Underhill, James W.

Polish

University of Maria Curie-Skłodowska (UMCS): Scientific e-Journals / Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej: e-czasopisma naukowe

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury 32 (2020)ISSN 0860-8032  e-ISSN 2449-8335https://journals.umcs.pl/etII. RecenzjeDOI: 10.17951/et.2020.32.235James W. UnderhillUniversité de Rouen, FrancjaORCID: 0000-0002-3249-9905e-mail: james-william.underhill@univ-rouen.frSerce i dusza w różnych lingwokulturach.NMS poza paradygmatem anglocentrycznymBert Peeters (red.), Heart- and Soul-like Constructs across Languages,Cultures, and Epochs, seria „Routledge Focus”, New York and London:Routledge, 2019, 148 s. ISBN: 9781138745308 (twarda oprawa);9781315180670 (eBook)Zredagowana przez Berta Peetersa książka Heart- and Soul-like Constructsacross Languages, Cultures, and Epochs [Konceptualizacje serca i duszy w różnychjęzykach, kulturach i epokach] zawiera analizy słów-pojęć pochodzących z językówmało znanych europejskiemu czytelnikowi. Jak na pracę o objętości 148 stron jest topozycja bardzo ambitna i w środowisku związanym z „Etnolingwistyką” zdobędziez pewnością dużą sympatię. Redaktor tomu, Bert Peeters, to władający trzemajęzykami przestawiciel drugiego pokolenia badaczy pracujących w ramach Natural-nego Metajęzyka Semantycznego (NMS), wypracowanego przez Annę Wierzbickąi rozwijanego przez najważniejszych kontynuatorów jej dzieła, takich jak CliffGoddard, Zhengdao Ye czy właśnie Peeters. Jest rzeczą naturalną, że recenzja tejpublikacji ukazuje się w „Etnolingwistyce” – Jerzy Bartmiński, badacz złożonościpojęciowej i różnorodności językowych obrazów świata, to – jak stwierdziła AnnaWierzbicka w książce Imprisoned in English (2014) – „pokrewna dusza” (s. 227).Książka pod redakcją Peetersa oferuje cenny wkład w rozumienie serca i duszy,a właściwie konstruktów im pokrewnych (jeszcze dokładniej: pokrewnych angiel-skim heart i soul, jak mówi tytuł) funkcjonujących w języku japońskim, longgu,tajskim i staroislandzkim.Książka napisana jest dla odbiorcy anglojęzycznego, co rodzi pewne trudnościmetodologiczne i stawia przed autorami osobliwe wyzwania, w jakie uwikłała siędruga generacja lingwistów z kręgu NMS. Redaktor i autorzy rozdziałów cytują236 James W. Underhillgłównie prace anglojęzyczne i – jak się wydaje – w niedostatecznym stopniu uwzględ-niają publikacje w innych językach, co jest o tyle zaskakujące, iż badacze NMSwłaśnie szczycą się podejściem nie-anglocentrycznym. Można mieć także zastrzeże-nia do tytułu – od samego początku Peeters daje wyraźnie do zrozumienia, że obokserca i duszy w centrum uwagi leżą pojęcia umysłu (mind) i osoby (personhood).W książce wykorzystuje się zaproponowaną w literaturze anglojęzycznej kon-cepcję „konstruktów etnopsychologicznych” (ethnopsychological constructs), pod-chwyconą przez Wierzbicką i rozwijaną przez Cliffa Goddarda. Peeters przytaczawłaśnie definicję Goddarda: konstrukty etnopsychologiczne to „wyrażenia nominalneoznaczające niefizyczne części osoby, takie jak umysł (mind), serce (heart), dusza(soul) lub duch (spirit)” (s. 3). Powstają tu dwa pytania. Po pierwsze, czy sercenie jest czymś fizycznym? Co prawda umysł nie ma charakteru czysto fizycznego,ale mózg z pewnością tak, przynajmniej w pewnym sensie. Oddech i inne pojęciawykorzystywane w metaforach związanych z życiem, siłą witalną i duchowościączłowieka są również doświadczane do pewnego stopnia w sposób cielesny. Wybóri wykorzystanie do tego celu części ciała w angielszczyźnie i innych językach niejest arbitralny, nawet jeśli nie mieszczą się one w kategorii uniwersaliów. Drugiproblem dotyczy terminów psychologia (psychology) i psychologiczny (psycholo-gical), których rozumienie znacznie oddaliło się od greckiego