Małgorzata Czarnocka

Filozofia i Nauka

Directory of Open Access Journals

FILOZOFIA I NAUKA 
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 
Tom 9, cz. 1, 2021 
 
 
 
 
Od Redakcji  
 
 
 
O IX tomie czasopisma FILOZOFIA I NAUKA.  
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 
10.37240/FiN.2021.9.1.1 
  
 
Dziewiąty tom rocznika FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i in-
terdyscyplinarne zawiera obszerny blok tematyczny, zredagowany przez 
profesora Marka Hetmańskiego, ponadto studia i dyskusje poza blokiem.  
 
Tematyczny blok WIEDZA W AKADEMII I POZA AKADEMIĄ pokazuje, 
co nowego i ważnego dzieje się w najnowszej epistemologii i dziedzinach  
z nią stowarzyszonych. Rozprawy bloku rozpoznają i analizują zarówno za-
gadnienia, które pojawiły się w szeroko pojętych praktykach epistemicznych 
(włączonych w świat życia) niedawno jak i te obecne już dawniej, ale zostały 
niedawno zidentyfikowane. Są to m.in. innymi problemy eksperckości  
i post-prawdy, zagadnienie mediatorów poznawczych, zwanych także arte-
faktami poznawczymi, nowe rozumienia podmiotu poznania i samego po-
znania, role sztucznej inteligencji w poznaniu oraz cedowanie na nią roli 
podmiotu poznania.  
Rozprawy w bloku pokazują, jak sfera publiczna przetransformowała 
wiedzę w toku przemian cywilizacyjnych, zarówno akademicką jak i pozaa-
kademicką. Autorzy rozpraw rozważają również, jak najbliższa nam współ-
czesność zmieniła role wiedzy i jak wpłynęła na przemianę jej natury, w tym 
jej kryteriów i wartości, a także, jak w tych transformacjach wyłonił się nowy 
ideał nauki, opozycyjny wobec klasycznego, do niedawna obowiązującego. 
Autorzy analizują również oddziaływania w przeciwnym kierunku, a miano-
wicie sposoby, w jakie wiedza naukowa i pozanaukowa uczestniczy w kształ-
towaniu sfery publicznej. Najogólniej rzecz biorąc, treść bloku rozpoznaje  
i teoretyzuje obopólne związki pomiędzy dziedziną poznania a pozostałymi 
elementami ludzkiego świata, szczególnie w najnowszej fazie cywilizacji. 
Pokazuje tym samym, jak wiedza i sfera publiczna, wzajemnie przenikające 
się i tworzące system, determinują obecną kondycję  ludzkiego świata.  
 W rozprawach autorzy dyskutują również zachodzące obecnie reo-
rientowanie ról poznania naukowego i pozanaukowego, jego kryteriów i sta-
tusu. Dociekania te świadczą o niewystarczalności klasycznego, jeszcze  
6 Od Redakcji 
arystotelesowskiego podziału wiedzy na teoretyczną i praktyczną. Konieczna 
jest bardziej rozbudowana klasyfikacja, ujmująca nowe role wiedzy akade-
mickiej odgrywane przez nią w sferze publicznej. Potrzebna jest również 
klasyfikacja wiedzy pozaakademickiej – oddająca specyfikę teraźniejszych 
praktyk społecznych uwarunkowanych poznawczo.  
 Badania prezentowane w bloku i inne tematycznie pokrewne, podejmu-
jące nowe problemy dotyczące wiedzy kształtują swe teoretyczne podstawy 
in statu nascendi. Epistemologia nie dysponuje bowiem kompletnym, para-
dygmatycznym i szeroko akceptowanym, instrumentarium odpowiednim do 
wyjaśnienia nowopowstających zjawisk. Nie ma – zdaje się – takiego in-
strumentarium (programowego, pojęciowego i metodycznego), które dałoby 
się zastosować do eksplikowania nowych zjawisk poznawczych, w przez wie-
ki wypracowywanych zasobach filozofii. Nawet gdyby przystać na modyfi-
kowanie dawnych programów i meta-koncepcji epistemologicznych, ich 
aspektowe zmiany lub inne zabiegi „uwspółcześniające”.  
W każdym razie badacze zjawisk poznawczych wyrosłych w cywilizacji 
wiedzy bardzo rzadko budują nowe metateoretyczne ramy czerpiąc z daw-
niejszych filozoficznych szkół czy nurtów. Nieczęsto też zwracają się do  
tradycji socjologii wiedzy, mimo że większość nowych zjawisk (w tym post-
prawda i eksperckość) ma istotny ładunek społeczny, są to w zasadzie feno-
meny społeczne typu epistemicznego. A więc naturalna jest sugestia, że 
uformowane już warianty socjologii wiedzy mogłyby wyjaśnić te zjawiska. 
Ogólnie, na ogół nie sięga się obecnie do filozoficznego dziedzictwa jako 
źródła konstruowania nowych metaepistemologicznych ram. Ponadto rzad-
ko w ogóle przedstawia się jawnie założenia programowe, które sterują ba-
daniami i wytyczają ich charakter.   
 Rodzi się wobec tego pytanie, czy są w ogóle w spuściźnie filozoficznej 
takie programy, szkoły lub nurty, które dałoby się zaimplementować do  
ujęcia nowych zjawisk epistemicznych, o których tu mowa. Czy zostaną one 
przywołane i przetransformowane dając podstawę nowej epistemologii?  
Czy, odwrotnie, do głosu dojdzie zamysł pionierski, praca od podstaw, for-
mowanie nowej szkoły czy nurtu badań bez wspierania się na jakiejkolwiek 
istniejącej tradycji filozoficznej? Obecnie zdaje się przeważać drugi zamysł. 
Prawdopodobnie większość badaczy wychodzi z założenia, że fundowanie 
nowych koncepcji na już istniejących programach epistemologicznych jest 
nieefektywne, ponieważ nowych zjawisk poznawczych nie da się ulokować  
w zastanych koncepcjach lub/i programach epistemologicznych podporząd-
kowanych aksjomatowi izolacji („czystości”) poznania i często fundamentali-
stycznych.  
Aksjomat izolacji głosi, że tylko poznanie nieobarczone czynnikami wo-
bec niego zewnętrznymi jest wiarygodne. Ponieważ nowe zjawiska episte-
miczne są ukonstytuowane bez wątpliwości jako zjawiska społeczne, w tym 
ekonomiczne, polityczne itd., nie da się ich włączyć w dotychczasowe kon-
 O IX tomie czasopisma FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 7 
cepcje, które ujmują poznanie wiarygodne jako odizolowane od fenomenów 
innych typów. Fundamentalizm zaś jest opozycyjny wobec powszechnego 
obecnie naturalizowania, które stało się dominującym i dosyć często akcep-
towanym modelem w najnowszej epistemologii.   
Pojawia się tu też trzecia hipoteza, której zapowiedź widać w aktualnej 
produkcji filozoficznej: idea filozofii bez szkół i programów. Poszczególne 
koncepcje filozoficzne są według tego zamysłu budowane w metateoretycz-
nej próżni, a ich bazowe meta-zasady powołuje się doraźnie dla rozpatrywa-
nia określonej grupy problemów. Gdyby idea nieustannej zmienności pro-
gramowej stała się powszechna w środowisku filozoficznym, mielibyśmy 
filozofię uwolnioną od dyktatu szkół, filozofię o płynnych podstawach – two-
rząca swe metateoretyczne ramy oddzielnie dla każdego przedsięwzięcia 
badawczego. I zarazem filozofię niebywale rozproszoną, bez ustanowionej 
podstawy jednoczącej, nieformującą obszernych projektów badawczych, 
które dają szansę na dyskusje i porozumienie oraz wypracowanie zuniwersa-
lizowanego dziedzictwa intelektualnego.    
     
