Wetensch. publicatieFaculteit der Lettere

Onrust, M.

Verhagen, A.

Leiden University Scholary Publications

Voetzoekers 115Meer of minder gebruiksgrammatica? *Een vergelijking van de ANS met 'Quirk'Margreet Onrust, Arie VerhagenDe ANS vat zichzelf op als een gebruiksgrammatica:Het doel van de ANS is de gebruiker een praktisch hulpmiddel te verschaffenom zieh een oordeel te vormen over de grammaticaliteit en de aanvaard-baarheid van hedendaags Nederlands taalgebruik. Die gebruiker kan eenanderstalige zijn die al enig Nederlands kent, iemand die als moedertaal eenNederlands dialect spreekt of een spreker van de standaardtaal die zijn eigentaalgebruik of dat van anderen wil toetsen aan een grammaticale beschrijvingvan het Nederlands (ANS, p. 10).Het gaat dus om hulp bij oordelen over grammaticaliteit en aanvaardbaarheid;populairder uitgedrukt: om de vraag "Kun je dit in het Nederlands zeggen, ofniet?" Daarmee rekent de ANS het niet tot haar doel een hulpmiddel te ver-schaffen voor de beoordeling van de effectiviteit van taalgebruik. Tevens recht-vaardigt de redactie met deze doelstelling het feit dat zij zieh bij de beschrijving vangrammaticale verschijnselen vrijwel geheel beweegt binnen het kader van traditio-nele grammatica.Wij zullen nu laten zien dat de ANS, conform de aangehaalde, beperkte doel-stelling, inderdaad (te) weinig aanknopingspunten biedt voor afwegingen omtrentde effectiviteit van taalgebruik in een tekst. De doelstelling van de ANS, als ge-bruiksgrammatica, zou derhalve verruimd moeten worden. Maar daarvoor is hetwel nodig de beperking tot het kader van de traditionele grammatica op te heffen.Om een en ander te demonstreren vergelijken we de ANS op een tweetal gebiedenmet Quirk et al. 1985 (verder: 'Quirk').1 De.gebieden waar we ons op richten zijnde behandeling van bijwoordelijke bepalingen en die van de aard van hoofd- enbijzinnen (nevenschikking en onderschikking). Daarmee willen we tegelijk latenzien dat de gewenste verruiming van de doelstelling van de ANS in beginsel ookuitvoerbaar is.l . De functie(s) van bijwoordelijke bepalingenIn hoofdstuk 7 brengt de ANS een indeling "naar betekenis" aan in de bijwoorden(de woordsoort dus); die zou "overeenkomstig" de indeling van de bijwoordelijkebepalingen (het zinsdeel) zijn, die in hoofdstuk 21 aan bod komen. In paragraaf7.3.2 (pp. 376/7) staan de 9 "voornaamste categorieen": bijwoorden van plaats,tijd, frequentie, graad (bijv. nogal), kwantiteit (bijv. bijna), hoedanigheid, modali-teit, ontkenning of bevestiging, en tenslotte de voegwoordelijke of zinsverbindendebijwoorden (bijv. bovendieri).Uit een oogpunt van tekstproduktie is dit laatste type uiteraard interessant;anders gezegd: uit zo'n oogpunt is het zinvol om deze groep als categorie te onder-116 Voetzoekersscheiden. In hoofdstuk 7 wordt er verder een aparte maar körte paragraaf aangewijd (7.8, pp. 401-402). Daarin gaat het er in de eerste plaats om, te zeggenwaarin ze verschillen van voegwoorden (het zijn zinsdelen en ze bevatten "eenversterkend element"), en vervolgens worden ze onderverdeeld in aaneenschake-lende, tegenstellende, gevolgaanduidende en overige. Deze 1,5 pagina tekst geeftdus eigenlijk geen informatie over het gebruik van dergelijke elementen. Wanneeris het zinvol om ze in een tekst te gebruiken? Wat maakt het gebruik ervan uit voorde betekenis en de structuur van de tekst? Bij wat voor compositorische problemenbieden ze mogelijkerwijs oplossingen? Vragen van dit type komen in dit gedeelteover de woordsoort bijwoorden in feite niet voor.Dat is nog minder het geval in het gedeelte over de zinsdelen waarin het gaatover bijwoordelijke bepalingen. Een categorie "voegwoordelijke" of "zinsverbin-dende" bepalingen ontbreekt namelijk geheel (ondanks de suggestie in hoofdstuk7). Van een functie van (een bepaald soort) bijwoordelijke bepalingen op het vlakvan informatie-structurering2 en tekst-cohesie is in het geheel geen sprake.Dit ligt heel anders in 'Quirk'. Dat werk brengt een indeling van de "gramma-tical functions" van "adverbials" aan in termen van de rol ervan in de zinsinter-pretatie;3 die rol wordt principieel niet bepaald door de lexicale inhoud van debepalingen. 'Quirk' onderscheidt vier grammaticale functies van bijwoordelijkebepalingen: Adjuncts, Subjuncts, Disjuncts en Conjuncts. Binnen elk van dezehoofdgroepen worden voor een deel dezelfde nadere onderscheidingen gemaakt,zodat een soort matrix-overzicht ontstaat. Onder die nadere onderscheidingentreffen we de uit de Neerlandistische traditie bekende indeling naar plaats, tijd e.d.aan; die heeft bij 'Quirk' dus een ondergeschikte rol.Een Adjunct heeft volgens 'Quirk' eigenlijk net zo'n centrale rol in de zin als eensubject of object; dit blijkt met name hieruit dat zo'n element heel goed de "focus"van een zin kan zijn. Alle min of meer concrete soorten van bijwoordelijke bepa-lingen - die in Nederlandse grammatica's het eerst worden genoemd, zoals die vanplaats en tijd - kunnen "adjunct" zijn. Met deze aan subject en object gelijk-waardige rol Staat deze categorie tegenover de andere drie: de Subjuncts, Disjunctsen Conjuncts.Een Subjunct is een in enig opzicht Ondergeschikt' element van de zinscon-structie; het kan op zichzelf niet zo goed de focus van een zin zijn: het zinsaccent opeen 'subjunct' maakt de zin contrastief. Een Nederlands voorbeeld is eenvoudig in'Ik heb dat eenvoudig nooit beweerd'.Een Disjunct Staat min of meer los van de zinsconstructie; zo'n element vervultt.o.v. de interpretatie van de zin een 'bovengeschikte' functie. Focus van een zinkunnen ze niet zijn. Voorbeelden zijn met name modale en evaluatieve bepalingen,maar ook tijdsbepalingen kunnen 'bovengeordend' zijn.Ook een Conjunct Staat interpretatief buiten het verband van subject, object enwerkwoord, maar het heeft bovendien een speciale verbindende functie - tussenelementen binnen (onderdelen van) de zin of daarbuiten, dat maakt voor de aardvan aldus geconstrueerde elementen niet uit. In deze categorie vallen de Neer-landistische "voegwoordelijke bijwoorden", zoals bovendien.'Quirk' legt dus de nadruk op de rol van 'adverbials' bij het interpreteren vanzinnen; daarvoor blijken andere noties nodig dan de traditionele categorieen dieVoetzoekers 117een hoofdrol speien in de Neerlandistische traditie. Deze zelfde noties speien ookeen rol in beschouwingen over de rol van taalelementen in grotere verbanden danzinnen: in 'Quirk' is een apart hoofdstuk (19) opgenomen met de titel "Fromsentence to text". In par. 53 daarvan wordt voor wat betreft "adverbials" denadruk gelegd op[. . .] their dual role in textual structure: interpreting the text to the hearer/reader (eg in encouraging a particular attitude), and expressing the relevantconnection between one part of a text and another. The former is achievedprimarily by subjuncts and disjuncts [. . .], the latter by conjuncts [. . .]