Tavecchio, L.W.C.

NARCIS 

Tobben, tobben, tobben: zeven opstellen over een aantal pertinente problemen in het doen van sociaal-wetenschappelijk onderzoek

Leiden University Scholary Publications

BoekbesprekingenSlot. N., Tobben, tobben, tobben. Zeven opstellen over een aantal pertinente problemen m het doen van sociaal-wetenschap-pelijk onderzoek, Swets & Zeitlinger B.V., Lisse, 1979, IX + 110 pag., ƒ 20,75, ISBN 90 265 0324 5.Dit boek, zo stelt de auteur in zijn voorwoord, speelt zich afrond de keuze van een onderzoeksbenadering. Het gaathierbij niet om. een exposé over een aantal methodologischekwesties in engere zin, veeleer beoogt Slot zich bezig tehouden met enkele grondslagen van de eigen wetenschapen wetenschapsbeoefening. Hoewel dat in zijn geval depsychologie is, bezit hetgeen aan de orde wordt gesteldzonder twijfel ook relevantie ten aanzien van sociaal-we-tenschappelijk onderzoek in het algemeen.Zonder hem hiermee volledig te karakteriseren, behoortSlot tot de uitgesproken voorstanders van een onafhanke-lijke, niet op imitatie van de natuurwetenschappen geënte,beoefening van de sociale wetenschappen. Zijn voortdu-rend, zij het veelvormig, pleidooi dienaangaande vormt eenvan de rode draden die zijn betoog kleuren. De discussieover het overheersende nomothetische karakter van psy-chologisch onderzoek en de wenselijkheid van de ontwikke-ling van alternatieve onderzoeksmethodologieën vormt eenregelmatig terugkerend thema in de literatuur (cf. de re-cente polemiek rond de 'menswetenschappelijke methodo-logie' van Giorgi (1978), bijvoorbeeld de bijdragen hieraanvan Zwaan ( 1979) of Doeleman ( 1980)). Inderdaad is ersprake van een sterke expansie van de positivistische weten-schapsopvatting binnen het domein der sociale weten-schappen. Dit is echter geen nieuws. De pleidooien pro (encontra) een meer individualiserende, kwalitatieve, idiogra-fische, etc., wetenschapsbeoefening binnen het objectge-bied van de psychologie en andere sociale wetenschappenzijn bovendien reeds frequent gehouden. Het lijkt dan ookgeen eenvoudige opgave aan een zo afgekloven been nogeen mals stukje vlees te ontdekken, groot genoeg om er detanden in te kunnen zetten. Alvorens Slots poging en derelevantie van zijn bijdrage aan de discussie op hun meriteste beoordelen, volgt nu eerst een overzicht van de diversethema's die de auteur heeft gekozen om zijn standpunt,telkens vanuit iets wisselende invalshoeken, te verdedigenof toe te lichten.In de meer theoretisch gerichte literatuur op het gebiedvan de cross-culturele psychologie en het transcultureleonderzoek worden de termen 'emic' en 'etic' gehanteerdom tegengestelde onderzoeksbenaderingen aan te duiden.De 'emic' benadering probeert gedrag dat zich in een be-paalde cultuur voordoet te beschrijven in termen van be-grippen die in dezelfde cultuur worden gebezigd. De 'etic'benadering poogt gedrag te omschrijven in termen vanWOexterne criteria die de onderzoeker zelf aanbrengt en dieuniverseel geldig worden geacht. De strijdvraag in dit we-tenschapsgebied laat /ich formuleren als het 'emic-etic di-lemma', dat wil zeggen het probleem om gegevens te ver-krijgen die zowel intraculturele als interculturele validiteitbezitten. Dit dilemma vormt het belangrijkste thema vanhet eerste hoofdstuk.In hoofdstuk 2 bespreekt Slot de meer vertrouwde tegen-stelling 'idiografisch-nomologisch' als analogon van het'emic-etic dilemma' uit hoofdstuk l . Evenals in dat hoofd-stuk wordt geargumenteerd dat een gecombineerde crnic-etic benadering een nastrevenswaardig ideaal is, wordt hiergepleit voor het in sterkere mate betrekken van het idiogra-fische gezichtspunt bij het verrichten van