Opšti pregled biološkog uzorkovanja najvažnijih vrsta Crnogorske obale (2007-2008)

Pilot Studija prikupljanja bioloških i ekonomskih podataka ima za cilj da postavi bazu za jasan sistem monitoringa ribarstva u Crnoj Gori koji bi omogucio i olakšao sprovođenje politike odgovornog ribarstva na ovim prostorima, kao i lakše sprovođenje direktiva GFCM-a i EU. Tokom Pilot Studije prikupljani su biološki, sociološki i ekonomski podaci vezani za celokupni ribarski sektor koji imaju za cilj precizniju procenu ribarstvenih resursa, njihovo upravljanje i konzervaciju

Neki biološki parametri srdele, sardina pilchardus walb. 1792, u Crnogorskim vodama

Srdela, Sardina pilchardus, je jedna od najrasprostranjenijih i komercijalno najvažnijih vrsta riba u Jadranskom moru (FishStat Plus, FAO). Industrijski ribolov srdele i inćuna u Crnoj Gori je još uvek nerazvijen, pa se ove vrste uglavnom love alatima malog obalnog ribolova, tj. mrežama potegačama male veličine oka (5-6 mm) u Bokokotorskom zalivu. Podaci predstavljeni u ovom radu rezultat su istraživanja sprovedenog u okviru Pilot studije AdriaMed projekta u periodu septembar 2007. – septembar 2008. godine. Tokom Pilot studije putem intervjua sa ribarima prikupljane su informacije o ulovu i ribolovnom naporu svih aktivnih tipova brodova, a takođe su uzimani i biološki uzorci komercijalno važnih vrsta kako bi se proučavale njihove biološke karakteristike. Uzorci srdele prikupljeni su u području Bokokotorskog zaliva (koji predstavlja jedno od najproduktivnijih područja na crnogorskom primorju, pa je mrestilište i hranilište mnogih ribljih vrsta. Uzorci su prikupljani mesečnom dinamikom. Prikupljeni su sledeći podaci: totalna dužina tela sa preciznošću 0.1 cm, totalna težina sa preciznošću 0.01 g, pol i stadijum zrelosti gonada (upotrebljena je skala sa četiri stadijuma zrelosti, 1 – nezrele, 2 – sazrevanje, 3 – zrele i 4 – izmrešćene jedinke). Na osnovu ovih podataka određen je dužinski raspon, distribucija dužinskih frekvenci, odnos polova, dužina dostizanja polne zrelosti (L50% dužina pri kojoj je 50% populacije polno zrelo, kao i L25% L75%), kao i dužinsko-težinski odnos prema formuli log W = log a + b log LT. Srdela je bila najzastupljenija u ulovu u periodu april – jul. Dužinski raspon iznosio je od 7.3 do 16.6 cm, sa srednjom vrednošću od 13.1 cm. Kod oba pola prisutne su dve grupe individua (Sl. 2). Kod ženki prvu grupu čine individue dužinskog rapona 7.5 – 12 cm, a druga grupa obuhvata adultne jedinke dužine 12.5 – 16.5 cm. Kod mužjaka prvu grupu čine mlade jedinke dužine manje od 12.5 am, dok drugu, mnogoizraženiju grupu, čine jedinke dužinskog raspona 13 – 16 cm. Od ukupnog broja jedinki (613) ženke čine 51.4% a mužjaci 48.6% (Tab. 1). U većim dužinskim klasama (>15 cm) ženke su zastupljenije od mužjaka (78%) (Sl. 3, 4). Zrele jedinke srdele obuhvataju dužinu 7.3 – 15 cm kod mužjaka, a kod ženki 8 – 16.6 cm. Nezrele jedinke čine oko 21% ukupnog uzorka, dok je izmrešćenih jedinki pronađeno 26 tokom čitavog istraživanja. Najveći broj uzorkovanih jedinki bio je u drugom stadijumu zrelosti. Jedinke u fazi mresta najzastupljenije su bile u periodu februar – mart. Procenjeno je da je dužina pri kojoj 50% populacije srdele dostigne polnu zrelost 12. 29 cm, dok su L25% i L75% procenjeni na 11.59 i 12.98 cm (Sl. 5). Koeficijent b dužinsko-težinskog odnosa kod mužjaka iznosio je 3.138, a kod ženki 2.973

Procjena biomase inćuna (engraulis encrasicolus, l.) primjenom dep (daily egg production) metode na području južnog Jadrana (2005-2010.)

