Borg, M.B. ter

NARCIS 

Soeverein manifesteert zich hier de protestantse burgerlijkheid

Leiden University Scholary Publications

L E T T E R& G E E S TJAN MULLER NAAR ADRIAEN DE VRIES: DE ROOF VAN DE SABIJNSE ANDREAS STOCK (') NAAR JACQUES DE GHEYN H BOOGSCHUTTER MET MELKMEISJE, CA. 1610MAAGDEN, ROND 1600 COLLECTIE MUSEUM BOYMANS VAN BEUNINGEN, ROTTERDAMSOEVEREIN MANIFESTEERT ZICH HIERDE PROTESTANTSE BURGERLIJKHEID„Wat we zien is een revolutie,burgerlijk en protestants. Diekleine, bescheiden, sobereschilderijen zijn eigenlijkonvoorstelbaar brutaal."De tentoonstelling 'De dageraadvan de Gouden Eeuw', tot beginvolgende maand nog te zien inhet Rijksmuseum, vertelt hoeonze schilderkunst geworden iswat zij is: een spiegel van deHollandse mentaliteit.door Meerten B. ter Borge kunnen naar een kunstwerkkijken om van de schoonheid tegenieten. Maar ook kun je pro-beren uit een kunstwerk af te lezenwat voor wereldbeeld de maker en zijnpubliek erop na hielden. De tentoon-stelling De dageraad van de GoudenEeuw is zo ingericht, dat hij zich daarvoortreffelijk voor leent.Denkend aan de schilderkunst van deGouden Eeuw zien we weidse landschap-pen voor ons, gestoffeerd met een paareenvoudige boeren. Of we zien een bin-nenhuisje met een zwart-witte tegel-vloer, waar vrouwen een gesprek voeren.Of misschien is er maar één vrouw: hetmelkmeisje, in close-up. We zien portret-ten, waarop de kleding sober lijkt. Geenoverdreven opsmuk, geen schone schijnmaar waarheid.Met dit beeld van de Gouden Eeuw cor-respondeert het zelfbeeld van Nederlan-ders: soberheid, eenvoud. Zo zijn wij. Weverachten onszelf erom en we zijn ertrots op.Op deze tentoonstelling is te zien hoe ditzelfbeeld voortkomt uit iets heel anders.Vrijwel het eerste wat we zien als webinnenkomen is een gigantisch doek metdaarop zeer veel, uitbundig gespierdeblote mannen, die in allerlei houdingenop de grond liggen of uit een blauwehemel naar beneden komen vallen. Dit isgeschilderd door Cornelis van Haarlem enzou de val der titanen voorstellen. Dat ishet begin. Er zijn veel wilde, gewelddadi-ge taferelen uit de mythologie, op groteformaten met veel, uiterst deskundig ge-schilderd, prachtig in perspectief ge-plaatst mensenvlees.Het contrast met wat wij als de GoudenEeuw zijn gaan zien, is zo groot, dat welis gesuggereerd dat de titel van de ten-toonstelling niet deugt. Het tegendeel ishet geval. De titel is uiterst treffend,want wie de tentoonstelling doorloopt,neemt waar hoe rond 1600, datgene ./atwij onder de Gouden Eeuw verstaan, op-komt.Wat we zien is een snelle en radicaleontwikkeling in de kunst als een weer-spiegeling van de dramatische politiekeen sociale ontwikkelingen. Aan het beginvan de tentoonstelling is de TachtigjarigeOorlog op zijn hoogtepunt en over deafloop is niets zeker. Het is de tijd van demoord op Willem van Oranje en de valvan Antwerpen, waardoor een grote mi-gratiestroom op gang komt.Ook de kunstenaars bevinden zich in eenonzekere situatie. Reformatie en beel-denstorm hebben hen van hun belangrijk-ste opdrachtgever - de kerk - en hunbelangrijkste onderwerpen - heiligen -beroofd. Nieuwe maecenassen zoekenze onder andere aan de internationalehoven en nieuwe onderwerpen vinden zein de mythologie en de bijbelse geschie-denis. Het gewelddadige van veel onder-werpen sluit goed aan op het geweldda-dige en heldhaftige van hun tijd. Hunmanier van schilderen is, net als hunmarkt, internationaal. Ze oriënteren zichop het Italiaanse manierisme. Om op diemarkt overeind te blijven moeten ze netzo goed of beter schilderen dan de con-currentie uit het buitenland.De mythologische en historische tafere-len zijn van oudsher altijd meer dan zo-maar scènes uit een spannend verhaal.Het zijn ook allegorieën. Dat geldt even-eens voor de Hollandse schilders. Heelbewust vertellen de schilderijen het ver-haal van de dag. Als bij voorbeeld het pasbelegerde Haarlem -ter verfraaiing vanhet stadhuis - bij Cornelis van Haarlemeen 'Kindermoord in Bethlehem' bestelt,dan is dat niet toevallig. Een dergelijkgroot en spectaculair schilderij, met veelbloot, dient niet alleen ter verfraaiingvan het stadhuis, ter verdieping van debijbelkennis van wie het aanschouwt ofter vergroting van het prestige van destad, die zich zo'n doek kan veroorloven,maar het dient ook om aan te geven datHaarlem - even onschuldig als de kinde-ren van Bethlehem - ook ten prooi isgevallen aan een misdadige machtswel-lusteling. En net als destijds, is ook nu hetwalgelijke gemoord zonder het gewens-te resultaat geblevenDaarnaast bevatten de schilderijenmeestal ook een zedenles. De val van detitanen kan ons leren hoe, hoogmoedvoor de val komt. Dat soort zedenlessenzijn er veel te zien: hoe schijn bedriegt,hoe matigheid loont, hoe geld deurenopent.De schilders zijn succesvol, en dat is deoorlog ook. Er begint zich een nieuwepolitieke eenheid af te tekenen. Lang-zaam wordt duidelijk wat het grondge-bied en de aard van de politieke eenheidzal zijn: niet meer adellijk, maar overwe-gend burgerlijk. De adel komt als leger-aanvoerder in dienst van deburgers. Hetgevolfj is een enorm zelfbe^us-rzijn bij deelite.Door dit zelfbewustzijn, zo meldt eenbordje op de tentoonstelling, krijgen deschilders meer belangstelling voor dewerkelijkheid om hen heen Ze gaan na-turalistischer schilderen. Geen titanen-strijd meer, maar een vredig binnenhuis-je, vlakke landschappen, boeketten.Het lijkt onwaarschijnlijk. Als de overwin-ning het zelfbewustzijn zo vergroot,waarom dan niet nog grotere, nog pom-peuzere schilderijen, waar het triomfalis-me vanaf straalt, die stijf staan van zelfo-verschatting zoals in Versailles, zoalstoch ook in de republiek Venetië? Waar-om dan die voorkeur voor kleine, intiemetafereeltjes?Hoe merkwaardig het ook lijkt, met dezeversobering drukken de schilders wel de-gelijk hun zelfbewustzijn en hun gevoelvan triomf uit. In de eenvoud van detaferelen wordt namelijk de visie uitge-drukt, die velen op de overwinning had-den: die was niet bevochten door tita-nen-strijd, maar door de levenshoudingvan de Hollanders; hun moraal van gema-tigdheid heeft de overwinning opgele-verd.En hoewel het historie-schilderen blijftbestaan en zich vernieuwt door impulsenuit het buitenland, is deze versobering demeest opvallende trend In plaats vangroter te worden, worden de formatenkleiner; in plaats van kleuriger te worden,worden de schilderijen grijzer, zoals hetweer. Er ontstaan zogenaamde monoch-romen, schilderijen opgebouwd uit éénkleur. Er ontstaat een nieuwe schilder-stijl, die typisch Hollands is en die eenhoofdrol zal gaan spelen in de kunstge-schiedenis. Ook in deze eenvoudige schil-derijen wordt ons op allerlei manierengeleerd dat matigheid een deugd is, datalles ijdelheid is en het leven kort.Hoewel sobere zedenlessen hemelsbreedverschillen van de mythen-schilderingen,is de wijze waarop de lessen tot uitdruk-king worden