Borg, M.B. ter

Leiden University Scholary Publications

L E T T E R& G E E S T,, De massa bestaat uit mensendie niet zo in zingevingsvragengeïnteresseerd zijn. Ze heeft,net als Papageno uit DieZauberflöte van Mozart, vooralbehoefte aan een fatsoenlijken aangenaam leven zonder alte veel problemen: een beetjelol, een beetje seks, een beetjeopwinding."Maar er is ook eenlevensbeschouwelijke elite diespreekt van een crisis in dezingeving.„Papageno zit nu op de zetelvan Sarastro en heetHenny Huisman."door Meerten B. ter Borgaaraan ontleent het levenzijn zin? Traditionelechristelijke antwoordenop die vraag kunnen uiteenlo-pen, maar de kern blijft dezelfde:aan Gods bedoelingen met dezewereld. Door God kon het nietanders, of de gebeurtenissen dieplaats vonden, hoe onbegrijpe-lijk, onrechtvaardig en absurdook, vonden uiteindelijk eenplaats in Gods plan met de we-reld. Of niet natuurlijk. Want wezitten hier met een uiterst inge-wikkelde problematiek: wat isdan wel Gods plan? Kunnen wehet kennen? Wat is de rol van hetkwaad? Wat is de rol van demenselijke vrijheid? Dit is vanouds het terrein van de theolo-gen.Vanaf de 18e eeuw werdende theologen uitgedaagddoor filosofen, die zichzelfniet óók als theoloog be-schouwden. Zij begonnende betekenis van God intwijfel te trekken, en vaakook de competentie van detheologen; in de 19e eeuwkwam het zover, dat Godwerd dood verklaard. Maardat betekende niet automatisch,dat de zin aan het leven werdontnomen. De zin van het levenkon gevonden worden in hoog-gestemde idealen, in de vooruit-gang, in het werken aan eenrechtvaardige, zindelijke samen-leving. Dit wordt wel het projectder moderniteit genoemd.Maar volgens velen is in onze tijd,na het geloof in het verhaal vande theologen, ook het geloof inhet verhaal van de moderniteitaan het wankelen gebracht. Ja,het is zelfs nog erger. Volgens defilosoof Lyotard is zelfs het heim-wee naar een dergelijk, wat hijnoemt 'groot verhaal' verlorengegaan. Dit is de post-moderneconditie.Dit is, samengevat, de manierwaarop veel theologen en filoso-fen de ontwikkeling van de zinge-ving in de westerse samenleving zien.Deze wordt vaak als een pijnlijke, crisis-achtige ontwikkeling ervaren, waarin ervan alles gered moet worden: God; hetabsolute; de moraal.Eén ding vergeten wij: hoewel het overeen universele problematiek gaat, liggener weinig mensen van wakker van. Er iseen kleine groep zeer geïnteresseerd,terwijl de meesten liever over gaan totde orde van de dag.Die kleine minderheid bestaat uit men-sen met een bijzondere interesse in le-vensbeschouwelijke vraagstukken. Latenwe ze de levensbeschouwelijke elite noe-men. Waaruit bestaat of bestond dezeelite? Aanvankelijk vooral uit wat de so-cioloog Max Weber 'religieuze virtuozen'noemde. Dat zijn mensen met een uitzon-derlijk gevoel voor het religieuze, hetspirituele. Mensen die als het ware eenopen verbinding hebben met het onein-dige. Of mensen die in staat zijn de bandmet het oneindige te verwoorden.Als deze religieuze virtuozen succes heb-ben bij de massa, dan worden ze binnende kortste keren aangevuld met machts-virtuozen. (Deze term is bij mijn wetenniet van Weber). In dit geval zijn datmensen die goed aanvoelen, dat de gods-EEN MENS IN NOOD: KRIMINALINSPEKTOR DERRICK WEET WAT HEM TE DOEN STAAf DAN IS ER HET VERHAAL VAN DE GERECHTIGHEID, DIE TELKENS WEER WORDT BEWERKSTELLIGD DOOR EEN ENKELING MET EEN AANTAL HELPERS 'DE DEMOCRATISERING VAN DE ZINGEVINGdienst bruikbaar is als machtsfactor. Overdeze machtsvirtuozen hoeven we nietnegatief te denken. Zij kunnen zich opalle mogelijke manieren nuttig maken. Zeorganiseren bijvoorbeeld de gelovigenen ze zorgen dat er materiële middelenkomen om het geloof te doen bloeien.Beide soorten talent zijn nodig voor hetdoen bloeien van een godsdienst, ensoms zijn beide in één persoon verenigd.Macht en spiritualiteit