DEP metoda (daily egg production method, DEPM) je zasnovana na istraživanju ihtioplanktona (jaja i larve riba) i koristi se širom svijeta za procjenu biomase male plave ribe (Hunter and Lo, 1993; Lasker, 1985; Somarakis et al, 2004). Ova metoda se uspješno primjenjuje već 25 godina u čitavom svijetu i prvenstveno je dizajnirana za ribe koje imaju neodređen fekunditet, kakva je većina vrsta iz reda Clupeiformes. Zbog toga se najčešće upotrebljava za procjenu biomase male plave ribe, u prvom redu inćuna (Engraulidae) i srdela (Cupeidae). Pored procjene biomase ova metoda daje značajne podatke o karakteristikama i načinu mrijesta, kao i bitne reproduktivne parametre ribljih populacija. Podaci dobijeni DEP metodom mogu pomoći u razumijevanju mehanizama kojim prirodne promjene utiču na reproduktivnu biologiju i stepen preživljavanja ranih razvojnih stadijuma male plave ribe (Regner, 1985; Somarakis et al, 2004). Inćun (Engraulis encrasicolus, L.) je jedini predstavnik roda Engraulis u Mediteranu. Inćun je, uz srdelu, ekonomski najznačajnija vrsta riba u Jadranu i Mediteranu. Dostiže dužinu do 20 cm, migratorna je i planktofag. Mrijesti se od početka proljeća, obično od aprila do oktobra, a nekada od marta do novembra (Zavodnik, 1970; Merker and Vujošević, 1972; Regner, 1972, 1985, Piccinetti et al.., 1979). Mrijesti se više puta tokom sezone mriješćenja („multiple spawner“ Blaxter and Hunter, 1982). U okviru FAO AdriaMed Projekta (koji se realizuje već sedam godina između Crne Gore, Italije, Albanije, Hrvatske i Slovenije) u vodama crnogorskog primorja DEP metoda je prvi put primjenjena 2005 godine za procjenu biomase inćuna. Nakon toga, istraživanje je prošireno na albanske teritorijalne i susjedne međunarodne vode u julu 2008 godine. U julu 2010 godine procjena biomase inćuna primjenom DEP metode u okviru istog projekta proširena je na područje cijelog južnog Jadrana (GFCM geografska subregija 18). Procjenjena biomasa inćuna u avgustu 2005 godine iznosila je 3842 t., u julu 2008 godine 52 273.2 t dok je u julu 2010 godine iznosila 100 352.07 t

Kondiciono stanje riba, orada (sparus aurata) i brancin (dicentrarchus labrax), sa farme u Bokokotorskom zalivu (jugoistočni Jadran)

U ovom istraživanju obrađeno je 210 jedinki orade (Sparus aurata Linnaeus, 1758) i 210 jedinki brancina (Dicentrarchus labrax Linnaeus, 1758) sa uzgajališta COGIMAR koje se nalazi na lokaciji Ljuta u Bokokotorskom zalivu. Istraživanja su započeta u decembru mesecu 2014. godine i u ovom radu biće predstavljeni preliminarni podaci o dužinsko-težinskom odnosu i kondicionom faktoru ovih vrsta. Totalna dužina (TL) jedinki orade u uzorku kretala se od 19,9 do 31,1 cm, sa prosečnom vrednošću od 28,1 ± 1,8 cm (prosečna dužina ± standardna devijacija, SD), dok se raspon ukupnih težina kretao od 130 do 485 g, sa prosečnom vrednošću od 337,56 ± 55,75 g (prosečna dužina ± SD). Kod brancina totalna dužina jedinki u uzorku kretala se od 20,8 do 54 cm, sa prosečnom vrednošću od 33,7 ± 3,8 cm (prosečna dužina ± SD), dok se raspon težina kretao od 150 do 1945 g, sa prosečnom vrednošću od 397,84 ± 171,85 g. Analiza dužinsko-težinskog odnosa kod obe vrste pokazala je da se vrednost parametra b razlikuje od idealne izometrijske vrednosti 3. Kod orade vrednost parametra b iznosi 2,4851, dok je kod brancina vrednost parametra b iznosi 3,0591. Studentov t-test pokazao je da se parametar b dužinsko-težinskog odnosa kod ukupnog uzorka orade i brancina nije statistički značajno razlikovao od idealne izometrijske vrednosti 3. Koeficijent kondicije kod obe vrste određen je pomoću Le Cren-ove i Fulton-ove formule po mesecima istraživanja i prema dužinskim klasama. Prosečan koeficijent kondicije orade (Slika 3.) iznosi Ka=0,9467± 0,099 (Le Cren, 1951), odnosno Ka=1,4607 ± 0,1875 (Fulton, 1904), a od istraživanih meseci najniža vrednost zabeležena je u februaru, Ka=0,947 (Le Cren), odnosno Ka=1,4196 (Fulton). Kod brancina prosečan koeficijent kondicije (Slika 4.) za ceo ispitivani uzorak iznosi Ka=1,0164±0,0627 (Le Cren), odnosno Ka=1,0041±0,0721 (Fulton), a od istraživanih meseci najniža vrednost zabeležena je u februaru mesecu Ka=0,9656 (Le Cren), odnosno Ka=0.9512 (Fulton)

Procjena populacije škampa - nephrops norvegicus (linnaeus, 1758) u Jadranskom moru alternativnim metodama

Škamp (Nephrops norvegicus) spada u gospodarski najvažnije vrste rakova na području Mediterana i severnoistočnog Atlantika kojeg se godišnje izlovi preko 60000 t. Rasprostranjen je u istočnom Atlantiku i diljem Mediterana od 20 do 800 m dubine. Obitava na muljevitim sedimentima u kojem iskopava karakteristične tunele. Najveća gustoća populacije u Jadranskom moru zabeležena je na području Jabučke kotline, Velebitskom kanalu, Kvarneru i Kvarneriću. U južnom delu Jadrana gustoća populacije je osetno manja. Škamp se u Jadranskom moru intenzivno izlovljava uglavnom povlačnom pridnenom mrežom koćom od strane mnogobrojne ribarske flote svih jadranskih zemalja. Usled toga došlo je do negatvinih promena ukupne biomase, te demografske strukture populacije škampa. Da bi se uspostavilo odgovorno i održivo ribarstvo, te zaštitila populacija škampa provode se brojna istraživanja i monitorinzi, te procene stanja populacije. Ova istraživanja uglavnom se temelje na ribarstveno biološkim metodama kao što su praćenje totalnog ulova, kretanje CPUE ili analitčkih metoda (VPA, LCA and yield-per-recruit analysis). Glavni nedostatak ovih metoda je što se temelje na pretpostavci reprezentativnog uzorkovanja populacija što kod škampa, zbog njegovih bioloških karakteristika, nije slučaj. Obzirom da škamp obitava u tunelima, koje iskopava u sedimentu, on može biti uzorkovan samo kada se nalazi izvan njih, a izlazak varira ovisno o sezoni, dobu dana, veličini, spolu te stadiju zrelosti. Da bi se postiglo reprezentativno uzorkovanje u svrhu dobivanja tačne procene stanja populacije u poslednje vreme sve više se koristi alternativna metoda istraživanja upotrebom povlačne podvodne kamere (UWTV). Ova metoda se zasniva na promatranju morfoloških karakteristika morskog dna da bi se identifikovale vrste koje obitavaju u tunelima na osnovu karkterističnog izgleda otvora tunela. Da bi se tačno idenetifikovala vrsta koja obitava u tunelima treba promatrati oblik, dijametar, razdaljinu, orijentaciju, grupiranje otvora, prisustvo vrste ili tragova te drugih značajnih parametra. Dobivene vrednosti se zajedno sa rezultatima ribarstveno bioloških istraživanja analitičkim metodama preračunavaju se u indeks biomase po površini. Metodologija istraživanja provodi se upotrebom specijalnih podvodnih kamera montiranih na sanje koje se istraživačkim brodom povlače po morskom dnu određenim vremenom i brzinom. Video snimka, zajedno s ostalim zabeleženim oceanografskim podacima, se putem optičkog kabla u realnom vremenu prenosi u kontrolnu jedinicu na brodu. Snimljeni materijal se analizira prema međunarodnom protokolu (ICES) da bi se omogućila ispravna usporedba podataka. UWTV metoda zajedno s drugim ribarstveno biološkim metodama značajno doprinosi sistematskom praćenju stanja i procjene populacije škampa, te uvođenju odgovornog i održivog iskorištavanja bioloških obnovljivih resursa zasnovanog na znanstvenim saznanjima

