Borg, M.B. ter

Leiden University Scholary Publications

L E T T E R& G E E S TEINDREDACTIE JAAP DE BERG EN JAFFE VINK • VORMGEVING LEONIE BREEBAARTWe leven - volgens menigefilosoof - in een cultuur zonderGrote Verhalen, anders gezegd:zonder het grootse gemeen-schappelijke perspectief datvroegere generaties ontleendenaan de Bijbel, de Grieksemythologie of de Verlichting.In onze samenleving zou hetGrote Verhaal versplinterd zijn invele kleine.Of is deze verscheidenheid maarschijn? Is niet zozeer het GroteVerhaal verdwenen als wel demanier waarop het eeuwenlangwerd uitgebeeld? Leeft het nogaltijd voort, maar nu in eengedemocratiseerde, gebana-liseerde vorm?Het aardse paradijs, verbeeld door19e-eeuwse schilders, heeft eenprijskaartje gekregen. „Uit ditprijskaartje blijkt dat de gewoneman het zich kan permitteren.Een vliegvakantie naar eenpalmenstrand: dit deel van hetgrote verhaal is werkelijkheidgeworden."door Meerten B. ter BorgAls ik de golven aan het strand zie, het strand zie,denk ik aan de vakantie, vakantiedan denk ik ook aan jouwaarom bleef je me niet trouw? (Ria valk)B De Grote Verhalen zijn achter-haald. De mensen geloven er nietmeer in. Ze hebben geen invloedmeer op hun handelen. Ze zijn gefrag-menteerd. Mensen hebben nu zelf hunverhalen, leder individu voor zich." Ditzou een hoofdkenmerk zijn van hettijdperk waarin we volgens sommigengeacht worden te leven: het post-mo-dernisme.Waar deze analyse op doelt, is niet moei-lijk in te zien. Het gaat om een grootsgemeenschappelijk perspectief, dat eensamenleving als geheel zijn richting geeften dat gevat kan worden in een of meerinspirerende, charismatisch geladen ver-halen. Het Oude en het Nieuwe Testa-ment vormen zulke grote verhalen. Het-zelfde geldt voor de Griekse mythologie.Het laatste grote verhaal dat mensen be-roerd heeft, is het project van de moder-niteit geweest. De in de Verlichting op-gekomen gedachte dat de mensen zelf instaat zouden zijn door middel van redelijkdenken en wetenschappelijke vooruit-gang een goede, welvarende, rechtvaar-dige maatschappij te maken. Ook dezeillusie zou nu aan gruzelementen liggen.Deze these wordt veel naar voren ge-bracht door filosofen, die zelf ook weerpost-modern worden genoemd. De theseis invloedrijk. Je hoort hem te pas en teonpas.De grote verhalen werden in het verle-den naar voren gebracht door schrijvers,denkers en politici. Dat spreekt voor zich.Maar ook componisten en schilders de-den dat.Wie zich niet kan voorstellen hoe eenschilder in de negentiende eeuw de gro-te verhalen naar voren kan brengen,moet eens gaan kijken naar het werk vande 19e-eeuwse Fransman Pierre Puvis deChavannes, van wie tot eind mei nog eenoverzichtstentoonstelling in het Rijksmu-seum Vincent van Gogh in Amsterdam tezien is. Hij is vooral beroemd gewordendoor zijn grote wandschilderingen op ge-wijde plaatsen als de Sorbonne, het stad-huis van Parijs en het Panthéon.Deze wandschilderingen hadden ver-schillende functies. Ze moesten aange-naam zijn en decoratief. Niet te opdrin-gerig, rustgevend. Maar ze moesten ookinteressant zijn, je moest er lang bij kun-nen verwijlen. Daarbij moesten ze ooknog een groot verhaal uitdrukken. Vaakwas dat het grote verhaal van Frankrijk.Dat was helemaal nodig na 1872, toenFrankrijk zijn wonden moest likken en zijnzelfrespect moest hervinden na de verlo-ren oorlog tegen Duitsland. Kijkend naarde monumentale wandschilderingen,moest de beschouwer zijn identiteit alsFransman hervinden. Hij moest zich reali-seren dat hij als Fransman de vertegen-woordiger bij uitstek was van het medi-terrane cultuurgoed, de bakermat van dewesterse beschaving waar het christen-dom eh dé antieken hand in hand gaan.Puvis is erin geslaagd dit bijzonder goedover te brengen in wandschilderingen, ofook schilderijen, die titels dragen als Deantieke visie, De christelijke inspira-tie, De literatuur, de wetenschapen de kunst. De vrede, De oorlog,De arbeid. De rust. Het zijn meestalidyllische taferelen, waarin bevalli-ge vrouwen, van een klassiekeschoonheid, en krachtige, goedge-bouwde mannen aangenaam ge-groepeerd zijn in arcadische land-schappen. Dit alles is uitgevoerd inbetrekkelijk fletse kleuren.Als we de schilderingen zien, mer-ken we dat ze uit een voorbije tijdzijn. We moeten even wennen enwe hebben even tijd nodig om zete interpreteren. Het is ons