Fonetische correlaten en communicatieve functies van linguïstische structuu

Heuven, V.J. van

Leiden University Scholary Publications

Een aha-ervaring in het NederlandsVincent J. van HeuvenUniversiteit Leiden1. InleidingAan het bestaan van het woordpaar aak ~ haak kunnen we zien dat het Nederlandseen fonemisch onderscheid maakt tussen woorden of syllaben die beginnen meteen medeklinker /h/ en woorden die beginnen met een klinker. In dit laatste gevalspreken fonologen ook wel van een lege syllabe-onset. In structureel-fonologischetermen zouden we spreken van een minimaal contrast tussen het foneem /h/ en hetnul-foneem. Fonetici transcriberen aan het begin van aak graag een glottisslag of'harde inzet' (Jongenburger & van Heuven 1991).In het Frans komt de spraakklank /h/ als foneem niet voor. Franstaligen heb-ben dan ook moeite om in het Nederlands, en vergelijkbare talen zoals het Engelsen het Duits, woorden die met een /h/ beginnen, uit te spreken; veelal hören we inhet Nederlands van franse leerders aan het begin van /h/-woorden alleen eenklinker. Omgekeerd treedt ook veelvuldig hypercorrectie op: dan wordt een /h/uitgesproken aan het begin van woorden die met een klinker behoren te beginnen.In een aantal varieteiten van het Nederlands ontbreekt, evenals in het Frans,de spraakklank /h/ en dus ook het contrast tussen woorden met /h/ en met legeonset. Dat deze varieteiten veelal voorkomen in streken dicht legen de Neder-lands-Franse taalgrens aan, dus op Belgisch grondgebied, heeft ongetwijfeld temaken met be'invloeding vanuit het Frans. Ik grijp deze omstandigheid aan ommijn bijdrage aan deze bundel te wijden aan een perceptief-fonetische Studie vanhet Nederlandse contrast tussen /h/ en lege onset. Overigens heb ik George DeSchutter nimmer kunnen betrappen op een uitspraakprobleem met de /h/ (noch openig ander uitspraakprobleem). Niettemin verwacht ik dat hij na deze inleidingzieh met meer dan zijn gewone wetenschappelijke nieuwsgierigheid zal afvragen,wat het is dat hij tot in de perfectie geleerd heeft dat voor veel van zijn landgeno-ten en voor al zijn franstalige zuiderburen zo'n probleem is.Wat hebben fonetici te verteilen over de /h/? Volgens Laver (1994: 304-305)is de /h/ een gefluisterde of geademde approximant waarvan de articulatieplaatsongespecificeerd is; de /h/ is dus in feite de gefluisterde of geademde inzet vaniedere willekeurige klinker. Een woordinitiele /h/ heeft daarmee dezelfde supra-laryngale eigenschappen als de klinker die erop volgt; alle verschillen tussen de/h/ en de klinker worden dan veroorzaakt door het laryngale systeem. VolgensCatford (1977: 98-101) wordt de /h/ geproduceerd met vrij veel ruimte tussen destembanden of met een vrij grote ruimte tussen de arytenoiden (de bekervormigekraakbeentjes waarmee de stembanden aan de basis vaneen bewogen kunnen wor-den, cf. Rietveld en van Heuven 1997). Als gevolg daarvan trillen de stembanden396 Vincent J. van Heuvenbij de productie van een /h/ slechts met moeite terwijl de luchtstroom zieh met eengrote volume-snelheid door de stemspleet beweegt, daar turbulentie ontwikkelt enzo een geademde of gefluisterde klinker veroorzaakt. Omdat de luchtstroom bij de/h/ slechts in geringe mate belemmerd wordt in het strottenhoofd, is er geen sub-glottale drukopbouw, met als gevolg dat de intensiteit in de volgende klinkerslechts betrekkelijk langzaam toeneemt. Bij een klinker met een vaste inzet(voorafgegaan door een glottisslag in plaats van door een /h/) wordt de lucht-stroom momentaan onderbroken; tijdens die onderbreking vindt aanzienlijke druk-opbouw plaats, waardoor intensiteit bij de klinkerinzet vrij plotseling toeneemt.Op basis van deze articulatorische beschrijving kunnen we veronderstellen dat eenbelangrijk verschil tussen klinkerinzetten met en zonder /h/ gevonden kan wordenin de snelheid waarmee de klinkerintensiteit toeneemt aan het woordbegin: dezezgn. stijgtijd is lang bij een /h/-inzet ('geleidelijke inzet') maar kort bij een vasteinzet ('abrupte inzet').In dit onderzoekje heb ik het perceptief belang van het verondersteld verschilin stijgtijd tussen /h/ en lege onset op de spits