staan voortdurendter discussie en worden uitgedaagd. Degeschiedenis van de westerse kerk is- naast de geschiedenis van een spiritue-le ontwikkeling - de geschiedenis vaneen machtsstrijd, binnen de kerk én tus-sen de kerk en de rest van de samenle-ving. Het is interessant te zien hoe dekerk in zijn streven om te groeien telkensnieuwe categorieën potentiële gelovi-gen aanboort en daarvoor ook zijn dog-ma's aanpast. Het is bijvoorbeeld schitte-rend om te zien hoe het beeld van Chris-tus verandert, wanneer in de middeleeu-wen de macht van de burgers in de ste-den toeneemt.De kerk heeft getracht het antwoord opde vraag naar de zin van het leven temonopoliseren. En de meeste geletter-den waren er van overtuigd dat er buitende kerk geen heil was. Concurrerendevormen van zingeving van buiten de kerkworden pas in de 18e eeuw salonfähig.De vertegenwoordigers van deze nieuwevormen van zingeving zetten zich expli-ciet, op een provocerende manier, tegende kerk af. Ecrasez l'infâme, roept Voltai-re uit, vrij vertaald: 'Maak het tuig kapot'.En Nietzsche noemt het hoofdstuk vanzijn Aldus sprak Zarathoestra waarin depaus optreedt na de dood van God: 'Bui-ten dienst'.De traditionele godsdienst en de kerkenworden daarbij uitgedaagd en ten deleverdrongen door een nieuwe groep.Naast de religieulevensbeschouwefce virtuozen.een machtsstrijvirtuozen komen erHet isbinnen een kleinegroep: de levenAeschouwelijke elite.Het is de elite die et monopolie heeft opde zin van het leven.een massa is groot.het verwoorden!Een elite is kleinZoals gezegd: de massa bestaat uit men-sen, die niet zo er in zingevingsvragengeïnteresseerd z Ze zijn uit op een zoplezierig mogelij even. In de opera DieZauberflöte van Mozart worden zij geper-sonifieerd in de figuur van Papageno.Hogere zaken interesseren Papagenoniet zo. Als hij naar een goed glas wijnheeft, behoorlijk et<n, een bekoorlijkvrouwtje en veel k deren, dan is zijnleven zinvol. Alleen vfenneer er zich grote schokken 'm zijn lhij graag terug optuoos.Papageno wordt <n'en voordoen, valteen religieuze vir-<e Zauberflöte dui-delijk voorgesteld ab een mindere men-sensoort; zijn zingeving wordt niet eensals zodanig erkend. Hij is soms belache-lijk, soms aandoenlijk. Hij mist het deco-rum en de waardigheid van de levensbe-schouwelijke virtuoos Sarastro. Mozartlaat doorschemeren dat zijn sympathieniettemin uitglat naar Papageno endiens soortgenoten in andere opera's diepretentieloos proberen een leuk en de-cent leven te leden.Wat in Die lüberflöte ook duidelijkwordt, is dat delevensbeschouwelijke ende wereldlijke dite een kaste vormen. Inde tijd van Mozart wordt de grote massaop zijn best gezien als een noodzakelijkkwaad en, waar het geestelijke zakenbetreft, als een te verwaarlozen groot-heid.Twee eeuwen ra Mozart is dat volstrektveranderd. De macht van de massa is eendoorslaggevendefactor in de maatschap-pij geworden. De industriële revolutieheeft geleid tot een geheel nieuwe ma-nier van produceren: massaproduktie.Wat de massa leuk vindt, wordt geprodu-ceerd en er wordt voortdurend gezochtnaar nieuwe produkten om de massa tebehagen. De nieuwe machtselite bestaatuit bureaucraten en technocraten. Dezeelite is overigens ook niet langer toon-aangevend. Zij volgt de wensen van demassa en probeert die te manipuleren.Dit is de kern van de democratisering.Nadat een deel van de levensbeschouwe-lijke elite God dood heeft verklaard, enschitterende verhalen heeft gehoudenover de soevereiniteit van het volk, konhet volk, ook op het gebied van de zinge-ving, de leiding over nemen. Het belang-rijkste mechanisme daartoe is de markt.Overal duikt het marktmodel op. In degodsdienstsociologie wordt dan ook welgesproken over het marktmodel vangodsdienst en levensbeschouwing. Derol van de ineengeschrompelde levensbe-schouwelijke elite lijkt op die van de be-stuurlijke