nietonmiddellijk duidelijk wat nu Dearbeid moet voorstellen, en wat Derust De sfeer is even vredig enverstild, alleen de groepering vande figuren is anders.De arbeid en de rust van Puvisstaan wel bijzonder ver af van dearbeid zoals die werkelijk was inzijn tijd, gekenmerkt door een tenhemel schreiende sociale onrecht-vaardigheid. Nee, het ging Puvis deChavannes duidelijk niet om diewerkelijkheid. Het ging hem om deidee. Dat was ook de kritiek vaniemand als Toulouse-Lautrec, dieeens een satire maakte van eenberoemde schildering van Puvis.De serene stilte van het heiligebos, waarin de muzen elegant ge-groepeerd staan, wordt verstoorddoor een luidruchtige optocht van19e-eeuwse burgers in zwarte pak-ken en uniformen. Het Ionischetempeltje op de achtergrond is ge-tooid met een klok, die vijf overnegen aangeeft.Lautrec vond dat het werk van Pu-vis te ver af stond van de werkelijk-heid van Parijs. Hij wilde levendemensen. Mensen van wie de geestkwetsbaar is en het vlees aan slijta-ge onderhevig. Zo schilderde hij zezelf.Vergeleken daarbij zijn de mensenvan Puvis vleeskleurige standbeel-den. Daarin verschilt Puvis hemels-breed van de schilders door wie hijzich liet inspireren: de frescoschil-ders uit de Italiaanse renaissance.Bij hen wordt het grote verhaalnog gedragen, zo lijkt het wel,door levende mensen. Bij Puviswordt het verhaal verbeeld doorsymboolfiguren. Kunnen we dit alseen vingerwijzing zien, dat hetgrote verhaal van de mediterrane traditieal dood was?Puvis de Chavannes was niet onomstre-den, maar hij had vele navolgers en be-wonderaars. Er waren zeer vele, zeervooraanstaande kunstenaars die erop uitwaren het grote verhaal gestalte te ge-ven. Te midden van hen nam Puvis eenuiterst belangrijke plaats in. Hij had in-vloed op zijn kunstbroeders, bijvoorbeeldop Van Gogh. Maar in veel sterkere mateook op Seurat en Gauguin, die zijn beel-dende middelen voor een deel overna-men. Ook bij hen vaak nogal statischefiguren in een betrekkelijk plat vlak. MaarGauguin zag wel de discrepantie tussenhet arcadische landschap van de idee ende steeds meer vervuilde en gecorrum-peerde landschappen van de werkelijk-heid. Hij ging op zoek naar een nieuwonbedorven groot verhaal, dat nog wasingebed in een onbedorven werkelijk-heid. Hij zocht dat onder andere in Tahiti,waar het ook al niet te vinden was.Puvis en Gauguin beïnvloedden sameneen groep jonge kunstenaars, die zichmet enige zelfspot Les Nabis, de Verlich-ten, noemden. Als je naar hun schilderij-en kijkt (dat kan vanaf eind mei in Zurich),dan vraag je je af, wat ze eigenlijk ge-meen hebben, behalve een aantal aanPuvis en Gauguin ontleende stijlkenmer-ken. Ze hadden een programma met eengroot verhaal, opgesteld door Denis,maar daar leken andere leden, zoals Vuil-lard en Bonnard, zieh bitter weinig vanaan te trekken. De schilderijen van Vuil-lard, die vooral het huiselijk leven totonderwerp hebben, wijken hemelsbreedaf van de godsdienstige afbeeldingenvan Denis zelf en van het Nederlandse lidVerkade.Dit is een beetje kenmerkend voor allekunstenaars van rond de eeuwwisselingmet een Grote Boodschap, of ze nu doorPuvis beïnvloed zijn of niet. De bood-schappen beginnen uiteen te lopen. Erkomen vele grote verhalen, met een ver-scheidenheid aan uitgangspunten endoeleinden. Als het doel is, niet mee tegaan met de oppervlakkige moderne tijden naar het mysterie te blijven zoeken,dan gaat dat op uiteenlopende manieren.Als men daarentegen het grote verhaalvan de moderne tijd probeert te verbeel-den, dan gebeurt dat ook weer op zoveelverschillende manieren.Zo zien we eigenlijk al rond de eeuwwis-seling gebeuren wat de post-modernis-ten zien als kenmerkend voor de post-moderne tijd. Dat het grote verhaal uit-eenvalt in een grote verscheidenheid vanverhalen. Echt verrassend is dit niet,want Nietzsche zag het al gebeuren in dejaren 1880. En de socioloog Max Weberbeschrijft in de eerste jaren van dezeeeuw al een levensbeschouwelijk plura-lisme, waaruit een 'strijd der goden' zoumoeten volgen. Het verschil met de post-modernisten is hoogstens, dat de laat-sten zich erbij hebben neergelegd dat ereen veelheid aan verhalen is. Maar datdeed in Webers tijd de Franse socioloogDurkheim in feite ook al.Hebben de post-modernisten iets nieuwste pakken en hebben ze gelijk, dat we nupas in een pluriforme, of zoals zij zeggenpost-moderne samenleving belanden? Ofis de grote verscheidenheid die we bij devolgelingen van Puvis zien opkomen, nuTrouwZATERDAG 14 MEM 994juist kenmerkend voor de moderne tijd,zoals bijvoorbeeld de Engelse socioloogAnthony Giddens meent? Ik opteer voorhet laatste en ik voeg er nog iets aan toe:dat die verscheidenheid voor een belang-rijk deel schijn is. Er is een grote verschei-denheid in cultuuruitingen, maar die kun-nen slechts bestaan op grond van eengemeenschappelijk verhaal.Zoals iedere cultuur-uiting, vertelt ook deschilderkunst ons veel over de cultuurwaaruit zij afkomstig is. Ze vertelt onsook iets over het lot van de grote verha-len. Maar ze vertelt niet alles. Afzonder-lijke cultuuruitingen zijn geen spiegelsvan de hele culturele werkelijkheid. Zijvertellen slechts een deel en daarommoeten we steeds de culturele contextin de beschouwingen betrekken. Ik zaldat doen. Ik neem weer Puvis als uit-gangspunt en ik zal me nauwelijks bege-ven buiten het gebied van de beeldendemiddelen, de plaatjes.De zee is op veel werk van Puvis deChavannes te zien. Het ontspannen ver-pozen op het strand van naakte of half-naakte vrouwen die dromerig niets doenof hoogstens hun huid of hun haar ver-zorgen, was voor hem een manier bijuitstek om het bijna paradijselijke uit tedrukken. Dit geldt voor de hele 19e-eeuwse Franse schilderkunst, die hier-voor teruggrijpt op klassieke voorbeel-den. De manier waarop Puvis dat deed, isin de moderne kunst veel nagevolgd. Wezien het bij Gauguin, en ook Seurat is erzeer direct door beïnvloed in verschillen-de van zijn schilderijen. Dat geldt ook,zoals de tentoonstelling laat zien, voorschilders als Matisse met zijn beroemdeLuxe, calme et volupté uit 1904, waarinhij de mediterrane sfeer probeert te vat-ten, en voor Picasso met zijn Baadstersuit 1918. Deze traditie zet zich nogvoort, zou je kunnen zeggen, tot en metLegers Partie de campagne uit 1954.Als ik de golven aan het strand zie, hetstrand zie,denk ik aan de vakantie, vakantiedan denk ik ook aan jouwaarom bleef je me niet trouw?En daarna? De idyllische strandscèneszijn er nog steeds, en nog steeds opplaatjes, op wandschilderingen. Tegen-woordig is het niet meer de kunst,maar is het de reclame die onsvertelt hoe we beloond kunnenworden met zon en water en ero-tiek op verre stranden. Halfnaaktniets doen op het strand. Het is dewereld van Puvis, maar nu meteen prijskaartje erbij. Uit het prijs-kaartje blijkt dat de gewone manhet zich kan permitteren. Eenvliegvakantie naar een palmen-strand. Dit deel van het grote ver-haal is werkelijkheid geworden.Deze werkelijkheid is niet eeu-wig. Na veertien dagen vliegenwe weer terug. Maar dan wordthet verhaal weer verteld en be-leefd. Niet alleen door middel vanwoorden, maar vooral ook doormiddel van beelden, op duizen-den dia- en video-avondjes. Hetgrote verhaal is niet dood. De be-lofte van de paradijselijkheid is,voor zo lang als het duurt, uitge-komen. De democratische paradij-selijkheid beperkt zich niet langertot de schilderkunst of tot wand-schilderingen op de binnenmurenvan een officieel gebouw. Ze kanworden beleefd door heel veelmensen en daarna wordt ze, dankzij de technologie, vastgelegd engeprivatiseerd verteld, en zo be-vestigd en herbevestigd. Dit ge-deelte van het grote verhaal leeft.Wat hier is gebeurd, gebeurt weJvaker met de oude, grote verha-len. Ze zijn niet verdwenen. Watverdwenen is is slechts hun oor-spronkelijke manier van verbeel-den. Ze zijn van de Olympus en deParnassus afgedaald. Ze zijn inpraktijk gebracht, gedemocrati-seerd en gebanaliseerd. Ze zijnzelf geen onderwerp meer van dekunst, hoogstens is de banalise-ring dat nog, zoals in de schilderij-en van de in New York geborenschilder Eric Fischl. Maar voor hetoverige is het gezonken cultuur-goed dat het strandleven nu is,een vanzelfsprekendheid gewor-den, waaraan velen achteloosvoorbijgaan, om dan met veelaplomb te beweren, dat het ver-dwenen is.De tentoonstelling over Pierre Puvisde Chavannes in het Van Gogh-mu-seum in Amsterdam duurt nog tot enmet 29 mei.PUVIS DE CHAVANNES JONGE V*>UWEN AAN HET STRAND VAN DE ZEE, 1879 COLLECTIE MUSEE DU LOUVRE, PARir,

Als ik de golven van het strand zie

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2722652/download

Als ik de golven van het strand zie

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications