto) e Poemas soltos a MaricarmenPereira. Naceu o primeiro dunha experiencia de noivado xuvenil, concluído en sonetode adeus onde o poeta confesa rematada tamén a xuventude. Coincide o final dese amorcoa clausura do ciclo coruñés e o comezo dunha etapa de inestabilidade e expectativa, aque ao longo do ano 1961 vai derivar na decisión da marcha a Colombia. Pequeno canto,logo da apertura inicial da voz do poeta en versos de moi rigorosa fábrica e acento pudo-rosamente contido (As moradías do vento e A frauta y-o garamelo), anuncia xa o podererótico do discurso de Avilés, moi apreciado daquela por Aquilino Iglesia Alvariño, einaugura a liña confesional, de base autobiográfica e resolución simbólica, que caracte-riza unha parte decisiva da súa poética, a que aquí estamos a considerar. Cómpre signi-ficar, porén, que xa nas primeiras entregas do poeta, malia o ocultamento deliberado doeu poemático, faise evidente aquel pouso de necesidade vital, a experiencia infantil exuvenil da natureza, como clave da cosmovisión de Avilés.En Poemas soltos a Maricarmen Pereira, o referente vivo do diálogo amoroso é unhamoza da que o poeta se namorou no verán de 1961. Polo autobús de liña envíalle Antón,de Noia a Compostela, un poema diario ao longo do mes de agosto. A anécdota extra-literaria resulta moi reveladora do singular temperamento do poeta. Pero os poemas,como é habitual na súa norma, superan toda continxencia anecdótica. As imaxes dexinea vangardista e o uso de motivos culturalistas, con ecos do Cunqueiro que xa desdea década dos 50 andaba a espallar os versos do que logo sería o soberbio edificio de Herbaaquí e acolá, serven para distanciar o texto da dependencia documental ou narrativa,aínda que non do seu cerne de raíz emotiva.A razón erótica, a vontade de Eros, é o motor central do discurso poético de Avilésde Taramancos, a súa fala hímnica e matérica, vitalista, dionisíaca. Erótico é, obvia-mente, o acento sensual dos poemas amorosos, pero tamén a música profunda da súapoética terrestre, o labor simbólico da penetración na terra de labranza, fusión corpóreano magma da terra femia e nai. Do triunfo de Eros fala tamén o cántico oceánico danavegación aventureira e das crónicas caucanas, o compromiso optimista do poeta coasNº 364 26BOLETÍN DA REAL ACADEMIA GALEGA Estudios e investigacións sobre Avilés de Taramancoscausas populares e colectivas. Mesmo coa gozosa ferida da saudade combate Avilés asameazas de Tánatos, que a nostalxia das horas vividas serve para conservalas, para evi-tar a súa fuxida. E os mortos da nosa terra, xa o dixemos, non son mortos senón devan-ceiros, colectividade insubmisa que continúa a labrar o eido comunal, sedimento vivoda patria, pouso erótico, amor permanente alén da morte.E cando o poeta debe afrontar o seu propio destino de morto, destemido, teimosovitalista, rebelde contra a sombra, decide emprender, ao xeito de Rimbaud, unha últimafuxida, exilio voluntario que non significa fracaso. É a Última fuxida a Harar, arrizadaloita contra as tebras, soñada victoria de Eros contra Tánatos. A contemplación feliz doespectáculo da vida, ventos e paxaros, eidos e navíos, a imaxe da nai e o corpo da muller,Galiza e Colombia, pode contra todo presentimento de tebra: “É tan fermoso / ver asi ouniverso surprendido / na sua propria luz / que até a ferida / se cobre de faíscas / rutilan-tes.” En todo caso, considerada a inevitabilidade do pasamento, o poeta acepta o seuingreso na sociedade final dos mortos vivos, dos devanceiros que labran e sementan,século a século, o eido incesante da historia, a patria: “Alí estou eu de morto dando vidaaos carballos.” Alí está, efectivamente, Antón Avilés de Taramancos, dando vida. Aquíestá Antón dándonos vida através da semente da súa palabra, espello convexo, lenteexpansiva que multiplica en símbolo erótico a materia íntima da súa memoria, a subs-tancia pública do ser que somos: terra e mar, saudade, amor.

A poesía de Antón Avilés de Taramancos: memoria da vida

https://publicacionsperiodicas.academia.gal/index.php/BRAG/article/download/235/234

A poesía de Antón Avilés de Taramancos: memoria da vida

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Publicacións periódicas da Real Academia Galega