empirisch onder-zoek. Ter illustratie wordt uitgebreid ingegaan op een on-derzoek van Bern en Allen naar cross-situationele consis-tentie van persoonlijkheidstrekken in het gedrag van indi-viduen. Bern en Allen bestrijden de nomothetische aan-name dat een bepaalde trekdimensie (of groep van trekdi-mensies) universeel toepasbaar zou zijn op alle personen endat individuele verschillen gelijk gesteld moeten wordenmet verschillende posities op die dimensies. Naar hun me-ning is het noodzakelijk meer persoonlijke gegevens vanproefpersonen bij het onderzoek te betrekken, hetgeen 0}realiseerden door na te gaan in welke mate de onderzochtekenmerken en de door de onderzoekers gehanteerde defi-nities van deze kenmerken relevant waren voor de door henonderzochte individuen. Nomothetisch gebaseerd onder-zoek, waarmee voorspellingen over mensen kunnen Wr'den gedaan, is volgens Bern en Allen gewoon een onrnoge'lijkheid. Het kost weinig moeite in te stemmen met hunconclusie dat het in principe niet mogelijk is meer te berei-ken dan het voorspellen van 'some of the people some "the time'. Aan de andere kant gaat hun opmerking da''onze argumenten lijken te impliceren dat een onderzoekerhet hoog-variabele individu gewoonweg moet opgeven (-.'toch te ver. Het gevarieerde karakter van het mensdUkgedrag is geen reden er de regelmatigheden in te ontken-nen.In hoofdstuk 3 'Het menselijk subject in (psychologie"'onderzoek', kritiseert Slot de reductionistische benader^van de mens als uitvloeisel van een strikt kwantitatief-'^1"'''tische onderzoeksbenadering. Veel onderzoeksopzette11binnen deze benadering zijn toegespitst op een of hoog1"enkele aspecten van de onderzochte persoon. De persone"PEDAGOGISCHE STUDIEN 1981 (58) 100-1°'Boekbesprekingen'aten meestal geen spoor na van hun deelname aan het°ndcrzoek, ze leveren slechts geïsoleerde brokjes gedragaan een pot gegevens, de zogenaamde 'data-pool'. Ook dev°or dit type onderzoek kenmerkende 'autoritaire machts-relatie' tussen onderzoeker en onderzochte behix>rt tot dein Slots oog. Op hlz. 3 1 citeert h i j een knliek vanord die nog steeds hard aankomt: 'we hebben een helefeaeratie research-psychologen geproduceerd die nooitVan nabij naar mensen hebben hoeven kijken, laat st.ian"aar zichzelf, die zich er nog nooit een voorstelling van''ebben gemaakt hoe het zou zijn om proefpersoon in eenVan hun eigen experimenten te /i jn, die dan ook al lang deWerkelijkheid uit het oog verloren hebben dat hun expcri-ttentelc subjecten per slot van rekening mensen zijn. ZeKunnen variabelen definiëren, hypothesen opstellen, cxpe-nrnenten ontwerpen, gegevens statistisch bewerken, publi-Ceerbare resultaten verkrijgen - en niet begn ipen waar hetnou eigenlijk allemaal om te doen is. Als je hun artikeleneest krijg je een vreemd gevoel van de onwerkeli jkheid van-t hele gedoe: de opvatting die de auteurs van de variabc-Sn en processen hebben lijkt er net naast te z i t ten; en clanE8«seer je je dat deze auteurs nog nooit naar de mensel i jke*wereld gekeken hebben, /e gingen rechtstreeks van hets(udieboek naai het laboratorium (of het ' insti tuut ' , L.T.)n van daaruit naar de drukker- en van daaruit weer in hetgute spel van het in de wacht slepen van onder/ockssubsiles • Hoewel deze k r i t i ek van Santord wellicht wat onge-uanceeril overkomt zal menigeen in z i j n omgeving perso-1 herkennen die aan de/e typering voliloen en soms/•Miiipt ook mi j île angst ilat het met name deze onderzoc-'l'rs /t|" die hun artikelen geplaatst krijgen b i j redactiesct dezelfde 'v is ie ' als zijzelf. Voor original i tei t is binnen'-n dergelijke wetenschappelijke p r a k t i j k m elk geval wei-J8 Speelruimte meer