elite: het is meer en meer eenvolgende rol. Het is een kwestie van bij-sturen, van expliciteren. Daarbij is er nietzo gek veel te sturen, want de massaheeft nog steeds, net als Papageno, voor-al behoefte aan een fatsoenlijk en aange-naam leven zonder al te veel problemen:een beetje lol, een beetje seks, een beet-je opwinding. Voor het hogere is nietzoveel aandacht, behalve op crisis-mo-menten, maar die doen zich niet zo vaakvoor, zolang de natuurbeheersing suc-cesvol blijft.Wat er sinds de tijd van Papageno veran-derd is, is dat deze wens van het volk nietlanger belachelijk is en aandoenlijk, maarmaatgevend. Papageno is op de zetel vanSarastro gaan zitten en heet nu gewoonHenny Huisman. Dit is de democratise-ring van de zingeving.De rol van de zingevingselite is dus veran-derd. Ze schrijft niet langer voor wat dezin van het leven is. Dat maakt iedereenzelf wel uit. Ze kan ook niet langer verwij-zen naar het absolute. De markt is hetenige absolute. Ook is ze niet langer instaat in haar ogen foute vormen van zin-geving te corrigeren of simpelweg teonderdrukken.Dit betekent een geweldig machtsver-lies, en de zingevende elite ervaart ditmachtsverlies als een crisis in de zinge-ving. Maar het is iets anders: het is eenpijnlijk sociaal en cultureel positiever liesHet resultaat is dat het restant van detraditionele zingevingselite vaak zijn aan-sluiting op de werke/ijkheid verliest, hetmaakt ook dat ze de huidige zingevings-problematiek niet goed interpreteert.Zo is daar de misvatting van Lyotard alszouden we in een post-moderne situatieterecht zijn gekomen en de grote verha-len vergeten zijn; zelfs het heimwee er-naar is vergeten.Dit is aanvechtbaar. De grote verhalenworden voortdurend verteld. Het zijn declichés, die de bedding vormen voor devoortkabbelende dagelijkse verhaaltjes.De mensen lezen de Bijbel bijna nietmeer, laat staan Homerus, laat staan Dan-te, Spinoza, Voltaire, Nietzsche. Ze lezennauwelijks meer, ze kijken televisie. Daarzien ze de verhaaltjes, à la Papageno,over een lekker leventje, met de bijbeho-rende problemen en dramatische mo-menten. Maar wie goed kijkt ziet daarinde grote verhalen verdisconteerd. Hetverhaal van het individuele geluk dat ge-vonden wordt of bevochten moet wor-den; het verhaal van persoonlijke groei,van falen en overeind krabbelen. Het ver-haal van liefde, dat een mengsel is vanchristelijke liefde en hoofse romantiek.We vinden het terug in iedere soapserie.Dan is er het verhaal van de gerechtig-heid, die telkens weer wordt bewerkstel-ligd door een enkeling met een aantalhelpers. Het is een moderne men-geling van het Christus-verhaal enriddersagen, en het is dagelijks invele vormen, van politieserie totwestern, op de televisie te zien.De gedachte, dat de wereld ver-beterd moet worden, dwars te-gen weerstanden in, komen wedagelijks tegen in de talloze ru-brieken over geneeskunde, we-tenschap en technologie. Hetgaat vaak om het individu dat inzijn eentje de wereld een beetjevooruit helpt. Dat is de mythe diesinds lang de westerse cultuur be-paalt en die levendiger is danooit.De dominante zingeving is nietlanger vervat in superieure, hoog-dravende kunstwerken en in ge-niale theologische of wijsgerigestelsels. Het is vervat in consump-tie-spul, in marktwaar.Dat de grote verhalen er nog zijn,is te danken aan de lange traditiedie deze verhalen hebben. Ze zijnin onze cultuur ingeslepen. Ze zijntot in alle lagen doorgedrongen.Daarmee kom ik op een tweedemisinterpretatie van de traditio-nele zingevingselite. Ze menendat de zingeving gesubjectiveerdis. Dat betekent: ze zien dat er een marktis, ze zien dat ook de zingeving via diemarkt loopt, waarop keuzevrijheid be-staat. Dus menen ze dat iedereen zelfuitmaakt wat de zin van het leven is, dathet louter subjectief is.Dat is niet juist. Het kiezen is weliswaareen persoonlijke