. (pp.1468/9)Een en ander wordt vervolgens in een drietal pagina's nader uitgewerkt. Dezebenadering is geheel vreemd aan de ANS.2. Onderschikking en nevenschikkingIn hoofdstuk 20 (paragraaf 2) stelt de ANS het onderscheid tussen hoofdzinnen enbijzinnen aan de orde. De aandacht rieht zieh hierbij vooral op het verschil tussenbeide typen zinnen in termen van de zinsontleding; de bijzin wordt gedefinieerd als"zinsdeel of zinsdeelstuk dat zelf weer zin is" (p. 783). Aan de hand van enigevoorbeelden wordt aangegeven dat het karakter van een bijzin dan ook afhankelijkis van zijn functie als zinsdeel. De bijzin in (3) bijvoorbeeld is een lijdend voorwerp,net als de woordgroep in (2) en het woord in (1):1l) ik heb het hem verteld(2) ik heb hem hetgoede nieuws verteld(3) ik heb hem verteld dat professor Edelman weer een fantastische uitvin-ding heeft gedaanGeheel in overeenstemming met deze benadering wordt de lezer voor nadereinformatie over de aard van de diverse soorten bijzinnen doorverwezen naar hethoofdstuk over de zinsdelen. Daar wordt de bijzin behandeld als onderwerpszin,lijdend voorwerpszin, bepaling van frequentie, etc. Een nadere karakterisering vanbetrekkelijke, beperkende, bijvoeglijke en uitbreidende bijzinnen is te vinden inhoofdstuk 13 (De substantiefgroep). Dergelijke bijzinnen treden immers op alsnabepaling in een substantiefgroep.Hiertegenover karakteriseert de ANS de hoofdzin als een volledige zin, en geenzinsdeel. De zinnen (1), (2) en (3) zijn dus alle (in hun geheel) hoofdzin. Nadereuitleg over het karakter van een hoofdzin blijft beperkt tot enige körte regels overde rompzin en over enkelvoudige en samengestelde zinnen. De ANS laat het bij ditsoort definitorische opmerkingen: aan het verschil tussen hoofd- en bijzin wordengeen interpretatieve effecten vastgeknoopt. Wel besteedt de ANS aandacht aan devormverschillen tussen hoofd- en bijzinnen, zoals uiteraard de plaats van de per-soonsvorm.De thematiek keert terug in hoofdstuk 24 ("Nevenschikking"). Ook hier valt op118 Voetzoekersdat de beschrijving in de ANS zieh geheel rieht op de ontleding van het verschijnselen niet op het gebruik ervan. Allereerst wordt onderschikking kort gekarakteri-seerd als een term voor al die taalelementen die als ondergeschikt aan anderebeschouwd moeten worden, dus bijvoorbeeld de bepalingen in een woordgroep,die ondergeschikt zijn aan de kern, of de bijzinnen, die als zinsdeel een onderge-schikte functie in hoofdzinnen hebben. Vervolgens concentreert de ANS zieh vol-ledig op nevenschikkingen, gedefinieerd als constructies "bestaande uit twee ofmeer taalelementen (woorden, groepen van woorden of zinnen) die een reeks van(zonder meer) naast elkaar geplaatste, gelijkwaardige leden vormen, en die door(nevenschikkende) voegwoorden of reeksvormers verbunden zijn of althans ver-bonden kunnen worden" (p. 1072). Als gevolg van de vereiste gelijkwaardigheidzijn de leden van een nevenschikking volgens de ANS zonder bezwaar van plaats teverwisselen, op enige uitzonderingen na: er zijn nevenschikkingen die op grond vanhun betekenisrelatie onverwisselbaar zijn, en nevenschikkingen die dat zijn om watde ANS noemt "syntactische" redenen (bijvoorbeeld omdat het tweede lid pas teinterpreteren is nadat het eerste genoemd is) of om redenen van conventie (zoals in"dames en heren"). De ANS laat het bij dergelijke constateringen van wat moge-lijk, onmogelijk, aanvaardbaar of onaanvaardbaar is, en waagt zieh niet aan be-spiegelingen over bijvoorbeeld de effecten van het omwisselen van de leden vaneen nevenschikking. Karakteristiek voor deze benadering is de opmerking dat bijnevenschikkingen het binnentekstelijk verwijzende element "in het algemeen"moet volgen op het element waarnaar verwezen wordt - een situatie die niet vantoepassing is in het geval van onderschikking (p. 1084); zowel Wouter is dapper,hoewel hij klein is als hoewel hij klein is, is Wouter dapper zijn mogelijk.De benadering van de kwestie nevenschikking/onderschikking zoals die tevinden is in 'Quirk' ademt een duidelijk andere sfeer. Dit wordt voornamelijkveroorzaakt door het feit dat deze bij de behandeling van dit onderdeel van degrammatica (en bij vele andere onderdelen) onmiddellijk de "pragmatische factor"van de informatiestructurering in de beschouwing betrekt.4 Dit nu levert - naast demet de ANS vergelijkbare traditionele behandeling van het onderwerp — extrainzichten en aangrijpingspunten op voor juist het hanteren van dit onderdeel vande grammatica.Zo besteedt 'Quirk' in het hoofdstuk over "coordination" een aparte paragraafaan de semantische verschillen tussen coordination en Subordination. Daarin wordtgesteld:A major difference between coordination and Subordination of clauses is thatthe Information in a subordinate clause is often placed in the backgroundwith respect to the superordinate clause [...]. Thus the syntactic inequalityof Subordination tends to bring with it a semantic inequality which is realizedby syntactic hierarchization, äs well äs by position (p. 919).Een implicatie van een dergelijke positie in de "background" is dat de op dezemanier "downgraded" informatie de Status van "gegeven" informatie krijgt, tegen-over het als "nieuws" gepresenteerde matrix-gedeelte. Een dergelijke hierarchise-ring blijft achterwege in het geval van nevenschikking.Voetzoekers 119Maar ook in het geval van nevenschikking speelt de infcrrmatiestructurering eenrol; als gevolg van de werking van het algemene principe van "communicativedynamism" (behandeld in hoofdstuk 18: "Theme, focus and Information pro-cessing") wordt het tweede deel van een coördinatie altijd "in focus" geplaatstlegen de achtergrond van het eerste deel. De volgorde van presentatie wordt vitaalgeacht voor de overdracht van informatie (vergelijk paragraaf 19.68 "Informationand sequence"), waaruit volgt dat 'Quirk' de plaatsing van de leden van een neven-schikking ten opzichte van elkaar op een minder vrijblijvende manier benadert dande ANS. De Stelling dat de leden van een nevenschikking in het algemeen zonderbezwaar verwisselbaar zouden zijn wordt dan ook gekarakteriseerd als een "half-truth" (paragraaf 13.4). Aan de hand van voorbeelden wordt de lezer vervolgensvertrouwd gemaakt met de verschillen in effect die met de plaatsing van ledentegenover elkaar gepaard kunnen gaan.In het hoofdstuk "From sentence to text" wordt het aspect van "Informationprocessing" nog eens nader uitgediept, nu toegespitst op de structurering vanteksten. Ook hier zijn voor de lezer extra aanknopingspunten te vinden voor hetgebruik van de twee schikkingen. Als zinnen moeten worden gecombineerd totteksten geeft het gebruik van onderschikking andere effecten dan het toepassenvan nevenschikking. 'Quirk' legt dit uit aan de hand van de twee zinnen (numme-ring van ons):(4) He ate too much for dinner. He was ill the next day.Deze zinnen kunnen door middel van coördinatie met elkaar in verband gebrachtworden, zodanig dat ze een subeenheid vormen die in zijn geheel een relatie meteen derde zin kan aangaan:(5) He ate too much for dinner and he was ill the next day. He decided to beless greedy in the future.Subordinatie daarentegen kan nu gebruikt worden om een hierarchische relatie inde informatie aan te brengen:(6) Because he ate too much for dinner, he was ill the next day.In een dergelijke schikking, stell Quirk,we have not merely made Ihe firsl pari of [(4)] ihe explicit reason for thesecond (Because), we have grammatically expressed ihe conneclion bymaking a lolally new unil where Ihe second pari is Ihe main clause of acomplex senlence in which Ihe original firsl pari is reduced lo Ihe role ofadjuncl [. . .] (p. 1472).'Quirk' benadrukl tenslotle dal beide schikkingen vanuil hei gezichlspunl van degrammalica zieh voordoen als allernalieven voor elkaar, maar vanuit de opliek vantekststruclurering als mel elkaar le combineren middelen:120 VoetzoekersIt is the flexible use of both devices that endows a text with variety ofexpression on the one band and with a well-ordered presentation of Informa-tion on the other. The combination also enables one to achieve a high degreeof complexity within asingle, unified whole (p. 1474).3. SlotHoewel wij geenszins willen beweren dat 'Quirk' boven alle kritiek verheven zouzijn, is het dünkt ons toch wel duidelijk dat de ANS, met haar beperkte doelstel-ling, minder gebruiksgrammatica is dan mogelijk en gewenst zou zijn. Aan denoties 'grammaticaliteit' en 'aanvaardbaarheid' moet de notie 'effectiviteit' wordentoegevoegd.NOTEN* Het onderzoek t b v deze voetzoeker werd uitgevoerd in het kader van het voorwaardelijk gefinan-cierde programma "Functioneel taalonderzoek grammatica en pragmatiek" van de VU (LETT83/9) Het onderzoek van Margreet Onrust wordt gesteund door de Stichtmg Taalwetenschap(ZWO, project nummer 300-163-017)1 Aangezien de ANS uit 1984 dateert kon de redactie uiteraard geen gebruik maken van dit werkMaar dat doet met af aan de waarde van de vergehjkmg voor ons doel2 Vgl de benammg "structuuraanduiders" voor dit soort elementen in Renkema 1982 17 en Over-dum 1986 222 ew3 We hebben het hier vooral over de paragrafen 24-38 en 88-147 m hoofdstuk 8 ("The semantics andgrammar of adverbiale") en verderop ook nog over enkele paragrafen van hoofdstuk 194 lets dergehjks doet de ANS alleen in het hoofdstuk over woordvolgorde van de zm, dat in dit opzichtdus geheel op zichzelf StaatBIBLIOGRAFIEOverdum, B., Rapporteren Z p. 1986 (Aula 133)Quirk, R., S Greenbaum, G Leech, Jan Svartvik, A comprehensive grammar of the English languageLondon and New York 1985Renkema, J , Schrijfwijzer Den Haag 1982, vijfde drukER in de ANSE. C. Schermer- VermeerDe in de ANS gebruikte terminologie sluit hoofdzakelijk aan bij die van de tradi-tionele grammatica. Dat geldt echter niet voor de term "plaatsonderwerp", denaam die het zinsdeel er in zinnen als (1) en (2) heeft gekregen, en die overge-nomen is uit het structuralistische werk van Bech en Paardekooper.(1) Er zit suiker in de erwtensoep.(2) Er wordt teveel gezanikt.

"Meer of minder gebruiksgrammatica? Een vergelijking van de ANS met ""Quirk""."

NARCIS 

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2723313/download

"Meer of minder gebruiksgrammatica? Een vergelijking van de ANS met ""Quirk""."

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications

NARCIS