gebracht, niet helemaalnieuw. Professor Bruyn wijst er in eenvoortreffelijk essay in de catalogus op,dat in de Zuidelijke Nederlanden, onderandere door Breughel, al zedenlessenwerden verpakt in dagelijkse taferelen.De schilderijen waren en zijn in de Noor-delijke Nederlanden bekend en gewaar-deerd. Dank zij de vele migranten uit hetZuiden, die zich hier na de val van Ant-werpen van 1585 vestigden, heeft dezetraditie zich in Nederland goed doorge-zet.Versobering van de manier van uitdruk-ken houdt paradoxaal genoeg tevens eenintensivering van de zedenles in. Wan-neer deze lessen niet meer louter totuitdrukking worden gebracht middelswoeste mythologische taferelen, maardoor middel van eenvoudige binnenhuis-tafereeltjes, dan neemt de dramatiek vande les af. Maar aangezien het niet langergaat om werelden, die niet echt Bestaanen die men slechts met behulp van defantasie kan bereiken neemt tegelijker-tijd de indringendheid van de boodschaptoe De zedenlessen worden nu gelegd ineen wereld, zoals men die om zich heenheeft. Daarmee krijgt de moraal eendwingend werkelijkheids-karakter.Al met al komt in deze schilderijen eenmentaliteit tot uitdrukking, die wij Ne-derlanders meer en meer als de onze zijngaan beschouwen en die calvinistischwordt genoemd. Dat laatste is niet hele-maal terecht. De leer van gematigdheiden van het juiste midden is ouder enalgemener dan het calvinisme. Je kunthem net zo goed aristotelisch, erasmi-aans of humanistisch noemen.Behalve deze intensivering van de matig-heid zien we nog andere kenmerken vanonze mentaliteit. Deze worden door de(godsdienst-)socioloog Max Weber welals typisch voor het protestantisme be-schouwd. Daar is om te beginnen debinnen-wereldlijke oriëntatie. Willen weGod werkelijk dienen, zo luidt de redene-ring, dan moeten we dat in de eersteplaats doen in deze wereld. Door daarinte werken moeten we Gods glorie totuitdrukking brengen en niet in kloosters,die ver van het dagelijks gewoel liggenen ook niet in contemplatie, in navelsta-ren. Wanneer men van mythologischeallegorieën afstapt en de ethische bood-schap in de wereld van alledag tot uit-drukking brengt, dan is dat zo'n toenamevan binnen-wereldlijkheid.Bij die omslag is sprake van wat Webermet een prachtige term onttovering vande wereld heeft genoemd. Het denkenover de wereld wordt volgens hem in dejoods-christelijke traditie, maar vooral inhet protestantisme, in toenemende mateontdaan van allerlei fantastische verzin-sels. Dat is precies wat er gebeurt als dezedenlessen in de alledaagse, laag bij degrondse werkelijkheid worden gelegd enaan een godenwereld worden onttrok-ken.Je zou kunnen zeggen dat deze onttove-ring en deze toename van de binnen-wereldlijkheid in de zestiende eeuw indrie stadia heeft plaatsgehad. Eerst (datvalt buiten het bestek van de tentoon-stelling) wordt het schilderen van heili-gen, die als werkelijk werden ervaren,verboden en worden veel beeltenissenvan heiligen vernietigd. Vervolgens ko-men er prenten met mythologische alle-gorieën, die betrekking hebben op ethi-sche kwesties. Het gaat hier om afbeel-dingen, waarvan men weet dat het nietecht is, maar slechts een verhaaltje. Tenslotte worden de ethische kwesties uit-gedrukt middels het afbeelden van dewerkelijkheid van alledag. Een schrikba-rende toename van de Hollandse nuch-terheid.Bij dit alles speelt de ethische oriëntatie,die volgens Weber een kenmerk is vanhet protestantisme, een belangrijke rolHet gaat daarbij om het gedrag, om ge-dragsstandaards, om aanwijzingen om-trent de manier waarop we hebben televen. Deze verbinding tussen ethiek engodsdienst is minder vanzelfsprekenddan wij denken.'De dageraad van de Gouden Eeuw' de-monstreert heel mooi hoe, waaruit enwaarom deze manier van schilderen isontstaan. Deze schilderkunst is een pic-turale bewustwording van de mentaliteitdie we hebben. We weten wie we willenzijn. Onder andere aan de hand van deschilderkunst, die zich overal en in bijnaalle lagen van bevolking ging manifeste-ren, is men zich bewust geworden vanwat typisch Hollands is. Hierdoor is onzementaliteit niet alleen tot uitdrukking ge-bracht, maar ook versterkt.We zien de manier van schilderen, niet dementaliteit ontstaan. Die moet er eerderal geweest zijn. Wat er rond zestienhon-derd gebeurt, is dat zij salonfähig wordtverklaard door de dames en heren schil-ders en hun publiek, die de adellijke gran-deur verachten. Soeverein manifesteertzich hier de burgerlijkheid. Trots komtmen voor zijn protestantse burgerlijkheiduit. Wat we zien is een revolutie, burger-lijk en protestants. Die kleine, beschei-den, sobere schilderijen zijn eigenlijk on-voorstelbaar brutaal.De tentoonstelling 'De dageraad van de Gou-den Eeuw' is te zien in het Rijksmuseum inAmsterdam tot en met 6 maart.ABRAHAM BLOEMAERT DE DOOD VAN NIOBE S KINDEREN, 1591••••••iCOLLECTIE STATENS MUSEUM FOR KUNST, COPENHAGENVAN DOMME KIJKDOOS NAARSLIM INFORMATIE-APPARAATNederland is er nog lang niet aan toe, maar inAmerika tekent het zich al aan de horizon af: hettijdperk van de smart television, de pienterebeeldbuis. Via dit multifunctionele scherm kaneen mens inkopen doen, confereren, videofoon-gesprekken voeren, films selecteren op regis-seur of genre, in spelletjes zijn krachten metenmet een verre vriend, colleges volgen - en, ui-teraard, tv-programma's oproepen, maar dan opde tijd die hij zelf verkiest.In een supplement brengt The Economist denakende metamorfose van het medium ('vandomme doos naar informatie-apparaat') inkaart. Ze is, ruwweg gezegd, van drie factorenafhankelijk. Eén: samenvoeging van media-, te-lecommunicatie- en computerconcerns tot éénindustrie, die voor haar produkten een glasve-zelnet van elektronische snelwegen aanlegt. Deeerste manoeuvres in deze richting'hebben zichin de VS al voltrokken. Twee: de invoering vandigitale televisie, waarvan de signalen - bits - inno time en in onvoorstelbare hoeveelheden viahet glasvezelnet kunnen worden verzonden.Een praktisch gevolg is dat een programma van,pakweg, anderhalf uur opnametijd in enkeleseconden wordt afgeleverd bij de klant, die hetop elk gewenst moment kan bekijken.Daar heeft hij dan wel - derde factor - een aanzijn tv gekoppelde computer voor nodig. Zo'nset-top box vertaalt digitale signalen en 'maaktdomme tv's slim'. Zo slim, voorspelt The Econo-mist, dat de kijker naar believen films bekortenof stukken van diverse actualiteiterprogram-ma's tot een eigen overzicht combineren kan.Aan de ontwikkeling van deze set-top boxeswordt in de VS hard gewerkt. The Economistverwacht dat de eerste binnen drie jaar tegeninlevering van nog geen $300 zijn te bekomen.Dat de al dan niet vermeende zegeningen vandeze revolutie zich tot de rest van de wereldzullen uitstrekken, staat voor het weekblad bui-ten kijf. Voor ettelijke gebieden kan dat evenduren; ze zijn nog nauwelijks aan traditionele tvdoor Jaap de Bergtoe Van iedere 100 toestellen stonden er in1992 maar 8 in Latijns Amerika en 1 in Afrika.Legio zijn uiteraard de sociale, culturele en com-merciële problemen die de opmars van multi-functionele digitale tv zal scheppen in regio'sdie zich er wél op kunnen tracteren. Een risicoonder vele, in The Economist gesignaleerd, is deopkomst van een 'informatie-aristocratie' - wel-gestelde Amerikanen in riante, goed bescherm-de buurten die zich het nieuwe spul kunnenpermitteren, terwijl vele miljoenen arme landge-noten veroordeeld blijven tot de ouderwetsekijkdoos.The Economist, 12-18 februari, ƒ 8.JACOB BURCKHARDT KRIJGT ,NA EEN EEUW WEER GELIJKSommige Duitse historici schijnen erover te tob-ben dat ze de ineenstorting van het Sovjet-imperium niet hebben voorzien, en evemmin deherleving van het nationalisme in Ostmitteleuro-pa en Zuidoost-Europa die erop is gevolgd Datlijkt misschien vreemd voor wie aan de ge-schiedschrijving nooit veel prognostische bete-kenis heeft toegekend, maar onder zijn collega'sleven daar toch minder simpele opvattingenover, legt de historicus W J. Mommsen, hoogle-raar te Dusseldorf, in het kwartaaltijdschriftNeue Rundschau uitMet name Sozialhistoriker en beoefenaars vande structuurgeschiedenis hebben zich lang ge-vleid met de gedachte dat hun onderzoek vanstructuren en kwantitatieve trends licht konwerpen op de toekomst. Voor zover ze zich metOost-Europa bezighielden, hebben de omwen-telingen aldaar hen lelijk verrast. Ze hadden ermeer rekening mee moeten houden, zegtMommsen, dat aan die revoluties niet zozeerkwantificeerbare economische en sociale facto-ren debet waren, als wel onmeetbare mentaleprocessen, waaronder vooral de invloed van de'morele energie', gegenereerd door dissidentegroepen en enkelingen.In twee opzichten heeft de recente geschiede-nis van Ostmitteleuropa ook de geschiedweten-schap hervormd, concludeert Mommsen. Haarbeoefenaars hebben in het algemeen meer ooggekregen voor het cruciale belang van mentaleveranderingen. Daarmee hebben cultuur en reli-gie (maar niet per se de kerken!) de status vanhistorische krachten herwonnen, die de ZwitserJacob Burckhart er al meer dan eerl eeuw gele-den aan toeschreef. Opgewaardeerd is ook- ten tweede - de traditionele diplomatieke ge-schiedschrijving. Ze dankt dit aan 'de terugkeervan de klassieke machtspolitiek uit het eind vande vorige en het begin van deze eeuw', dieMommsen her en der in Europa signaleert. Dehuidige politieke toestand heeft, meent hij, veelweg van wat Europa kort vóór de Eerste Wereld-oorlog of in de jaren twintig beleefde. Toen ,,isEuropa er niet in geslaagd, de destructievekrachten van concurrerende vormen van natio-nalisme te beteugelen, waardoor Woodrow Wil-son's beroemde programma om het continentsafe f or democracy te maken, wel moest misluk-ken. Nu staan we voor vrijwel hetzelfde pro-bleem."Mommsens beschouwing staat in een nummerdat goeddeels gewijd is aan het thema Ge-schichte denken, Geschichte schreiben en dat- ik merk het maar ter eventuele waarschuwingop - bij de lezer enige affiniteit met abstractDuits jargon veronderstelt.Neue Rundschau, 1994/1 (uitg. S. Fischer Ver-lag, Frankfurt/Main), 168 blz. - ƒ 17,90.TrouwZATERDAG 19 FEBRUARI! 994

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2722612/download

Soeverein manifesteert zich hier de protestantse burgerlijkheid

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Leiden University Scholary Publications