Powyższe uwagi sygnalizują, że blok tematyczny WIEDZA W AKADEMII 
I POZA AKADEMIĄ jest – oprócz wyeksplikowania bogatego spektrum  
nowych zagadnień dotyczących poznania – reprezentatywnym wglądem  
w kondycję i stan obecnych filozoficznych badań nad poznaniem. Blok ten 
unaocznia charakter i skalę metafilozoficznych problemów, wobec których 
obecnie stoi epistemologia jako dziedzina filozoficzna, o kwestionowanym 
dotychczasowym statusie i trudno przewidywalnej przyszłości. Filozoficzne 
badania dotyczące poznania nie mają obecnie stabilnego metafilozoficznego 
fundowania, wspólnej płaszczyzny dyskursu. Jest tak mimo że badania  
poznania rozwijają się dynamicznie i pomyślnie ujmują nowe zjawiska po-
znawcze oraz zjawiska niedawno rozpoznane.  
Przy tym badania te, oficjalnie należące do filozofii, poprzez napór włą-
czanych w nie badań pozafilozoficznych, mają z punktu widzenia filozoficz-
nej tradycji coraz mniejszy ładunek filozoficzności. Może to zwiastować jesz-
cze bardziej radykalną przemianę filozofii poznania niż ta, z którą mamy do 
czynienia obecnie, albo rozpłynięcie się – w duchu naturalizowania – filozo-
ficznych badań poznania w naukach szczegółowych.  
 