aangelegenheid, maarde aangeboden waar niet. Deze is gro-tendeels afkomstig uit de eeuwenoudewesterse traditie.Daarmee komen we op een volgendepunt: dat van de leegte, die God, of zelfsde godloze zingevingssystemen zoudenhebben achtergelaten. Inderdaad, velenervaren die leegte. Maar een niet geringdeel van hen ervaart die leegte als eenbevrijding. Veel leden van de zingevings-elite bedoelen hun eigen kater als ze overde leegte spreken.Wie spreekt over crisis in de zingeving,benadrukt de discontinuïteit. Maar diediscontinuïteit betreft toch voornamelijkhet sausje, dat de zingevingselite over devolkse zingeving heeft gegoten. Wan-neer men spreekt over de democratise-ring van de zingeving, dan erkent men decontinuïteit. Men benadrukt dan, dat devolkse zingeving het na vele eeuwen aanhet winnen is.Dat men spreekt over een crisis, over eendramatische omslag, is overigens gemak-kelijk te verklaren. In de 18e en vooral de19e eeuw was de strijd binnen de zinge-vingselite zeer hevig. De strijdende par-tijen deden alles om grote achterbannente mobiliseren. Voor het eerst was dezich emanciperende onderklasse hier-voor van belang. Deze klasse van arbei-ders en kleine boeren liet zich gewilligmobiliseren. Ze kon er alleen maar bijwinnen. Hierdoor leek de aanhang en deinvloed van de zingevingselite geweldiggroot.Maar de emancipatie van de lagere klas-sen zette door. In de tweede helft vanonze eeuw waren deze klassen zo sterk,dat ze hun eigen zingeving konden door-zetten. Naar de elite werd steeds mindergeluisterd.En de elite zei: er wordt naar niemandmeer geluisterd; er is een crisis in dezingeving.'DE VOLSTREKTE HULPELOOSHEID'VAN TWEE EUROPA'S VERKLAARDDe Pool Ryszard Kapuscinski heeft dertig jaar deaarde bereisd als chroniqueur van revoluties en,laatstelijk, van de ineenstorting van het Sovjet-imperium. Hans Magnus Enzensberger is eenDuitse dichter en maatschappijcriticus. In hetessay 'Aussichten auf den Bürgerkrieg' gaf hijvorig jaar stem aan veler benauwenis over orgi-astische gewelddaden in grote steden, ookWesteuropese. Hij ontwaart daar 'kleinschaligeburgeroorlogen'. De aanstichters zijn autisti-sche jonge leeghoofden zonder enige ideologie,'infantiele klonen van de Gestapo en de GPOE',gebrand op de doelloze vernietiging van alles eniedereen, inclusief zichzelf. Dat essay is dezeweek - toevallig kort vóór Enzensbergers 65everjaardag - in het Nederlands uitgekomen als'Oog in oog met de burgeroorlog', in een zo tezien voortreffelijke vertaling van Gerry Bruil.In The New York Review of Books discussiërenEnzensberger en Kapuscinski over - onder veelmeer - 'Europa' en de hedendaagse explosiesvan 'nationalisme'. Die aanhalingstekens zijngeen versiersels Kapuscinski beschrijft een Eu-ropa waar de euforie van vijf jaar geleden ver-dampt is en plaats heeft gemaakt voor wantrou-wen en wanbegrip, die West en Oost minstenszo verdeeld houden als vór 1989. Enzensbergerbeschouwt die situatie, historisch gezien, alsnormaal. Abnormaal vindt hij eerder de naoor-logse vier decennia, waarin de twee helften vanEuropa elk 'in de cocon van een idylle' leefden,'een akelige idylle in het Oosten, een meerplezierige in het Westen'. Anders gezegd: deEuropeanen aan beide zijden van de scheidslijn'leefden in protectoraten', wat hun de nood-zaak bespaarde, verantwoordelijk te zijn voorzichzelf. Kapuscinski op zijn beurt verklaart hier-uit 'de houding van volstrekte hulpeloosheid'jegens ex-Joegoslavië, Rusland en de derde we-reld die hij overal in Europa waarneemt.De Europese Unie en vele media vergroten dechaos nog, in Enzensbergers ogen, door net tedoen alsof het ware Europa samenvalt met hetmachtsgebied van de commissarissen in Brussel.De hele Unie, in haar huidige opzet, acht deDuitse denker trouwens een star, ondemocra-tisch misbaksel. De Europese commissie ver-door Jaap de Bergtoont 'een noodlottige gelijkenis met [wijlen]het Politburo', dat ook geen echte parlementai-re basis had. Naarmate de unie zich uitbreidt, zalde positie van deze club onhoudbaarder wor-den, verwacht Enzensberger, die in één ademhet einde van de gemeenschappelijke land-bouwpolitiek voorspelt.Met kracht verwerpt hij ook de gedachte datEuropa de wedergeboorte beleeft van het 19e-eeuwse nationalisme. Dat kwam immers medevoort uit een constructieve behoefte, het ver-langen naar natievorming. Aan het tegenwoor-dig neo-nationalisme daarentegen kan hij nietsopbouwends ontdekken. Het is 'niets andersdan geweld in historische klederdracht', datzich niet wezenlijk onderscheidt van 'geweld inde kledij van godsdienst, ras of een subcultuur'.'DE MISDAAD DE WERELD UIT, TEBEGINNEN MET DE DADERS'In wat Enzensberger in The New York Review ofBooks over dat geweld zegt, ontbreekt de schril-le ondertoon die zo nu en dan doorklinkt in 'Oogm oog met de burgeroorlog'. Dit essay wektsoms de indruk dat heel het verstedelijkte wes-ten ten prooi dreigt te vallen aan skinheads enander identiteitsloos tuig dat zich uitleeft inongerichte agressie en niet essentieel verschiltvan bendeleiders in Nigeria of de moordenaarsvan Lichtend Pad.Een Parijse hoogleraar filosofie, Yves Michaud,valt Enzensberger in het maandblad Esprit bij,onder andere door hem te parafraseren. OokMichaud signaleert her en der in Oost- en West-Europa hetzelfde doelloze, 'niet instrumentele'geweld, in het Westen gepleegd door jongeren- onder wie 'de hooligans in Engeland en Hol-land' - die vergeefs proberen 'zichzelf te beves-tigen door de ander af te wijzen en te ontken-nen'.Hij oppert er een psychologische verklaringvoor: zulk gedrag vertonen vooral mensen die inhun kinderjaren zelf het slachtoffer van geweldzijn geweest Dat heeft hij niet van Enzensber-ger. Die hekelt in zijn essay juist maatschappelijkwerkers en andere late volgelingen van Rous-seau die de schuld nooit bij de daders leggen,maar altijd bij de omgeving, en zo 'de misdaadinderdaad de wereld uit helpen, omdat er geendaders meer zijn, alleen cliënten'.Enzensbergers boekje eindigt met een menge-ling van berusting én hoop. Hij prijst 'de echtehelden van de burgeroorlog', onopvallendemensen die, zonder kabaal en buiten de actiera-dius van de media, het civiele leven hervattenals de amokmakers zijn uitgewoed. 'Ook dekleinschalige burgeroorlog duurt niet eeuwig'.Michaud legt een somberder accent: 'Alle analy-tici van burgerconflicten - van Thucydides totHobsbawn - hebben benadrukt, hoe traag enhoe moeizaam in een verscheurde samenlevingweer gedeelde gedragsnormen en stabiele om-gangsgewoonten groeien'.Ten slotte. Enzensbergers essay bevat méér dathet overdenken waard is dan alleen zijn filippicategen 'een wereld waarin levende bommenzwerven'. Tegen het einde bespreekt hij de inhet Westen wijd verbreide neiging om van ie-dereen te verlangen dat hij meewerkt aan, of inelk geval meedenkt over, het indammen vangeweld, waar ook ter wereld. Het wordt tijd,vindt hij, om afscheid te nemen van moreleeisen die in geen verhouding staan tot de moge-lijkheden die individuen en regeringen hebben.Er zullen prioriteiten gesteld moet worden, ookal is daar weinig meer mee gewonnen dan'bruikbaarheid en het ontbreken van zelfbe-drog'. In concreto: 'Voordat we de ruziéndeBosniers tegenhouden, moeten we de burger-oorlog in eigen land droogleggen'.The New York Review of Books, 17 november, ƒ 9,50.Esprit (212, rue Saint-Martin, Parijs), oktober, FF 78.Hans Magnus Enzensberger: Oog in oog met de bur-geroorlog; De Bezige Bij, Amsterdam; geb., 75blz. - / 34,50.TrouwZATERDAG 5 NOVEMBER 1994

De democratisering van de zingeving

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2722439/download

De democratisering van de zingeving

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications