Kreiner, Jerzy M.

Strzałkowski, Adam

Studia Historiae Scientiarum

Polish

STRZAŁKOWSKI, Adam

KREINER, Jerzy M.

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Dyskusja po referacie Jana Mietelskiego „Tadeusz Banachiewicz i jego krakowiany”

Jagiellonian Univeristy Repository

Adam Strzałkowski, Jerzy M. KreinerDyskusja po referacie Jana Mietelskiego: "Tadeusz Banachiewicz i Jego krakowiany"Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 4, 32-372002Artykuł został zdigitalizowany i opracowany do udostępnienia w internecie przez Muzeum Historii Polski w ram ach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego. Artykuł jest umieszczony w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych.Tekst jest udostępniony do wykorzystania w ram ach dozwolonego użytku.MUZEUM HISTORII POLSKI3 2 JAN MIETELSKIDyskusja po referacie Jana Mietelskiego:„Tadeusz Banachiewicz i Jego krakowiany"Adam StrzałkowskiChciałbym uzupełnić referat Kolegi Mietelskiego dwiema fotografiami Profesora Banachiewicza, które szczególnie lubię. Obie otrzymałem kiedyś od Dra Janusza Pagaczewskiego i obie są raczej nieznane.Zwykle na fotografiach Banachiewicz ma minę surową, żeby nie po­wiedzieć wręcz groźną. Natomiast na pierwszej z prezentowanych fo­tografii (rye. 1) uśmiecha się w swój charakterystyczny sposób. Wracał wtedy ze Szwecji, z pierwszej po wojnie konferencji Międzynarodowej Unii Astronomicznej, w której był prezesem Komisji Ruchu i Figury Księżyca.Na drugiej fotografii (ryc. 2) Ba­nachiewicz jest w swej charaktery­stycznej czapeczce, którą zwykle no­sił. Był zawsze pod ogromnym uro­kiem Gaussa i jak przypuszczam sta­rał się go naśladować również swym wyglądem. A Gauss na wszystkich niemal swoich podobiznach ma na głowie podobną czapeczkę.Wykłady Banachiewicza... To było coś fascynującego. Stawiał na nich problemy do rozwiązania i my jego słuchacze biegliśmy zaraz po wykła­dzie do naszych pracowni i starali­śmy się te zadania na gorąco roz­wiązać. Wiele naszych prac powsta­wało w ten właśnie sposób. Nigdy już później czegoś takiego nie prze­żyłem.Banachiewicz wygłaszał tylko je­den wykład w tygodniu, a zatem aby pokryć cały program studiów astronomicznych, należałoby studio­wać przez wiele lat. Zawsze zatem ktoś prowadził i opracowywał notatki z wykładów, aby potem mogli się z nich przygotowywać do egzaminu późniejsi adepci astronomii. Wydaje mi się, że wykłady z wyznaczaniaorbit, o których wspominał tu kolega Mietelski, opracowywała Lidia Stan- kiewiczówna i gdzieś w Obserwato­rium powinny one jeszcze istnieć.Wreszcie Banachiewicz jako twór­ca krakowianów. Był zawsze znako­mitym rachmistrzem. Przywiązywał wielką wagę do rachunków nume­rycznych i kiedyś ogłosił w „Acta Astronomica" międzynarodową an­kietę na ten temat i wyniki jej opub­likował.Krakowiany były nie tylko wy­godnym schematem dla rachunków przy użyciu arytmometrów dzięki Ryc. 2. definicji mnożenia tablic kolumnami.Tadeuasz Banachiewicz i jego krakowiany 33Ryc. 1.3 4 JAN MIETELSKISprawozdania z czynności i posiedzeń PAU 50 (1949) 159Nr 3. 159jem y odprowadzenia przedsercowe, powinny zachęcić do zastąpienia  częstego j'eszcze w praktyce pojedynczego odprowadzenia przedserco- wego przez komplet odprowadzeń przedsercowych rejestrowanych  z 6  punktów na klatce piersiowej. •Czl. T . B a n a c h ie w ic z  przedstawia własne uwagi pt. Pewne zastosowanie krakowianów w biologii opisowej.A u to r uogólnia swój wzór krakow ianow y na datę początkow ą  ( / , )  i końcow ą (f2)  okresu m o ż l i w e g o  poczęcia apud jem lnam , przed ' staw iony na posiedzeniu W ydziału III  P A U  w d. 15 listopada 1948 r ., pisząc go w postacigdzie znak +  zastępuje - t - l ,  zaś znak —  uapi»anu zauńuji. — 1. W*, wzorze ty m  t jest d atą  pierwszego dnia miesiączki, zaś p  i P  oznaczają  najm niejszy i największy okres indyw idualny między kolejnymi m ie­siączkam i danej kobiety. Jeżeli położym y w powyższym wzorze c b  19, ó = 1 2 ,  w ów czas daje on początkow ą i końcową datę m o ż l i w e g o  poczęcia, jeżeli zaś a = 1 6 ,  ft*=14 , wówczas otrzym ujem y początek  i koniec okresu, n a j b a r d z i e j  s p r z y j a j ą c e g o  poczęciu.W zór krakowianowy (1) jest równoważny 2 formułom zwykłej alg eb ry : 'Jeżeli na przykład t = 3  m arca, p = 2 7  dni, P = 3 1  dni, wówczas poczęcie jest możliwe tylko od 3 +  2 7 — 1 9 * =  II m arca, do 3 +  31 —  1 2 — 22 m arca , zaś najbardziej sprzyja poczęciu czas od 3 +  27 — 1 6 = 1 4  m arca do 3  +  31 — 1 4 = 2 0  m arca, wszystkie daty  włącznie. O łleby względnie fx i tt wypadły większe od ilości dni w m iesiącu, w k tó­rym  n astąp ił początek miesiączki, należałoby tę ilość dni od jąć od obliczon ych i„ względnie fx i r2, a o trzym an e daty  dotyczyłyby n astęp ­nego m iesiąca. Np. dla naszego przykładu przy t przyp adającym  23 m a rca , t1 (dla możliwego poczęcia) byłoby równe 31 m arca, n ato ­m iast f2= ' 2 3  +  3 l  —  1 2 = 4 2  m arca, czyli 4 2 — 3 1 = 1 1  kwietnia. Zaś dla okresu najbardziej sprzyjającego poczęciu wypadłyby daty  g ra ­niczne tt =  3 4 —  31 =  3 kwietnia i 4 ^ — 31 =  9  kwietnia.V /7 ?ry  t°j r ." ty nnart-p sn m ateriałach  książki o stosunkach  m ałżeńskich dr J .  E . G e o r g a ,  k tóry  podaje też bliższe wskazówki, d o ty czące  stosow ania m etody Knaus-Ogino-Sm uldersa. W zory zastępują  ob szerne, a niekompletne tablice, postać zaś kiakowianowa zdaje się u łatw iać zastosow anie.t t P P  a bO)Ryc. 3.Tadeuasz Banachieivicz i jego krakowiany 3 5Przede wszystkim rozwinięta w oparciu o tę definicję ich algebra pozwoliła dostrzec -  łatwiej niż w przypadku macierzy -  nowe związki i stworzyć z ich wykorzystaniem cenne metody obliczeniowe. Niezwykłe było to, że niewiele trzeba przy tym pamiętać. Do dzisiejszego dnia korzystam z kra­kowianowej metody trygonometrii sferycznej, której wzorów nigdy nie potrafiłem się nauczyć. Ciągle stosuję krakowiany w opracowywaniu po­miarów metodą najmniejszych kwadratów. Raz tylko w swym życiu pró­bowałem obliczenia takie wykonać metodą Gaussa, ale bez powodzenia. Ciągle się myliłem.Oczywiście, w dobie komputerów jest zasadniczo obojętne, w jakim schemacie one liczą. Ale jeszcze na początku lat 60., gdy przebywałem na stażu w Liverpoolu i wykonywałem pewne rachunki na największej wówczas maszynie liczącej w Europie, ATLASie w Manchesterze, pytałem tamtejszych rachmistrzów, czy znają i stosują krakowiany. Odpowiedzieli, że oczywiście tak.Krakowiany traktował Banachiewicz trochę jak „balsam kapucyński", jako dobre na wszystko. W latach 40. była modna i szczególnie propa­gowana przez Kościół tak zwana naturalna metoda regulacji urodzin, oparta na podanym przez Ogino i Knausa wyznaczeniu okresów płodności u kobiety. Banachiewicz podał i opublikował w Sprawozdaniach PAU (ryc. 3) krakowianowe wzory dla obliczania tych okresów. Szczególnie zabawne było, gdy po ukazaniu się tej publikacji zaszedł kiedyś na górę do mej pracowni i powiedział, chichocząc w swój charakterystyczny sposób bez otwierania ust: „Wie Pan, dostałem właśnie list z prośbą o odbitkę mej pracy o krakowianowej metodzie... przerywania ciąży".Jedną cechę stworzonego przez siebie rachunku krakowianowego Ba­nachiewicz szczególnie podkreślał. Znane było jego powiedzenie, że „nie myli się w rachunkach tylko ten, kto nie liczy". Uważał, że myli się każdy, a dobry rachmistrz cechuje się tylko tym, że potrafi znaleźć błąd. Sam to zresztą potrafił robić w sposób wręcz genialny. Otóż za jedną z najważniejszych cech krakowianów uważał Banachiewicz istnienie dla nich tak zwanej kontroli sumowej rachunku. Polega ona na tworzeniu osobnych kolumn sumowych, zawierających sumy elementów w danym wierszu, i włączenie tych kolumn do przeprowadzanego rachunku. Dawało to pewną i szybką kontrolę rachunków.Jerzy M. KreinerJesienią 1997 roku krakowska Akademia Pedagogiczna (wówczas jeszcze Wyższa Szkoła Pedagogiczna) zakupiła w Antykwariacie Naukowym przy ul. Św. Tomasza w Krakowie pakiet pamiątek po Tadeuszu Banachiewiczu, w skład którego wchodziły m. in. osobiste zdjęcia T. Banachiewicza,3 6 JAN MIETELSKIfotografie obserwatoriów i instrumentów astronomicznych (w tym: dawne fotografie Obserwatorium Krakowskiego i Stacji na Lubomirze), niektóre dokumenty i korespondencja. Po wstępnym uporządkowaniu i skatalogo­waniu fotografii, w dniu 5 lutego 1998 roku w Katedrze Astronomii WSP odbyło się spotkanie, mające na celu identyfikaqę osób widocznych na fotografiach. Wzięły w nim udział osoby znające osobiście Tadeusza Ba- nachiewicza: Dr Róża Szafraniec (zm. 1 III 2001), mgr Helena Jaśko, Dr Jan Mietelski (emerytowani pracownicy Obserwatorium Astronomicznego UJ) oraz p. Barbara Torba-Pawliszyn (pracownik Biblioteki Głównej WSP, córka chrzestna Tadeusza Banachiewicza). W spotkaniu uczestniczyli także: Dyrektor Biblioteki Głównej mgr Teresa Wildhardt, kilkoro młodszych pracowników Uczelni oraz piszący te słowa. Wspólnym wysiłkiem udało się ustalić imiona i nazwiska zdecydowanej większości osób widocznych na zakupionych fotografiach. Cały materiał archiwalny po ostatecznym uporządkowaniu przekazano do Zbiorów Specjalnych Biblioteki Głównej AP.W Akademii Pedagogicznej w Krakowie zostały zakończone prace nad sporządzeniem pełnej bibliografii publikaqi Tadeusza Banachiewicza. Łą­czny wykaz obejmuje 544 pozycje bibliograficzne, na które się składają: oryginalne prace naukowe, komunikaty naukowe, wyniki obserwacji astro­nomicznych, krótkie telegraficzne doniesienia naukowe, artykuły i komu­nikaty popularnonaukowe, polemiki, recenzje, sprawozdania, prace reda­kcyjne, a także dwie książki: Metody rachunków astronomicznych oraz Rachunek krakowianowy z zastosowaniami. Wykaz czasopism, w których uka­zywały się publikacje, obejmuje około 90 pozycji. Ponadto udało się odnaleźć około 100 artykułów i notatek prasowych, których treść nawiązuje do życia i działalności T. Banachiewicza. Istotną część pracy nad sporzą­dzeniem bibliografii T. Banachiewicza wykonała mgr Ewa Piotrowska, pracownik Biblioteki Głównej AP.Po raz pierwszy nazwa „krakowjan" została wprowadzona przez T. Banchiewicza w drugiej części artykułu O obliczaniu współrzędnych planet i komet za pomoci? arytmometru, który ukazał się w 1924 roku w tomie III „Rocznika Astronomicznego Obserwatorium Krakowskiego" (s. 146). W ar­tykule tym Autor definiuje pojęcie „krakowjanu", a także wyjaśnia przy­czyny, dla których „krakowjan" jest użyteczny w obliczeniach astronomi­cznych. Rachunek krakowianowy jest jednak nadal określany przez jego Twórcę jako „wzory nowego rodzaju". Np. w 1925 roku w tytule krótkiego doniesienia, opublikowanego w „Cyrkularzu Krakowskim" (Circ.Crac. No 16) znajdujemy zwrot: Formules de nouveau genre appliquées a la détermination d'une orbite. Również krótki komunikat z 1926 roku (Spraw. PAU t. 31, nr 2, s. 9) nosi tytuł Zastosowanie wzorów nowego rodzaju do interpolacji wielomianów. Dopiero w 1927 roku kolejny komunikat (Spraw. PAU t. 32,Tadeuasz Banachiewicz i jego krakowiany 3 7nr 10, s. 19) został zatytułowany: O przekształceniu zasadniczym iloczynu macierzy-krakowjanów.W biografiach Banachiewicza wspominana jest podwarszawska miejsco­wość Cychry, w której przyszły autor Rachunku krakowianowego spędzał wiele czasu w majątku swych rodziców. W lipcu 2000 roku autor tej notatki miał okazję odwiedzić miejscowość Cychry, położoną wśród lasów około 20 km na zachód od Grójca. Wśród kilkunastu domów brak jednak jakichkolwiek śladów dawnego „majątku", a dla kilku napotkanych star­szych mieszkańców okolicznych domów nazwisko Banachiewicz nic nie mówiło. Brak czasu sprawił, że nie było możliwości sprawdzenia dawnych ksiąg w pobliskiej parafii w Lutkówce. Nie zostało też wyjaśnione, czy Banachiewicz nie spędzał swej młodości w innym majątku Cychry (Cychry Stare i Cychry Nowe) koło Woli Cychrowskiej położonej kilkanaście km na wschód od Warki. Zarówno Cychry koło Grójca jak też Cychry koło Warki są wymienione w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego, t. 1, Warszawa 1880.Prócz tego w dyskusji głos zabierali Kazimierz Grotowski i Julian Dybiec.

Dyskusja po referacie Jana Mietelskiego : "Tadeusz Banachiewicz i Jego krakowiany"

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/258017/strzalkowski_kreiner_dyskusja_po_referacie_jana_mietelskiego_2002.pdf?sequence=5&isAllowed=y

Dyskusja po referacie Jana Mietelskiego : "Tadeusz Banachiewicz i Jego krakowiany"

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Jagiellonian Univeristy Repository

Dyskusja po referacie Jana Mietelskiego : "Tadeusz Banachiewicz i Jego krakowiany"

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Jagiellonian Univeristy Repository

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w