 Blok zredagowany przez Marka Hetmańskiego pokazuje też, że zmiany  
w filozofii poznania są konieczne z powodów innych niż te, które zazwyczaj 
inicjowały przemiany meta-epistemologiczne dawniej. To nie krytyka zasta-
nego meta-ujęcia poznania, szkoły lub nurtu wymusza konieczność budowy 
nowych metaepistemologicznych ram albo wręcz przebudowy podstaw epi-
stemologii. W tym wypadku – i to jest wyraźne novum, bodajże od czasów 
Francisa Bacona i Kartezjusza – motorem przemian w filozofii są zmiany 
cywilizacyjne i uczestniczące w nich zmiany praktyk poznawczych. To mia-
8 Od Redakcji 
nowicie obecna faza cywilizacyjna generuje nowe zjawiska epistemiczne lub 
znajdujące się w rozległej orbicie takich zjawisk. Właśnie ich specyfika wy-
maga przebudowy epistemologii. Przebudowa ta jest z kolei sprowokowana 
włączaniem się filozofii w świat pozafilozoficzny, dążeniem do odkrywania  
i teoretyzowania jego nowych właściwości. To dążenie filozofii do aktualno-
ści –niezwyczajne z punktu widzenia laika – widać w tekstach. Przy okazji 
widać porzucenie starych dogmatów epistemologicznych, jeśli okazują się 
one anachroniczne w zestawieniu z nowymi zjawiskami poznawczymi.  
 W tekstach bloku, zgodnie z najnowszymi trendami w badaniach nad po-
znaniem, epistemologia jawi się jako dziedzina implementująca także ele-
menty innych dziedzin, w tym filozofii społecznej, przeobrażonej socjologii 
wiedzy, filozofii informatyki i kognitywistycznych koncepcji umysłu. Rodzi 
się pytanie, czy przeobrażona epistemologia odrodzi się jako bogatsza dzie-
dzina filozoficzna, czy też zatraci swą jednoznaczną filozoficzną tożsamość  
i przekształci się w badania jedynie z elementami filozoficznymi, na granicy 
naukoznawstwa, socjologicznych badań procesów poznawczych, socjologii 
nauki, metodyki, kognitywistyki i innych dziedzin dołączanych stosownie do 
tematów.  
 
Rozprawy zamieszczone w tym tomie po bloku tematycznym łączy ich 
wspieranie się na różnych tradycjach filozoficznych lub wgłębianie się w nie, 
nie dla prowadzenia badań z dziedziny historii filozofii, ile głównie dla poka-
zywania ich niewyczerpanego potencjału i koneksji z teraźniejszym myśle-
niem. Te teksty oparte są na idei filozofowania dzisiejszego oraz budowania 
przyszłości filozofii w koniecznym dialogu z filozoficznym dziedzictwem. Ich 
autorzy ujawniają punkty jednoczące idee i koncepcje filozoficzne różnych 
epok, szkół i nurtów, pokazując ich istotność dla teraźniejszości. Ujawniają 
też uniwersalne płaszczyzny filozoficznego myślenia, a więc jego jedność 
pomimo różnic w kontekstach.  
 
Jak zawsze, zespół redakcyjny pragnie podziękować recenzentom prac 
nadesłanych do tego tomu za ich pracę, wykonywaną całkowicie pro publico 
bono i anonimową w związku z przyjętym standardem recenzowania. Zbior-
cza lista recenzentów wszystkich dotychczas opublikowanych tomów czaso-
pisma jest dostępna na stronie internetowej czasopisma: filozofiainau-
ka.ifispan.waw.pl 
 
Małgorzata Czarnocka 
Instytut Filozofii i Socjologii PAN 
 
 


Od Redakcji. O IX tomie czasopisma FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne

http://filozofiainauka.ifispan.waw.pl/wp-content/uploads/2021/06/O-IX-tomie_5.pdf

Od Redakcji. O IX tomie czasopisma FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Directory of Open Access Journals