Stanje pridnenih (demerzalnih) resursa istočne obale Jadranskog mora

Pridneni (demerzalni) resursi predstavljaju jednu od najvažnijih komponenti morskog ribarstva u Jadranskom moru, kako u smislu količine ulova, tako i u njegovoj komercijalnoj vrijednosti. Trenutan ukupan ulov kočarskih organizama u Jadranu kreće se oko četrdesetak tisuća tona, od čega najveći dio ulovi talijanska kočarska flota (preko 85%). Prvim ribarstveno-biološkim istraživanjima u Jadranu smatra se ekspedicija „Hvar“ 1948/49. (Šoljan, 1997) koja je pokrila teritorijalna mora ex-Jugoslavije i Albanije, te najveći dio međunarodnih voda otvorenog Jadrana. Vrijednost ove ekspedicije leži u činjenici kako je ona provedena u vrijeme dok je kočarski ribolov bio u začetcima, ali i zaustavljen zbog ratnih aktivnosti 7-8 godina, te su resursi za vrijeme „Hvar“ ekspedicije bili u nultom stanju („virgin state“) i mogu služiti kao referentna točka za opisivanje kasnijih promjena koje su nastale kao posljedica intenzivne eksploatacije. U novije vrijeme intenziviraju se međunarodna istraživanja pridnenih resursa Jadrana. Istraživanja koja su tema ovog rada obavljena su u okviru međunarodne ekspedicije EU MEDITS u razdoblju od 2005. do 2010. godine u cijelom Jadranskom moru (osim najdubljih dijelova Južnojadranske kotline). Opisano je stanje pridnenih resursa kroz GIS prikaze indeksa biomase (ulov kg/km2) u cijelom Jadranu i to za: ukupan ulov tijekom ekspedicije MEDITS (ribe, rakovi i glavonošci), te za MEDITS ciljane vrste (59 najzastupljenijih vrsta kočarskog ribolova), hrskavičnjače, kao i za gospodarski najvažnije vrste: oslić, trlja blatarica, arbun, kovač, mačka bjelica, škamp i kozica

Neki biološki parametri grdobe (lophius budegassa spinola, 1807) u vodama Crne Gore (jugoistočni Jadran)