over. Het hoofdstuk eindigt met eenc'1(Jooi voor een onderzoeksmodel waarin onderzoeker enals gelijkwaardige partners met elkaar samen-' /'! hcl dat (ni.i. terecht) wordt erkend dat er vraag-^ e n of situaties kunnen z i j n die toepassing van mislei-^8 "f halve waarheden o n v e r m i j d e l i j k maken. De te on-j*Oeken personen dienen hierover echter van tevoren te*den ingelicht. De keuze is dan aan henzelfln hoofdstuk 4 'De wetenschapper en de stat is t iek ' wor-^en behartenswaardige opmerkingen gemaakt over ge-n IK' Cn rni^ru'k van statistische procedures, toetsing vanl 'hypothesen en met name ook over het verbinden van^ Ju'ste consequenties aan statistische significantie, waarbij* 'aard van het gevonden verschil nogal eens buiten be-wing wordt gelaten. Maar daar gaat het natuurlijk welschermen met een lage p- waarde om de juistheid8cvr)lgtrekking aan te tonen is bij lange na nietfel k ' 'L'' 'H''U)orl tot ^c ta;|k va" l'1' onderzoeker dedcl"'°s tlR' '"l statistisch meent te hebben aangetoond na-seh t<L' ""'T/"(''''"'" • "'• wals Slot formuleert : 'op de statisti-5 n yP°Aese volgt de wetenschappeli jke hypothese' (blz.j >• 'n navolging van Lykken wijst de auteur er verder op', v°»r de confirmatie van een theorie of hypothese eent *l »nder/ock zelden of nooit voldoende is om uitsluitselVandaar het pleidooi voor replicatieonder/oek.c ame i-omtiwiifvi- replicatie, d.w.z. herhaling van eer-Sedaan onderzoek met 'eigen' procedures. De terechteconclusie luidt dat het empirisch onderbouwen van the-orieën eigenlijk alleen maar kan geschieden via meen ou-cligc Iwcxrigint;. het afleiden en toetsen van een aantalaparte, quasi-onafhankelijke voorspellingen. Het kan geenkwaad nog eens onderstreept te zien dat statistische signifi-cantie tot de minst belangrijke kenmerken van goed onder-zoek behoort. Immers, het totale onderzoeksproces, com-pleet met de beslissingen die daarin en daaraan vooraf-gaand door de onderzoeker zijn genomen, dient op zijnsamenhang en aanvaardbaarheid te worden beoordeeld.Hoofdstuk 5 'Over geestelijke gezondheid' houdt zichbezig met de wirwar aan modellen en definities die in deloop der tijd zijn verzonnen met betrekking tot de begrip-pen'(ab)normaal' en 'geestelijke gezondheid'. De niet on-verwachte conclusie is dat geen van deze modellen en defi-nities afzonderlijk de wijsheid in pacht heeft. In ieder gevalwordt duidelijk hoe moeilijk het is tot een bevredigendedefinitie van 'geestelijke gezondheid' te komen. De oplos-sing moet niet worden gezocht in de richting van een totmislukken gedoemde 'objectivering' van het begnp. Beteris het te streven naar explicitering van de waarden en nor-men die achter de diverse concepties verscholen liggen.Daarop zou de discussie zich moeten toespitsen. Slot vvi jstmi jns inziens terecht op de overdosis aan aandacht voor de'negatieve aspecten van geestelijke gezondheid vanuit dev\cienschappeli|ke psychologie en het opvallende tekortaan aandacht voor positieve gevoelens en verschijnselen diemet het begrip te maken hebben ('liefde', 'hoop', 'capacitei-ten', e.d.). Hij wijst op de paradoxale situatie dat oplossin-gen en interventies worden bedacht en uitgevoerd, waarkennis van het 'gezonde', 'normale', 'positieve', etc. nognauweh jks voorhanden is. Dit inzicht behoeft overigens niette impliceren dat de hulpverlening maar moet worden stop-gezet. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een beschou-wing over 'positieve geestelijke gezondheid'. Uitgangspunth ie rb i j is dal geestelijke gezondheid meer is dan de afwe-zighcid van psychische stoornisIn hoofdstuk 6 'Een onderzoeksmodel' wordt gewezenop de enig juiste volgorde bij het verrichten van weten-schappelijk onderzoek, namelijk eerst een probleemstellingformuleren, diuinui methoden zoeken waarmee de zaakkan worden benaderd. In navolging van de door hem be-wonderde Maslow zet de auteur zich aftegen de tendens omin methodologisch opzicht bevredigende experimenten(onbeduidend of niet) te prefereren boven stoutmoedige,vernieuwende ideeën waar het methodologisch kader nogaan ontbreekt of tekort schiet Kortom, we moeten af v a nons respect voor de methoden en technieken (hoe belang-r i jk /e ook z i jn ibmuftMen) die binnen een bepaald weten-schapsgebied een rol spelen en onze aandacht meer richtenop de (relevantie van de) vraagstellingen die binnen datgebied naar voren worden gebracht. Veel waardering l i j k tSlot te hebben voor het 'wetensehapshuis-model' van Terl lorst. waarin de etages niveau's van toenemende abstractievoorstellen: de benedenverdieping is het concrete hande-lingsniveau en naarmate men de trappen naar hogere ver-diepingen beklimt, worden de verdiepingen steeds minder•levensecht'. Wat mi j aanspreekt in dit model is het pleidooivoor het 'afdalen' van de in abstracte termen redenerendeen argumenterende wetcnschapstheorctici naar de realiteit101Boekbesprekingenvan het alledaagse leven om ook daar eens hun licht over telaten schijnen. Per slot van rekening vormt concreet hande-len als hulpverlener een belangrijk onderdeel (én een be-langrijke doelstelling) binnen de agogische wetenschappenen het is inderdaad wat wereldvreemd dat de wetenschapsfi-losofen binnen dat vakgebied zo zelden hun tanden wensente zetten in meer praktische problemen (uit vrees ze stuk tebi|ten'.'). Overigens ben ik van mening dat het model vanTer Horst wat te veel eer krijgt in dit hoofdstuk. Het schepteen te ruim kader, waarin te weinig wordt geëxpliciteerd.Voor bepaalde aspecten (individualiteit, uniciteit, creativi-teit, e.d.) wordt terecht plaats ingeruimd, maar dat hiermeeeen we/enlijk nieuw model voor onderzoek wordt gepre-senteerd lijkt mij niet het geval.In het laatste hoofdstuk 'Power to the person' zet deauteur zich af tegen de ver voortgeschreden dichotomise-ring binnen het wetenschappelijk denken, zoals weten engeloven, lichaam en ziel. stof en geest, e.d. De behoefte omte dichotomiseren vloeit zijns inziens voort uit simplistischdenken, de eenheid der dingen valt op deze wijze weg. Detegenstellingen nomothetisch-idiografisch. kwantitatief -kwalitatief, verstand-gevoel zijn verdere voorbeelden vandeze behoefte. Slots fundamentele aanklacht luidt dat der-gelijke wetenschapsopvattingen neigen tot ontkenning vancomplexiteit. De in onze cultuur aanwezige voorkeur voorhet rationele leidt tot een scheef beeld van de compexewerkelijkheid. Het idee van de zelfverwerkelijking vormt inzijn ogen een reactie op voornoemde dichotomisering. Hetis, op persoonlijk vlak, de strijd om tot 'innerlijke eenwor-ding' te geraken, in weerwil van de meervoudigheid in hetwesterse denken en leven. Hiervoor bestaat geen stan-daardprogramma dat door iedereen kan worden gevolgd.Ieder mens dient dit te realiseren op zijn eigen wijze. Deuniciteit van de persoon is voor Slot een belangrijk uit-gangspunt. Dit verklaart mede zijn waardering voor TerHorst en zijn verwantschap met Hermans ( 1975). Tevensverklaart het zijn scherpe kritiek op wetenschappers alsSkinner, representant van een deterministisch mensbeelden een natuurwetenschappelijke benadering van de mens,waarbij bewustzijnsprocessen als terra incognita buiten be-schouwing worden gelaten en toevlucht wordt gezocht bijde bestudering van uiterlijk waarneembare, objectief tebepalen grootheden. Het is niet verwonderlijk of toevalligdat het boek eindigt met