G. Verbeeck

BMGN - Low Countries Historical Review

Directory of Open Access Journals

Recensies 135 
concepties van Abraham Kuyper als bedreigend hebben ervaren, omdat zij het als hun taak 
beschouwden diens theologie ongeschonden door te geven; Schilder zou de VU-hoogleraren 
hebben gewantrouwd omdat zij voorrechten wilden ontlenen aan het feit dat zij tot een bepaalde 
groep behoorden (II, 418). 
Slechts uit deel II, 269, noot 133 wordt duidelijk over welke theologische strijdpunten de 
gereformeerde hoogleraren en vervolgens ook het kerkvolk het oneens waren: 'algemene 
genade, genade-verbond èn zelfonderzoek, onsterfelijkheid van de ziel en de beide naturen van 
Christus', waaraan dan nog de pluriformiteit van de kerk moet worden toegevoegd. Ook al zou 
Ridderbos gelijk hebben met zijn stelling dat het in laatste instantie niet om deze kwesties ging, 
dan nog zal men om het kerkelijk conflict te kunnen begrijpen op zijn minst moeten weten wat 
deze begrippen inhielden en welke standpunten door elk van beide partijen daarover (globaal) 
ingenomen werden. Daarover echter geen woord. Door van het kerkelijk conflict alleen de 
procedurele kant te laten zien, maakt Ridderbos dit niet ten volle duidelijk, en moet hij ook tekort 
schieten in zijn beantwoording van de vraag hoe kerkelijke en politieke strijd elkaar wederzijds 
hebben beïnvloed. 
Is men bereid dit tekort voor lief te nemen, dan is er in deze studie veel te vinden en te 
waarderen. Hoewel theoloog van opleiding leidt Ridderbos zijn lezer met vaste hand door het 
terrein van de politieke geschiedenis. Slechts op een enkel punt ben ik het niet met zijn 
interpretatie eens. Wanneer Schilder zich in een preek uit juli 1942 — de laatste door hem 
gehouden voor hij, na een nieuwe poging hem te arresteren, voor lange tijd onderdook — 
behalve tegen rassenstrijd en klassenstrijd ook tegen de 'seksen-strijd' keert, meent Ridderbos 
dat Schilder het oog heeft op de nationaal-socialistische verheerlijking van het moederschap (II, 
275). 'Seksen-strijd' was echter de in die tijd gangbare benaming voor de strijd van de 
vrouwenbeweging en de reactie daarop; zo min als men strijd diende te voeren op grond van 
verschil in ras of sociaal-economische positie, zo min behoorde men dat volgens Schilder te 
doen op grond van verschil in geslacht. Deze kritische noot doet echter niets af aan de algemene 
waardering voor het politieke gedeelte van Ridderbos' studie; ons beeld van de houding van de 
gereformeerde kerken tegenover het nationaal-socialisme is er in belangrijke mate door 
aangevuld en verfijnd. 
H. J. Langeveld 
F. Seberechts, Ieder zijn zwarte. Verzet, collaboratie en repressie (Historische reeks Davids-
fonds XV; Leuven: Davidsfonds, Gent: Perspectief uitgaven, 1994,221 blz., ISBN 90 6152 839 
9 (Davidsfonds), ISBN 90 800635 6 8 (Perspectief)).
De laatste jaren kwam een ware literatuurstroom op gang over België tijdens de tweede 
wereldoorlog en de naoorlogse periode. Het trauma van de oorlogsjaren en de nasleep ervan was 
voor velen al langer een blijvende inspiratiebron om voor het eigen historische gelijk op te 
komen. Binnen de politieke cultuur van België — vooral van Vlaanderen — interfereerde het 
beeld van de tweede wereldoorlog regelmatig in het politieke debat over 'repressie' en 
'amnestie'. De herdenking van de bevrijding van België in september 1944 heeft al meer 
aanleiding gegeven tot erg tegenstrijdige reacties. Voor de grote meerderheid is dit een moment 
waarop het einde van de oorlog en de overwinning op een misdadig regime wordt herdacht. Door 
een kleine, maar spraakmakende minderheid wordt de herinnering levend gehouden aan wat 
beschouwd wordt als een langdurige periode van onrechtvaardige bestraffing en zuivering. 
136 Recensies 
De naoorlogse afrekening met de collaborateurs vormt het onderwerp van het boek van Frank 
Seberechts. De auteur publiceerde reeds eerder talrijke studies en bijdragen over de Vlaamse 
beweging en de collaboratie tijdens de tweede wereldoorlog. De titel van het boek is in zoverre 