psyche, pierwotnieoznaczającego duszę. Obecnie są one osadzone w charakterystycznej dla anglosferydualistycznej koncepcji duszy i ciała. Czy to ciało kieruje duszą, czy odwrotnie?W wielu językach tego typu pytania nie mają sensu (a nawet angielskie heart,francuskie esprit czy niemieckie Geist prowadzą nas do holistycznego rozumieniai wyrażania doświadczenia). Czy odwoływanie się do etnopsychologii nie jest zatemkolejnym krokiem w głąb binarnego, anglocentrycznego obrazu świata?Mimo tych pomniejszych wątpliwości trzeba przyznać, że autorzy, których zebrałPeeters, to erudyci – przekonują nas oni, iż NMS może stawić czoła imperializmowiangielszczyzny i pretensjom, jakie sobie rości do myślenia uniwersalistycznego. Całyurok i siła tej publikacji polega na tym, że droga do przełamania opozycji umysł--ciało leży w samych językach. Ich różnorodność robi wrażenie: mamy tu analizyjęzyka japońskiego, longgu (języka Wysp Salomona), tajskiego i staroislandzkiego.W kolejnym rozdziale Yuko Asano-Cavanagh przedstawia fascynujący opisduszy i siły witalnej w japońskim językowym obrazie świata. Rozpoczyna odprzyjrzenia się pracującym w japońskich sklepach robotom, zaprogramowanymna posługiwanie się dialektem kansai-ben, i zadaje podstawowe pytanie o naturęczłowieczeństwa. Powstają tu jednak pytania jeszcze bardziej fundamentalne: co toznaczy żyć i do jakiego stopnia dusza (w sensie siły witalnej) jest inna u ludzi i zwie-rząt? Prowadzi nas to do samej istoty etyki i wielowiekowej tradycji filozofii religii.Opisy redukcjonistyczne często koncentrują się na japońskim koroko, tłumaczonymzazwyczaj jako ‘serce’, ale w analizie Asano-Cavanagh nie ma nic z redukcjonizmu –to bezpośrednia i elegancka odpowiedź właśnie tym krytykom NMS, którzy widząw nim model redukcjonistyczny. Autorka wyraźnie rozróżnia inochi, siłę ożywiającąludzi, zwierzęta i rośliny, i koroko, która dotyczy tylko ludzi, podobnie jak energia ki.Już to samo w sobie jest wyzwaniem rzuconym paradygmatom i ramom myślowymużytkowników angielszczyny – rozparci w błogim samozadowoleniu w fotelachSerce i dusza w różnych lingwokulturach. . . 237swoich konceptualizacji, mogą się oni dzięki temu poczuć nieco mniej wygodnie.Asano-Cavanagh zastanawia się, jak myślenie i odczuwanie łączą się z ciałem,w jaki sposób konceptualizowane są brzuch (hara), pierś (mune) i serce (koroko).Czym są i jak funkcjonują w relacji do siebie? Spostrzeżenia autorki oparte są nadanych korpusowych, bazach danych i słownikach, a przykłady czytelnie pokazująrozróżnienia i podziały obecne w japońskim językowym obrazie świata, natomiastprzyjrzenie się semantyce słowa tamashii (‘dusza’ lub ‘duch’) prowadzi do pytaniao podziały pojęciowe obecne w ramach różnych religii i tradycji kulturowych. W od-różnieniu od judeo-chrześcijańskiej duszy (soul), tamashii nie jest ani dobre, ani złe(s. 40), jednak co ważniejsze, jest ono uwikłane w los człowieka i proces reinkarnacji.Realnie przeżywane doświadczenie reinkarnacji jest w kulturze japońskiej podstawąwszelkich aspektów i sfer życia, bardziej niż życie pozagrobowe.Niemniej fascynujący jest rozdział autorstwa Debory Hill na temat języka longgu.Wyprawa autorki w głąb wyspiarskiej mentalności rzuca wyzwanie czytelnikomz kontynentu europejskiego co do postrzegania przez nich człowieka, społeczeństwa,a nawet życia jako takiego. Zmusza do krytycznego spojrzenia na samo pojęcieosoby jako jednostki. Użytkownik języka longgu jest nie tyle jednostką w sensie ang.individual, a więc jednym z niepodzielnych bytów składających się na społeczeństwo(por. łacińskie in-dividuus), co właśnie „dividuum” (dividual), w którym mieścisię uogólniony wymiar społeczny (s. 59). Jest to kwestia pokrewieństwa (kinship),a zatem pozornie niczego szczególnego – to powszechnie używane pojęcie w kulturachZachodu. Jednak w longgu to sprawa życia i śmierci, ponieważ status osoby jako„dividuum” określa naturę relacji w ramach społeczności, której członkowie nie myśląi nie działają jako jednostki (individuals) kierujące się jednostkowymi (individual)motywami. Hill, tłumaczka i lingwistka, nie sprzedaje nam jednak bajki o miłościi pokoju, taniej powiastki o altruistycznym społeczeństwie. Jest to realny wymiarżycia Longgu, społeczności liczącej zaledwie trzy tysiące osób – ludzie zachowująsię inaczej, jeśli myślą o sobie jako o „nieprzenikalnych” jednostkach (jak to mamiejsce na Zachodzie), a inaczej, kiedy uznają się za „przenikalnych”, mieszczącychw sobie naturę społeczeństwa, jakie tworzą.Autorka kolejnego rozdziału, Chavalin Svetanant, jest wykładowczynią językajapońskiego na Uniwersytecie Macquarie w Sydney, jednak jej językiem ojczystymjest tajski. Jej tekst nadaje całej książce znaczącej głębi, umożliwia bowiem odejścieod opozycji Wschód-Zachód, Europa-Azja. Wyjątkowość tego rozdziału polega takżena tym, iż Svetanant porusza kwestie związane z retoryką dyskursu politycznego,dzięki czemu czytelnik otrzymuje obraz języka tajskiego jako dynamicznego, zmien-nego w czasie żywego organizmu, nie tylko jako obiektu zainteresowań historycznychi skądinąd ważnego aspektu tradycji kulturowej.Otrzymujemy zatem elokwentne, pełne erudycji i przenikliwe omówienie taj-skiego pojęcia chai, oznaczającego mniej więcej ‘serce’. Svetanant nie tylko podajelistę jednostek elementarnych wyrażonych w języku tajskim – co samo w sobiejest znaczącym osiągnięciem – lecz oprócz analizy wielu przykładów umieszczatakże dwa świetne aneksy do rozdziału. Oba pokazują, że chai może znaczyć ‘serce’lub ‘głowa’, w zależności od tego, czy mówimy (w języku angielskim) o nastroju,emocjach, celach i zamiarach, czy o myśleniu. Zauważmy także, że badacze pra-238 James W. Underhillcujący w ramach NMS, łącznie z Anną Wierzbicką, zazwyczaj skupiają się narzeczownikach – przypomnijmy np. książkę The Semantics of Nouns Zhengdao Ye(2017), poświęconą porządkowi nominalnemu w wielu językach. Svetanant pokazujenatomiast, jak tajska morfologia ubiera chai w formy, które mają status czasownika,przymiotnika, przysłówka, formy biernej lub rzeczownika (Tabela 1).Tabela 1. Jednostki złożone z chai w języku tajskim (wg Svetanant)Statusgramatycznyjednostki językaJednostka językatajskiegoZnaczenie morfemuwystępującegoz chaiZnaczenie całejjednostkiczasownik ruam chai łączyć być złączonymumysłowokhato chai wchodzić rozumiećprzymiotnik don chai uświadamiać sobie inspirującyprzysłówek sut chai koniec/końcówka całym sercemforma bierna chon chai biedny być zdumionymrzeczownik chai prat filozof znakomite sercekhu chai para partnerW porównaniu z British National Corpus (100 milionów słów) i Corpus ofContemporary American (440 milionów), tajski korpus wielkości 32,6 milionówsłów wygląda nieco skromnie, ale okazuje się całkowicie wystarczający dla potrzebanalizy, jaką przeprowadza Svetanant; pozwala także na pokazanie różnorodno-ści pojęciowej występującej w znaczeniach chai lub związkach kolokacyjnych tejjednostki (niewielki wybór w Tabeli 2).Tabela 2. Przykładowe znaczenia wyrażane przez kolokacje z chai w języku tajskim(wg Svetanant)ObszarznaczeniowyWyrażeniew języku tajskimZnaczenie Znaczeniedosłownerozważania, myśli,decyzjechang chai rozważać,zastanawiać sięważyć chaitatsin chai zdecydować zdecydować chaiwspółczuciei miłosierdziehen chai okazywaćwspółczuciewidzieć chaisathuean chai być głębokoporuszonymwstrząsnąć chaizainteresowanie,zaufanie,entuzjazmson chai zainteresować się struna-sercetit chai fascynować trzymać się,przylgnąć do chaiChai używa się, kiedy jest mowa o pamiętaniu, kierowaniu uwagi na coś,poczuciu niepokoju i zdenerwowania, zachowywaniu (lub nie) zimnej krwi, byciuniedostrzeganym, lekceważonym lub uległym. Svetanant wyróżnia pewne użyciahistoryczne, zwłaszcza w okresach Sukhothai (1238–1438) i Ayutthaya (1350–1767).Pozwala to na opisanie semantyki chai w ramach całego systemu leksykalnego językaSerce i dusza w różnych lingwokulturach. . . 239tajskiego oraz np. porównanie historycznych i współczesnych użyć wyrażenia haichai ‘oddychać’, odnoszącego się do podstawowego sposobu łagodzenia stresu (s. 90).Kolejny autor, Colin MacKenzie, uzyskał doktorat na Uniwersytecie w Glasgow,broniąc pracy na temat potocznej psychologii ukrytej i odzwierciedlonej w językachstaroislandzkim i staroangielskim. Jego rozdział dotyczy staroislandzkiego słowa--klucza hugr, w którego semantyce można wyróżnić pięć obszarów znaczeniowych:– umysł, myśl, świadomość, emocje;– stan umysłu, nastrój, humor;– miłość, czułość, współczucie;– śmiałość, odwaga, duch walki;– duch mocnych mężczyzn.Bogactwo każdego z tych znaczeń uświadamia nam, że hugr to dla kulturystaroislandzkiej pojęcie kluczowe, które trzeba opanować w całej jego złożoności,aby uzyskać dostęp do staroislandzkiego obrazu świata. Wymaga to, jak wyja-śnia MacKenzie, usunięcia wpływów chrześcijańskich, które zaciemniły tradycyjnegermańskie wierzenia. Hugr, które może przybrać skórę lub kształt innej osoby(jej hamr) związane jest z klatką piersiową, ale ma też związek z fylgja, istotąduchową przybierającą formę niewidzialnego zwierzęcia. Ma wpływ na los człowiekai szczęśliwy traf.Książka pod redakcją Berta Peetersa może z pewnością pomóc badaczom zwią-zanym z Lubelską Szkołą Etnolingwistyczną poszerzyć horyzonty i przyjąć innyniż eurocentryczny punkt widzenia. Pokazali oni w ostatnich latach wyraźnie, iżintensywnie poszukują i rozwijają się dzięki dialogowi i krytycznemu spojrzeniuz zewnątrz. Związki środowiska lubelskiego z Canberrą nie są przy tym niczymnowym – w „Etnolingwistyce” ukazywały się przecież teksty Anny Wierzbickieji Berta Peetersa1. Nieco rozczarowuje zatem fakt, iż żaden z autorów omawianejpublikacji nie odwołuje się do prac środowiska lubelskiego lub lingwistów pozosta-jących w jego szerszym kręgu. Badacze z kręgu NMS osiągnęli tak wiele w świecieanglojęzycznym, jeśli chodzi o walkę z ignorancją, intelektualnym samozadowo-leniem i odpornością na inność2, że trudno uwierzyć, by obojętnie przechodziliobok prac powstałych w Polsce, a dostępnych szerszej publiczności (np. Bartmiński2012 czy Głaz, Danaher i Łozowski 2013). Jednak kiedy powstają szkoły naukowe,powstaje pokusa, by bardziej budować twierdze niż mosty. Teksty omawianychtu autorów zyskałyby na poszerzeniu bibliografii, ram metodologicznych i hipotezroboczych o konteksty nieanglojęzyczne. NMS nic by z pewnością nie straciło naotwarciu się na rzeczową krytykę i dialog z etnolingwistami z innych części świata(jest to bez wątpienia możliwe dzięki znajomości języków i doświadczeniu BertaPeetersa3), tak jak od trzydziestu lat ma to miejsce w szkole lubelskiej, w ostatnimczasie na obszarze ponad dwudziestu języków.1 Bezpośredni dialog z Anną Wierzbicką podjęto także ostatnio we francuskim Rouen,zob. wywiady w formie video: Underhill 2019.2 Również poprzez rejestrowanie trudnych doświadczeń imigrantów poza metodologiąNMS, zob. Besemeres i Wierzbicka 2007, omówienie w: Głaz 2007.3 Zob. np. zapis wykładów tego lingwisty w formie video: Peeters 2018a w językuholenderskim, 2018b we francuskim i 2018c w angielskim.240 James W. UnderhillEtnolingwistyka to program oświeceniowy, rzucający wyzwanie kulturowemukolonializmowi. Częścią tego przedsięwzięcia jest opieranie się redukcyjnym, anglo-centrycznym paradygmatom, co od lat robią badacze NMS. Wypada mieć nadzieję,iż ta niezbyt obszerna publikacja, dzięki inspirującym odkryciom, ściśle przestrze-ganej metodologii i jasno określonym celom będzie krokiem ku nowej przygodzie.Canberra i związana z nią sieć niebanalnych umysłów badawczych przypominająinnym w naszym wielojęzycznym świecie, że angielski to nie wszystko – dzieje sięto przy pomocy NMS. Ale czy NMS to już wszystko? Co mogłoby się wydarzyć,gdyby pracujący w jego ramach lingwiści otworzyli się w swoich wielojęzycznychstudiach na nowe metodologie i perspektywy?Heart- and Soul-like Constructs podnosi wagę różnorodności, która jest nieod-łączną własnością życia, języka i świata – jest to publikacja głęboko humanistyczna,wykraczająca daleko poza ramy angielszczyzny. Tajskie chai, staroislandzka po-etycka dusza, bliskie Peetersowi flamandzkie hart czy też agola w longgu zapraszająnas, by przekroczyć granice anglojęzycznych wzorców myślowych i pojęciowychparadygmatów. To być może oznacza, że redaktor i autorzy rozdziałów są gotowina otwarcie się na etnolingwistyczny dialog, a w konsekwencji na inne światy i nowehoryzonty.Tłum. Adam GłazLiteraturaBartmiński Jerzy, 2012, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, Sheffield and Oakville, CT.Besemeres Mary, Wierzbicka Anna (red.), 2007, Translating Lives: Living with TwoLanguages and Cultures, St Lucia, Qld.Głaz Adam, 2007, Blaski i cienie dwujęzyczności. Besemeres, Mary i Anna Wierzbicka(red.) Translating Lives. Living with Two Languages and Cultures. St Lucia,Queensland: University of Queensland Press, 2007, 181 s., „Etnolingwistyka.Problemy Języka i Kultury” 19, s. 278-281.Głaz Adam, Danaher David S., Łozowski Przemysław (red.), 2013, The LinguisticWorldview. Ethnolinguistics, Cognition, and Culture, London, https://www.degruyter.com/view/product/246955.Peeters Bert, 2018a, Introducing the NSM Approach. Experimenting with NSM in Dutch,https://webtv.univ-rouen.fr/videos/08-06-2018-093127-partie-2/.Peeters Bert, 2018b, Introduction à l’ethnolinguistique appliquée, https://webtv.univ-rouen.fr/videos/07-06-2018-092110-partie-4/.Peeters Bert, 2018c, White Lies and Pieux Mensonges, https://webtv.univ-rouen.fr/videos/06-06-2018-092052-partie-4/.Underhill James W., 2019, In Conversation with Anna Wierzbicka, https://webtv.univ-rouen.fr/channels/#in-conversation-with-anna-wierzbicka.Wierzbicka Anna, 2014, Imprisoned in English: The Hazards of English as a DefaultLanguage, Oxford.Ye Zhengdao, 2017, The Semantics of Nouns, Oxford.

NMS poza paradygmatem anglocentrycznym: Bert Peeters (red.), Heart- and Soul-like Constructs across Languages, Cultures, and Epochs, seria „Routledge Focus”, New York and London: Routledge, 2019, 148 s. ISBN: 9781138745308 (twarda oprawa); 9781315180670 (eBook)

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

https://journals.umcs.pl/et/article/download/10157/pdf

NMS poza paradygmatem anglocentrycznym: Bert Peeters (red.), Heart- and Soul-like Constructs across Languages, Cultures, and Epochs, seria „Routledge Focus”, New York and London: Routledge, 2019, 148 s. ISBN: 9781138745308 (twarda oprawa); 9781315180670 (eBook)

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

University of Maria Curie-Skłodowska (UMCS): Scientific e-Journals / Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej: e-czasopisma naukowe

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

NMS poza paradygmatem anglocentrycznym: Bert Peeters (red.), Heart- and Soul-like Constructs across Languages, Cultures, and Epochs, seria „Routledge Focus”, New York and London: Routledge, 2019, 148 s. ISBN: 9781138745308 (twarda oprawa); 9781315180670 (eBook)

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

University of Maria Curie-Skłodowska (UMCS): Scientific e-Journals / Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej: e-czasopisma naukowe

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w