De afschrikking voorbij: Een empirische studie naar afschrikking, generale preventie en regelnaleving in de Nederlandse afvalbranche

Bedrijven zijn nauwelijks onder de indruk van sancties. Voor zover sancties afschrikken, gebeurt dit vooral bij die bedrijven die toch al bereid waren tot regelnaleving. Ieder incident leidt tot een roep om meer en strengere regels, intensievere controles en afschrikwekkender sancties voor ondernemingen en hun bestuurders. Maar voorkomt de dreiging van sancties dat ondernemingen regels overtreden? Schrikken straffen af? Om deze vragen te beantwoorden voerde Van Wingerde een empirische studie uit onder veertig bedrijven in de Nederlandse afvalbranche. Daarbij onderzocht de criminologe niet alleen in hoeverre en op welke wijze sancties afschrikken, ook keek ze naar het belang van sancties in vergelijking met repercussies vanuit de maatschappelijke omgeving en onderzocht zij de wisselwerking tussen afschrikking, maatschappelijke controle en de aandacht die binnen bedrijven zelf wordt gegeven aan de naleving van wet- en regelgeving. Uit het onderzoek blijkt dat er van sancties nauwelijks een directe afschrikwekkende werking uitgaat op het gedrag van bedrijven. Daarvoor zijn de opgelegde sancties te laag en is de kans om gepakt te worden te klein. Voor zover sancties afschrikken, komt die afschrikwekkende werking tot stand via de maatschappelijke omgeving. Negatieve publiciteit, reputatieschade en de druk die het bedrijf vervolgens ervaart vanuit de lokale gemeenschap zijn veel afschrikwekkender dan een sanctie door de overheid. Dat effect is bovendien afhankelijk van de mate van sociale responsiviteit van bedrijven. Hoe opener bedrijven zijn, hoe eerder zij een sanctie als een signaal zullen beschouwen dat hen eraan herinnert dat ze de werking van hun eigen procedures moeten controleren en zonodig maatregelen moeten treffen om overtredingen te voorkomen. Sancties frissen zo de noodzaak tot het naleven van regels op, brengen de boodschap over dat naleving de moeite waard is en dat overtreders worden bestraft. Het onderzoek laat echter tegelijkertijd zien dat sancties zich daarvoor wel moeten richten op betekenisvolle overtredingen. Ook moet het afkeurenswaardige van het bestrafte gedrag voldoende over het voetlicht worden gebracht.. Sancties die daarin onvoldoende slagen, kunnen juist ook vragen oproepen over nut en noodzaak van het publieke toezicht - en zo de afschrikwekkende werking ondermijnen. Het onderzoek laat zien dat de dreiging van sancties veel beter werkt als er al andere normenstelsels zijn die het gedrag van bedrijven beïnvloeden, zoals de maatschappelijke omgeving van bedrijven en het plichtsbesef binnen bedrijven zelf. Toezichthouders die het gedrag van bedrijven effectief willen beinvloeden, moeten volgens Van Wingerde dan ook juist gebruik maken van deze bestaande reguleringsmechanismen. Sancties moeten daartoe niet alleen een dreigende, maar juist ook een morele boodschap doen uitgaan. Daarbij moet expliciet worden beargumenteerd wat het afkeurenswaardige is van het bestrafte gedrag

Toekijken of toezichthouden?

Hoe heeft het zover kunnen komen? Wat kunnen we van deze ervaring leren? Twee regelmatig terugkerende vragen in reactie op misstanden, rampen en langdurige overtredingen. Zo begon ook het artikel in dit vakblad over de Barneveldse insecticidenproducent Denka medio vorig jaar. Als de VROM-Inspectie in december 2005 constateert dat de veiligheidssituatie bij Denka ernstig tekortschiet, duurt het nog ruim drie jaar voordat de situatie bij het bedrijf in januari 2009 enigszins verbetert. Terugblikkend in HandHaving, blijkt Denka echter niet het enige voorbeeld te zijn waarin de overtredingen langdurig aanhouden. Tijd om de zaken waarover Handhaving publiceerde eens aan een nadere analyse te onder- werpen. Wat zijn de belangrijkste factoren die eraan hebben bijgedragen dat de overtredingen zo lang voortduurden

De responsieve toezichthouder

In deze bijdrage vragen de auteurs aandacht voor een aspect van responsive regulation dat beter aansluit bij de handhavingspraktijk; namelijk dat het de vraag adresseert hoe toezichthouders gebruik kunnen maken van het maatschappelijke krachtenveld dat bestaat uit verschillende publieke en private partijen. Deze zogenoemde tripartite handhaving is ten onrechte onderbelicht gebleven en biedt aanknopingspunten om aan de maatschappelijke functie van toezicht die de WRR bepleit, verder invulling te geve

Systeemtoezicht in de procesindustrie

Systeemtoezicht mag zich de laatste jaren in een toenemende belangstelling verheugen van bedrijfsleven, overheid en de wetenschap. Bij systeemtoezicht treedt de overheid terug en beperkt zich hoofdzakelijk tot het toezicht op procedures, processen en managementsystemen van ondernemingen zelf die bedoeld zijn om de naleving van wettelijke regels te waarborgen. Kenmerkend voor systeemtoezicht is dat de toezichthouder in eerste instantie vertrouwt op de kwaliteit van het bedrijfsinterne toezicht. Wanneer dit te kort schiet of wanneer het vertrouwen wordt beschaamd, treedt de toezichthouder op. Aan systeemtoezicht worden vaak verschillende voordelen toegeschreven. Zo zou systeemtoezicht het toezicht efficiënter en effectiever maken. Verschillende provincies, de Provincie Noord- Brabant in het bijzonder, experimenteren dan ook sinds enige tijd met deze vorm van toezicht. Deze ontwikkelingen vormden de aanleiding voor het organiseren van een symposium over systeemtoezicht in de procesindustrie op 2 juni 2010. Tijdens het symposium stonden sprekers uit de wetenschap en beroepspraktijk stil bij het project systeemtoezicht in de provincie Noord-Brabant en de verschillende kansen en risico’s die bij systeemtoezicht een rol spelen. Deze bundel bevat het verslag van het symposium in de vorm van de bijdragen van de sprekers die op dit symposium een inleiding hebben verzorgd alsmede een algemene afsluitende conclusie