misleidend dat de auteur zich in hoofdzaak beperkt tot de naoorlogse zuiveringen en de 
voorafgaande periode van collaboratie en verzet alleen maar bij wijze van inleiding bespreekt. 
Anders dan in de meeste landen verwijst de term 'repressie' hier niet op de eerste plaats naar de 
onderdrukking door een dictatoriaal regime, zoals het nationaal-socialisme. In België is het 
gebruikelijk om er juist de bestraffing van de 'schuldigen' mee aan te duiden. Dit heeft veel te 
maken met het feit dat de betrokkenen zich het slachtoffer van een uiterst onrechtvaardige 
behandeling voelden en met een tendens om de bestraffing van de collaborateurs en de misdaden 
van het NS-regime op dezelfde golflengte te plaatsen. 
Frank Seberechts bespreekt de verschillende aspecten die samen de complexe realiteit van de 
naoorlogse bestraffing (repressie) en zuivering (epuratie) uitmaakten. Daartoe behoren de 
politieke voorbereiding en het wettelijke kader tijdens en na de oorlog, de 'spontane volkswoe-
de' of straatrepressie onmiddellijk na de bevrijding, de werking van het gerechtelijk apparaat, 
de leefwereld en ervaringen van de betrokkenen in de kampen, interneringscentra en gevange-
nissen, het politieke kader (het naoorlogs herstel, de opkomende koude oorlog en de konings-
kwestie) en de aanzet tot amnestie. In een afsluitend hoofdstuk worden meer algemene 
beschouwingen gegeven over de historische draagwijdte en het karakter van de repressie. Hier 
wordt aansluiting gezocht bij een aantal centrale discussiethema's in de geschiedschrijving over 
deze periode. 
Frank Seberechts houdt als historicus in dit boek een relatief 'laag' profiel aan. Hij bekommert 
zich duidelijk minder om nieuwe historische inzichten, maar wil op de eerste plaats het verhaal 
brengen zoals dat door de betrokkenen zelf werd beleefd. Hij opteert daarbij duidelijk voor het 
perspectief van de zogenaamde histoire vécue. Ieder zijn zwarte verwijst naar de aansporingen 
vanuit Londen door radio België om met de collaborateurs af te rekenen en suggereert de 
willekeurige en onterechte behandeling die deze laatsten te beurt zou zijn-gevallen. Seberechts 
schetst over het algemeen een sober beeld van de gebeurtenissen, maar steunt voor de 
beoordeling van het lot van de gestraften toch vrij veel op autobiografische getuigenissen die 
al eerder in talloze apologetische geschriften terug te vinden waren. Interessant zijn dan weer 
de eerste aanzetten om een aantal individuele lotgevallen te volgen van figuren die omwille van 
hun leidende rol in de collaboratie werden veroordeeld. Op die manier worden dan toch weer 
een aantal nuances aangebracht op het al te homogene beeld van de 'slachtoffers van de 
repressie'. 
In zijn slotbeschouwingen beperkt Seberechts zich tot een evenwichtige, maar erg voorzichtige 
analyse die niet veel verder reikt dan de bestaande literatuur daaromtrent. De auteur beperkt zich 
helaas tot een korte notitie over een aantal zeer belangrijke aspecten uit het 'onverwerkte 
verleden' van België. Over de wijze waarop het beeld van collaboratie en repressie deel is gaan 
uitmaken van de ontwikkelingen binnen het Vlaams nationalisme en de verhoudingen tussen de 
beide gemeenschappen in België, blijft de auteur enigszins op de vlakte. De manier waarop de 
repressie in Vlaanderen, Wallonië en Brussel werd doorgevoerd en de rol die ideologische en 
levensbeschouwelijke tegenstellingen daarin speelden, blijven tot op de dag van vandaag een 
levendig debat voeden, zonder dat dit echt nieuwe historische inzichten oplevert. 
G. Verbeeck 
Recensies 137 
R. Kuiper, e. a., ed., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 1944-
1969 (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 1994, 277 blz., ƒ39,90, ISBN 90 6064 843 9). 
In augustus 1944 werd dr. K. Schilder ( 1890-1952), hoogleraar dogmatiek aan de Theologische 
hogeschool van de gereformeerde kerken te Kampen, door de generale synode van deze kerken 
wegens 'muiterij' afgezet als hoogleraar en predikant. Schilder bekleedde voor de oorlog binnen 