gedreven door ook spraak te onder-zoeken waarin de stembanden helemaal niet trillen. Zo'n situatie wordt bereikt influisterspraak. In fluisterspraak zijn zowel de /h/ als de daaropvolgende klinkerstemloos. In normale (gefoneerde) spraak kan het zijn dat de afwezigheid vanruisgeluid tijdens de klinkerinzet het categorisch onmogelijk maakt om nog een/h/-klank waar te nemen.2. MethodeHet woord aak is digitaal opgenomen (16 bit, 16 kHz; geluidarme studio,Sennheiser MKH 416 directionele condensatormicrofoon) uit de mond van eenmanlijke spreker van het Noordelijk Standaard Nederlands, eenmaal normaalgesproken en eenmaal gefluisterd.Van beide exemplaren zijn 36 versies gecreeerd via systematische manipu-latie van de stijgtijd en van het temporeel middenstuk van de klinker. Stijgtijdwerd gevarieerd tussen 0 (volkomen abrupte inzet) en 100 ms (maximaal geleide-lijke inzet) in zes stappen van 20 ms. De duur van het middenstuk van de klinkerwerd gevarieerd tussen 200 en 300 ms, eveneens in zes stappen van 20 ms. Figuurl illustreert de 36 verschillende typen.Om de auditieve illusie te wekken dat aan het begin van de normaalgesproken versies redelijkerwijs een /hAklank zou kunnen zitten, zijn degesproken Stimuli, in een derde conditie, ingebed in achtergrondruis (witte ruismet een piekamplitude van 25% van de klinker; de ruis zette in 1000 ms voor deklinker /a:/ en eindigde 1000 ms na de slot-/k/). De 3x36 stimulustypen werdenvervolgens op digitale band gekopieerd met interstimulus Intervallen van 5seconden, en voorafgegaan door een aantal oefenstimuli.Een aha-ervaring in het Nederlands 397stijgtijd duur middenstuk daaltijd(h)^0 100a: \ K h\ /\200 300 400 500Tijd (ms)Figuur 1. Schematische voorstelling van stimulusmateriaal: 6 stijgtijden gecombineerd met 6duren van het stabiele middenstuk; de daaltijd en de duuropbouw van de coda-medeklinker isconstantDe stimulusband is beluisterd door 20 volwassen moedertaalsprekers van hetNederlands, via hoofdtelefoons in een AAC-talenpracticumzaal van de Universi-teit Leiden. De proefpersonen hadden als taak om voor iedere Stimulus op de bandte beslissen of zij deze herkenden als het woord aak of als haak\ zij moesten inalle gevallen een eenduidige beslissing nemen (verplichte binaire keuze).3. ResultatenDe resultaten van dit proefje zijn te zien in Figuur 2A-C. leder paneel geeft daarhet percentage /h/-responsies aan als fimctie van tegelijkertijd de stijgtijd (verti-caal) en van de overige klinkerduur (horizontaal). De categoriegrens tussen /h/ envaste klinkerinzet loopt daar waar het grijze deel van de Figuur (/hV/) gescheidenis van het witte deel (V). Deze categoriegrens is getrokken door een lineaire re-gressielijn te fitten door de ge'interpoleerde 50%-punten längs de verticale dimen-sie van de Figuur. Het relatief belang van stijgtijd versus overige klinkerduurblijkt dan uit de hoek die de regressielijn maakt. Loopt deze horizontaal, danberust het onderscheid alleen op de stijgtijd; is hij verticaal, dan is alleen deoverige klinkerduur van belang. Als de regressielijn onder een hoek van 45° loopt,dan zijn stijgtijd en overige klinkerduur even belangrijk voor de waarneming.Figuur 2A en B bevatten de resultaten voor de normaal gesproken Stimuli,resp. aangeboden zonder en met achtergrondruis. De resultaten wijzen duidelijkuit dat luisteraars categorisch weigeren om een /h/ te herkennen in enige normaalgesproken Stimulus. Het is klaarblijkelijk onmogelijk om een normaal gesprokenklinker met vaste inzet te veranderen in een /h/ door alleen maar zijn stijgtijdlanger te maken. We moeten dus aannemen dat de aanwezigheid van een ruisstootmet aanzienlijke intensiteit (aanzienlijk luider dus dan de gebruikte achtergrond-ruis) vereist is voor de perceptie van een /h/ in normale, gefoneerde, spraak.398 Vincent J. van HeuvenA. Spraak in stilte B. Spraak in ruis C. Fluisterspraak200 300 200 300 200Duur middenstuk (ms)300Figuur 2. Percentage /h/-oordelen als fimctie van stijglijd (verticaal, in ms) en van duur van hetmiddenstuk (horizontaal, in ms); paneel A: voor gefoneerde Stimuli beluisterd in stilte; paneel B:voor gefoneerde Stimuli beluisterd in Sterke achtergrondruis; paneel C: voor gefluisterde Stimulibeluisterd in stilte; de foneemgrens tussen /W-responsies (wit vlak) en /hAresponsies (grijs vlak) isde regressielijn getrokken door de ge'interpoieerde 50%-punten in de verticale dimensieFiguur 2C laat de resultaten zien voor de gefluisterde Stimuli. In deze conditievormt de stijgtijd een uitstekende aanwijzing: volledige omslagen van /V/ naar/hV/ treden op in elk van de zes stijgtijdcontinua. Duurvariatie in de rest van deklinker heeft daarentegen geen systematisch effect. De categoriegrens tussen /V/en /hV/ loopt daarom volmaakt horizontaal. Een logistische regressie-analysewijst uit dat het effect van stijgtijd sterk significant is [Wald(l)=175,5 (p<0,001)];er is geen enkel effect van overige klinkerduur [Wald(l)=0,0 (p=0,927)].1Omdat er geen noemenswaard effect is van overige klinkerduur, heb ik dedata in de gefluisterde spraakconditie geaggregeerd over de zes duurcontinua. Hetpercentage /h/-oordelen is geplot in Figuur 3 als functie van de stijgtijd voor al-leen de gefluisterde Stimuli. Het omslagpunt tussen /V/ en /hV/ ligt bij een stijgtijdvan 25 ms (middelste stippellijn in Figuur 3), met een onzekerheidsmarge (in grijsaangegeven in Figuur 3) van ± 1 2 ms. Dat wil zeggen dat de luisteraar bij eenstijgtijd van 25 ms niet kan beslissen of hij aak hoort dan wel haak: de stemmenstaken hier. Duidelijke gevallen van een harde klinkerinzet (£ 25% haak-oorde-len) vinden we als de stijgtijd korter is dan (25-12 =) 13 ms; duidelijke /hV/-oor-delen (> 75% ftaa^-oordelen) treffen we aan bij stijgtijden van minstens (25+12=) 37 ms. Het Juist Waarneembaar Verschil (JWV) voor stijgtijd in spraak isongeveer 25% (Van Heuven & Van den Broecke 1978; Van den Broecke & VanHeuven 1983). Voorspelbaar is nu dat de onzekerheidsmarge bij het linguistischcontrast (hier tussen 13 en 37 ms) enkele malen groter is dan het JWV; vanuit 13ms kunnen we zelfs bijna vijf maal een increment van 25% maken voordat we de37 ms overschrijden. Het het stijgtijdverschil moet dus erg groot zijn (en zeer dui-Een aha-ervaring in het Nederlands 39910075coω'cn508-p2520 40 60 80Stijgtijd (ms)100Figuur 3. Percentage /h/-oordelen als functie van stijgtijd (in ms) van de klinker; de scores zijngemiddeld over de 6 verschillende duren van het stabiele middenstuk (zie tekst); de foneemgrens(middelste stippellijn) en de onzekerheidsmarge (grijs gemarkeerde gebied tussen linker en rechterstippellijn) zijn aangegevendelijk waarneembaar) voordat de luisteraar de Stimuli duidelijk kan indelen inaak- versus haak-gevallen. Onduidelijk is of we hier dan uit zouden mögen aflei-den dat stijgtijd slechts een secundair kenmerk is van het contrast tussen /h/ enharde inzet.4. Conclusic en nabeschouwingDe resultaten van ons experiment wijzen uit dat manipulaties van stijgtijd van eenwoord-initiele klinker alleen niet voldoende zijn om het verschil te signalerentussen een klinker met een harde inzet (b.v. in aak) en een /h/ (b.v. in haak). Innormaal gefoneerde spraak moet er een aanzienlijke hoeveelheid ruis geprodu-ceerd worden aan het begin van de klinker, welke ruis snel moet wegvallen bij hetopkomen van de klinker, wil de luisteraar een /h/ rapporteren. In fluisterspraak isde sterkteverhouding tussen ruis en periodiek signaal (het optreden van lucht-drukimpulsen als gevolg van stembandtrilling) niet van toepassing, omdat destembanden in het geheel niet trillen: zowel /h/ als de daaropvolgende klinker zijnruisklanken. In die situatie blijkt de stijgtijd van de klinker van doorslaggevendbelang bij de waarneming van het aak/haak-contrast. Dat zo'n perceptieve omslagte weeg gebracht kan worden door een verschil in abruptheid waarmee een klinkerinzet, was al informeel bekend (Van Heuven 1988; Rietveld & van Heuven 1997);voor het eerst weten we nu ook hoe scherp de categorie-afbakening gedefmieerd400 Vincent J van Heuvenis m de perceptieve voorstellmg van Nederlanders, d w z van luisteraars voor wiehet contrast tussen /W en /h V/ functioneel isStygtyd is op zieh al een eigenschap van spraakgeluid, en van geluid m hetalgemeen, waarvoor het mensehjk gehoor betrekkelyk ongevoehg is Er zijn maarmoeihjk andere eigenschappen van spraakklanken te vmden waarvoor het oorminder gevoelig is dan voor stijgtyd en daaltijd van de mtensiteit Het JuistWaaraeembaar Verschil voor stygüjd (en daaltijd) dat in de literatuur gerappor-teerd is (zie boven) steekt wel heel mager af bij b v het JWV voor duur (ca 10%)of voor toonhoogte (< l % m stationaire geluiden oplopend tot ca 6% in dyna-misch verghjdende tooncontouren, cf 't Hart 1981, Rietveld & Gussenhoven1985) of voor khnkerkleur (ca 5% voor timbreverandenng m hetzij de gesloten/open-dimensie, FI, hetzij de voor/achter-dimensie, ¥2, cf Flanagan 1957)In ons expenment blyken Nederlandse luisteraars bovendien een verschil mstygtijd te verlangen dat maar liefst vijf maal groter is dan het JWV voordat zebereid zijn een /hV/ te rapporteren dan een /V/ Uit de literatuur bhjkt dat hetverschil m duur tussen b v een fonologisch körte klinker en zijn langetegenhanger niet groter hoeft te zijn dan l 2 We kunnen dus op grond van deresultaten van ons onderzoek vermoeden dat het perceptief contrast tussen hardeklmkermzet en imtiele /h/ lastig is Voorspelbaar is nu dat de /h/ m de talen van dewereld geen populaire medeklmker is, en dat het contrast tussen woorden diebeginnen met /h/ en met harde klmkermzet moeihjk te leren is, zowel voor moe-dertaallerende klinkeren als voor volwassenen in de tweede- en vreemdetaalverwervmg Mede daarom zou het boeiend zijn om na te gaan of het contrasttussen /V/ en /hV/ siechtet gedefimeerd is in de percepüe van sprekers van eentaal als het Frans, of van een vaneteit van het Nederlands waann de /h/ geenfoneem is We kunnen dan vermoeden dat Franstaligen zelfs na een raimetrainmgspenode een groter verschil m stygtijd moeten hören voordat zijbetrouwbaar onderscheid kunnen aanbrengen tussen woorden als aak en haakNootl Logistische regressie-analyse is een betrekkehjk nieuwe techniek die speciaal geschikt is voordata-analyses met een dichotome (tweewaardige) cntenumvariabele (zoals de leden van eenbmair fonologisch contrast) en contmu-vanabele voorspellers die niet noodzakehjkwys nor-maal verdeeld zijn (Hosmer & Lemeshow 1989) De significantie van de bijdrage van een pre-dictor aan het regressiemodel wordt uitgedrukt m de Wald-statistiek (Atkmson 1980)BibliografieAtkmson, A C "A note on the generahzed Information cntenon for choice of a model'Biometrika,67(mO) 413-418Catford, J C Fundamentalproblems inphonetws Edinburgh Edinburgh Umversity Press, 1977Een aha-ervarmg in het Nederlands 401Flanagan, J L "A difference hmen for vowel formant frequency " Journal of the AcousticalSociety of 'America 27 (1957) 613-617Hosmer, D W , en S Lemeshow Applied logistic regression New York John Wiley & Sons,1989Jongenburger, W, en V J van Heuven "The distnbution of (word-mitial) glottal stop m Dutch "In Lmgmstics m the Netherlands 1991, geredigeerd door A van Kemenade en FDnjkonmgen Amsterdam John Benjamins, 1991 pp 101-110Laver, J Prmciples ofphonetics Cambridge Cambridge Umversity Press, 1994Rietveld, A C M , en V J van Heuven Algemene Fonetiek Bussum Coutmho, 1997Rietveld, T , en C Gussenhoven "On the relation between pitch excursion size and prommence "Journal ofPhonetics, 13(1985) 299-308't Hart, J "Differential sensitivity to pitch distance, particularly m speech " Journal of theAcoustical Society of America, 69 (1981) 811 -821Van den Broecke, M P R , en V J van Heuven "Effect and artifact m the auditory discrimmationof nse and decay time speech versus nonspeech " Perception and Psychophysics 33 (1983)305-313Van Heuven, V J "De waarnemmg van spraak " In Ter Sprake, spraak als betekemsvol geluid m36 thematische hoofdstukken, geredigeerd door M P R van den Broecke Dordrecht Föns,1988 pp 73-103Van Heuven, V J , en M P R van den Broecke "Auditory discrimmation of nse and decay times "Journal ofthe Acoustical Society of America, 66(1978) 1308-1315

Een aha-ervaring in het Nederlands

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2884865/download

Een aha-ervaring in het Nederlands

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Leiden University Scholary Publications