een lofzang op Maslow wiensideeën Slot zeker niet onberoerd hebben gelaten.Slot is er naar mi jn mening in geslaagd het pleidooi voor eenmeer individualiserende, 'menswetenschappelijke' onder-/oeksbenadcring te verrijken met origineel geformuleerdegezichtspunten en vaak goed gekozen citaten. Hoewel hijzeer duidelijk een standpunt inneemt, komt /i|ii betoogzelden drammerig of ongenuanceerd over. Een bezwaaï |sdat er wel erg veel aan invalshoeken en gezichtspunten |Ssamengeperst in de context van slechts l lOblad/ijden NW/ou wensen dat de auteur de tijd had genomen bepaaldein/ichten wat meer uitgebalanceerd te presenteren. Denieuwsgierigheid naar toekomstige publikaties van de au-teur is echter wel gewekt. Hij lijkt mij nog niet uitgeschre-ven.L. W. C. Tavorl'K'Referenties:Doeleman, W., In de ban van de methode of dr methode ifde ban? Kennis en Methode, l WO. 4. 56-82.Giorgi, A.. Fenomenologie en de \>r<md\lagen van (/c/'v>''cholagie. Boom, Mcppel,, 1978.Hermans, H. J. M.,Gaat de unieke persoon in depsycholO'gie onder? Swcts en Zeitlingcr. Amsterdam. 1975.Zwaan, E. J., In de ban der verschijnselen. Kennis en Me-thode, 1979,.?, 380-386.Giorgi, Amedeo: Fenomenologie en de grondslagen van de psychologie. Vertaling en inleiding van Th. de Boer, nawoordvan C. F. van Parreren. Boom, Meppel 1978.Het werk van Giorgi is om verschillende redenen interes-sant. Een ervan is dat hier nu in de psychologie gebeurt watin de sociologie al een aantal jaren vroeger gebeurd is. I )efenomenologie herleeft via impulsen uit de Verenigde Sta-ten. In de sociologie was dat o.a. het werk van Berger enLuckmann, die Schütz introduceerden. Schütz, de in Euro-pa haast vergeten Husserl-leerling, was in de U.S.A. zelf-standig verder gegaan,Giorgi kwam als student in Duquesne (Pittsburg, Pens.)in aanraking met de Nederlandse filosofische fenomeno-loog Kaam en was in Utrecht bij Linschoten in de nadagenvan de fenomenologie. In 1976 ontmoet hij op het NIASDe Boer. De Boer vond de tekst van Giorgi belangrijkgenoeg om in te leiden en te vertalen. Van Parreren vond detekst gevaarlijk genoeg om in een nawoord tegen 'een allesverwerpende houding à la Giorgi' te waarschuwen, /onhouding was 'weinig vruchtbaar' vond hij. Zodoende werdde Boom-uitgave zelf al controversieel. E. J. Zwaan gaf inKennis en Methode ( 1979, nr. 3,) een kritiek waarin hij nognegatiever oordeelt dan Van Parreren; hij was 'geneigenkele kritische lijnen wat dieper in te griffen', 'de consequenties van deze kritiek wat zwaarder te laten wegen. Uleidde tot een uitvoerige reactie van Wil|o Doeleman. In "ban van de methode of de methode in de ban, Kcnn's cmethode (1980, nr. l, 56-81), waarin hi| o.a. /egt 'Z***blijkt daar niet alleen weinig waardering te hebben voor n*werk van Giorgi, maar ook lijkt de strekking van '̂("^!tbetoog hem grotendeels ontgaan te zijn'. Wc gaan <**discussie hier niet overdoen. Het illustreert wel het belan*dat deze tekst heeft.De Boer, zelf voortreffelijk Husserl-kenner. was de •'•"gewezen man voor een inleiding (9-33). Hij geeft d**Seen beschrijving van vier richtingen in de psychologie °gezien worden als 'stadia op een weg' met een 'intcl,,elogica': 'De volgende richting probeert telkens antwoordgeven op de problemen die de voorgaande opwierp. -]J'Ik beproef met andere woorden een rationele reconstru™van een stukje geschiedenis van de psychologie, waarbij702

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2728584/download

Tobben, tobben, tobben: zeven opstellen over een aantal pertinente problemen in het doen van sociaal-wetenschappelijk onderzoek

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Leiden University Scholary Publications