de kring van de gereformeerde kerken een sleutelpositie: hij entameerde belangrijke theologi-
sche debatten over de erfenis van Abraham Kuyper en de theologie van Karl Barth, zette de 
generale synode van 1936 aan tot het besluit tucht te oefenen over kerkleden, die zich bij de NSB 
of de CDU hadden aangesloten en was vanaf 1933 toonaangevend in zijn radicale bestrijding 
van de nationaal-socialistische ideologie als anti-christelijk, anti-democratisch en anti-natio-
naal. 
Zijn woord is voor velen binnen de gereformeerde kerken vernieuwend en enthousiasmerend 
geweest, en zijn optreden wekte een binnen-kerkelijke geestelijke beweging, die in de loop der 
jaren aan invloed won. Hoe wezenlijk die beweging was voor velen, bleek wel, toen in 1944-
1945 ongeveer tien procent van de kerkleden hem volgde in de vrijmaking, die een breuk met 
de oude gereformeerde kerken betekende. Prof. dr. D. H. Th. Vollenhoven treurde nadien: 'De 
besten zijn van ons heengegaan' (11, 15). 
Zeven jonge historici, afkomstig uit de gereformeerde kerken (vrijgemaakt), beschrijven hoe 
het deze kerken in de kwart eeuw na de afwerping van dat juk is vergaan. R. Kuiper geeft een 
geschiedenis in vogelvlucht en beschrijft het wel en wee van de vrijgemaakte studentenkringen. 
K. Gunnink stelt het vrijgemaakte middelbaar onderwijs aan de orde, terwijl uiteraard hoofd-
stukken over de binnen deze kring zo belangrijke kerkelijke periodieken niet ontbreken; 
hiervoor tekenen Willem Bouwman en Piet H. de Jong, twee journalisten van het in deze kring 
ontstane Nederlands dagblad. Ook is er aandacht voor twee opmerkelijke figuren: kleinzoon A. 
Janse schrijft over zijn gelijknamige grootvader, onderwijzer en publicist, die met zijn pleidooi 
voor verootmoediging een deel van de vrijgemaakten heeft gevormd en L. Gunnink handelt over 
ds. A. van der Ziel, rondom wiens optreden één van de brandhaarden ontstond, die eind jaren 
zestig tot een nieuwe kerkscheuring leidde. Aan een andere brandhaard, de zogenaamde open 
brief uit 1966, heeft P. H. Siebe een artikel gewijd. De bundel sluit af met een terugblik van prof. 
dr. A. Th. van Deursen, eveneens afkomstig uit vrijgemaakte kring. De laatste signaleert, dat in 
deze eerste historische beschrijving van de materie — voorheen het gebied van theologen—de 
apologetische toon ontbreekt (255-257). In de zakelijk gestelde, met feiten overladen artikelen 
klinkt veeleer weemoed door over het feit dat het voor 1944 gewekte enthousiasme nadien 
veelszins is aangewend voor onderlinge twist (39, 257). Deze weemoed lijkt het verbindende 
element tussen de artikelen; de formulering van een samenhangend thema ontbreekt, evenals 
een beoordeling van de periode 1944-1969 en een vergelijking met ontwikkelingen elders. 
Aanzetten tot een beoordeling bieden de artikelen echter voldoende. De twisten gingen 
goeddeels over het feit, dat vrijmaking alléén volgens sommigen niet voldoende was. De 
'reformatie'van 1944 moest consequent (sleutelwoord in vele redeneringen: 17,19,35,70,110, 
133, 267) worden doorgezet: de politiek (ARP), de academische wereld (de studentenvereni-
ging 'Societas studiosorum reformatorum') en het christelijk onderwijs moest voor of tegen de 
vrijmaking kiezen. Werd de volgens dit standpunt enige juiste keuze niet gemaakt, dan werd de 
samenwerking opgezegd. Vele vrijgemaakten voelden zich bezwaard door deze 'breekijzer-
methode' en wensten niet aan elke per consequentie gestelde nieuwe eis voldoen. Er werd zoveel 
energie gestoken in het onderlinge debat, dat het niveau en de breedte van de vooroorlogse 
beweging rond Schilder na 1944 niet meer is bereikt (101). Van Deursen maakt in zijn nuchtere 


F. Seberechts, Ieder zijn zwarte. Verzet, collaboratie en repressie

https://ojstest.minions.amsterdam/article/download/URN%3ANBN%3ANL%3AUI%3A10-1-104847/2644

F. Seberechts, Ieder zijn zwarte. Verzet, collaboratie en repressie

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Directory of Open Access Journals