U ovom istraživanju obrađene su 264 jedinke grdobe (LophiusbudegassaSpinola, 1807), od kojih su 128 (ili 48,5%) bili mužjaci, 114 (43,2%) ženke, dok kod 22 jedinke (8.3%) nije bilo moguće odrediti spol. Odnos ženki i mužjaka bio je 1:1,12. Omjer spolova (SR) procijenjen je na 47,1. Testiranje uzorka χ2-testom pokazalo je da ne postoji statistički značajna razlika između broja mužjaka i ženki u uzorku (χ2 = 0.8099, p > 0.05). Totalna dužina (TL) jedinki u uzorku kretala se od 15,6 do 67,0 cm, sa prosječnom vrijednošću od 29,2 ± 8,1 cm (prosječna dužina ± standardna devijacija). Shapiro-Wilkesov test normalnosti pokazao je da distribucija dužinskih frekvencija ukupnog uzorka nije pratila normalnu distribuciju (W = 0,9003; p < 0,05), kao ni distribucija mužjaka (W = 0,9563; p < 0,05) ni ženki (W = 0,8959; p < 0,05). Raspon dužina kod ženki varirao je 18,8 do 67,0 cm TL, sa prosjekom od 31,9 ± 9,6 cm TL. Prosječna dužina mužjaka bila je 82,3 ± 5,7 cm TL, dok su minimalna i maksimalna dužina bile 16,6 cm i 48,4 cm TL. Prosječna masa jedinki u uzorku bila je 444,15 ± 427,24 g, sa rasponom od 57,14 g do 3000,00 g. Masa ženki kretala se od 114,50 g do 3000,00 g, sa srednjom vrijednošću od 584,10 ± 557,15 g. Najmanja izmjerena masa mužjaka bila je 66,70 g, a najveća 1791,96 g, sa prosjekom od 372,40 ± 249,28 g. Analiza dužinsko-masenog odnosa pokazala je vrijednost parametra b manju od idealne izometrijske vrijednosti 3, što znači brži rast jedinki u dužinu od povećanja mase, odnosno da jedinka sa rastom dobiva izduženiji oblik tijela. Vrijednosti parametra b po spolovima su također bile manje od 3. Studentov t-test pokazao je da se parametar b dužinsko-masenog odnosa kod ukupnog uzorka i ženki statistički značajno razlikovao od vrijednosti 3, dok kod mužjaka to nije bio slučaj. Dužina prve spolne zrelosti (Lm50%) ukupnog uzorka procijenjena je na 26,37 cm TL, odnosno 30,50 cm TL kod ženki i 26,26 cm TL kod mužjaka.Procijenjene su i dužine pri kojima 25% (Lm25%), odnosno 75% (Lm75%) populacije dosegne spolnu zrelost, kao i parametri α i β krivulje zrelosti

Rijedak ulov paklare morske, Petromyzon marinus, linnaeus, 1758, u Bokokotorskom zalivu

In the area of Boka Kotorska Bay, in place Prcanj, is found specimen of Petromyzon marinus, Linnaeus, 1758, Sea Lamprey. This anadromous fish species, are often used to catch on the eastern coast of the Adriatic, now very rarely because destroyed and pollution of the river where this species spawning. This is the first catch in Bokoktorska Bay, reported the Institute in the last two decades

Naučno praćenje ulaska invazivnih vrsta riba i rakova u Jadransko more (Crnogorsko primorje)

Ljudske aktivnosti, posebno prokopavanje Sueckog kanala, 1869. godine imale su za posledicu prodor, tim novim koridorom vrsta iz Indijskog okeana preko Crvenog mora.. Osim toga, poslednju deceniju obeležile su značajne promjene u klimi koju karakterišu vruća i suva ljeta i hladne zime, kao i česte oluje, poplave i šumski požari. Takođe su evidentne temperaturne promjene u morskim ekosistemima, s povećanjem temperature (tropikalizacija) u sjevernom Mediteranu, uključujući i Jadran. To je izazvalo širenje toplovodnih vrsta prema sjeveru Mediterana u područja koja nisu naseljavali prije. Hrvatski i crnogorskih ihtiolozi su kroz naučno-istraživačku saradnju identifikovali i opisali 46 novih vrsta u Jadranu. To su najčešće vrste iz Indo-Pacifika koji su došli na Mediteranu kroz Suecki kanal. Neke vrste stigle su iz istočnog Atlantika kroz Gibraltarski proloz. Osim migrantskih vrsta, nekoliko novih vrsta iz porodice Gobiidae su otkrivene u Jadranu, uglavnom zbog novih ribolovnih alata i tehnika, a nove dubokomorske vrste otkrivene su u ekspedicijama u južnojadranskoj kotlini. Osim riba potvrđeni su i nalazi nekih vrsta dekapodnih rakova, naročito na ušću jadranskih rijeka. Takođe je uočeno širenje areala na sjever Jadrana vrsta koje su nekada dominantno bile prisutne u južnom, toplijem Jadranu, kao sto su Pomatomus saltatrix. Ove pridošlice, osim što remete ustaljene ekološke odnose, donose i socioekonomske promjene, naročito u mjestima gdje je ribolov tradicionalna djelatnost, kao što su ušća rijeka Bojane i Neretve

Biološke karakteristike inćuna (engraulis encrasicolus) u Bokokotorskom zalivu (Crna Gora)

Inćun, Engraulis encrasicolus, je jedna od najrasprostranjenijih i komercijalno najvažnijih vrsta riba u Jadranskom moru (FishStat Plus, FAO). Industrijski ribolov srdele i inćuna u Crnoj Gori je još uvek nerazvijen, pa se ove vrste uglavnom love alatima malog obalnog ribolova, tj. mrežama potegačama male veličine okaca (5-6 mm) u Bokokotorskom zalivu kao i malim mrežama plivaricama na ulazu u zaliv. Podaci predstavljeni u ovom radu rezultat su istraživanja sprovedenog u okviru Pilot studije AdriaMed projekta u periodu septembar 2007. – avgust 2011. godine. Tokom Pilot studije putem intervjua sa ribarima prikupljane su informacije o ulovu i ribolovnom naporu svih aktivnih tipova brodova, a takođe su uzimani i biološki uzorci komercijalno važnih vrsta kako bi se proučavale njihove biološke karakteristike. Uzorci inćuna prikupljeni su u području Bokokotorskog zaliva (Sl. 1) koji predstavlja jedno od najproduktivnijih područja na crnogorskom primorju, pa je mrestilište i hranilište mnogih ribljih vrsta. Uzorci su prikupljani mesečnom dinamikom. Prikupljeni su sledeći podaci: totalna dužina tela sa preciznošću 0.1 cm, totalna težina sa preciznošću 0.01 g, pol i stadijum zrelosti gonada (upotrebljena je skala sa četiri stadijuma zrelosti, 1 – nezrele, 2 – sazrevanje, 3 – zrele i 4 – izmrešćene jedinke). Na osnovu ovih podataka određen je dužinski raspon, distribucija dužinskih frekvenci, odnos polova, GSI, dužina dostizanja polne zrelosti (L50% dužina pri kojoj je 50% populacije polno zrelo, kao i L25% L75%), kao i dužinsko-težinski odnos prema formuli log W=log a+b log LT. Inćun je bio najzastupljeniji u ulovu u septembru i aprilu. Dužinski raspon iznosio je od 7.5 do 14.4 cm, sa srednjom vrednošću od 10.13 cm, dok je težinski raspon bio od 0.9 do 21 gram, sa srednjom vrednošću 6.4 g. Od ukupnog broja jedinki (2000) ženke čine 61%, mužjaci 33%, a 6% su jedinke kojima nije bilo moguće odrediti pol. Ženke su zastupljenije od mužjaka u svim dužinskim klasama, osim na 8 cm dužine gde je odnos polova 1:1. Najveći broj uzorkovanih jedinki bio je u drugom stadijumu zrelosti. Procenjeno je da je dužina pri kojoj 50% populacije inćuna dostigne polnu zrelost 9.1 cm, dok su L25% i L75% procenjeni na 8.6 i 9.7 cm. Koeficijent b dužinsko-težinskog odnosa kod mužjaka iznosio je 3.212, a kod ženki 3.437