Wczesno-kredowe multituberkulatyz Mongolii i porównanie z formami jurajskimi

A collection of multituberculates consisting of 68 specimens (teeth or their fragments and jaw fragments) from the ?Aptian or Albian Khovboor Beds in the Gobi Desert is described. It contains four species: Eobaatar magnus gen. n., sp. n., and E. minor sp. n. (assigned to the Eobaataridae nov. in Taeniolabidoidea), Monobaatar mlmicus gen. n., sp. n., (assigned to the family incertae sedis) and Arginbaatar dimitrievae Trofimov (assigned to the Arginbaataridae in ?Plagiaulacoidea). For E. magnus and A. dimitrievae upper and lower elements are matched, E. minor is based on lower teeth, M. mimicus on upper teeth. Both the Eobaataridae and Arginbaataridae have five upper and three lower premolars. Eobaataridae has lower incisor with limited enamel band and P₄ parallel-sided with single basal cusp; it is in some respects intermediate between the Plagiaulacidae and Late Cretaceous Taeniolabidoidea. Arginbaataridae has lower incisor completely covered with enamel. It is highly specialized in the structure of P₄, which is only partly covered with enamel and rotated during ontogeny; on the other hand, it retains primitive features: upper canine and double infraorbital foramen. Both the Eobaataridae and Arginbaataridae have gigantoprismatic enamel. If gigantoprismatic enamel made its appearance only once in multituberculate evolution, one should expect that both families share a common ancestor, which would be a plagiaulacid. Some Late Jurassic and Early Cretaceous British and Late Jurassic North American multituberculates are figured for comparison. It is demonstrated that Ctenacodon has two infraorbital foramina. The systematic position of some Вolodon species is discussed.W pracy opisano kolekcje wczesno-kredowych multituberkulatów z Mongolii (?Apt lub Alb, miejscowość Howbur, somon Guczin Us, na pustyni Gobi), znajdujące się w zbiorach Instytutu Paleontologicznego Akademii Nauk ZSRR w Moskwie, oraz Instytutu Nauk Geologicznych Akademii Nauk Mongolskiej Republiki Ludowej w Ułan Bator. Kolekcje te obejmują łącznie 68 okazów pojedynczych zębów, bądź fragmentów szczęk z zębami. W zespole z Howbur wyróżniono cztery gatunki multituberkulatów: Eobaatar magnus gen. n., sp. n. i Eobaatar minor gen. n., sp. n. (zaliczone do nowej rodziny Eobaataridae w obrębie podrzędu Taeniolabidoidea), Monobaatar mimicus gen. n., sp. n. (którego przynależność rodzinowa nie została rozpoznana), oraz Arginbaatar dimitrievae Trofimov (zaliczony do rodziny Arginbaataridae Hahn i Hahn, w podrzędzie ?Plagiaulacoidea). Mimo że w badanym materiale górne i dolne szczęki oraz zęby nie zostały znalezione razem, w przypadku gatunków Eobaatar magnus i Arginbaatar dimitrievae zrekonstruowano, z zastrzeżeniem naturalne zestawy dolnych i górnych zębów, w oparciu o wielkość, typ ornamentacji, oraz częstość występowania, chociaż z powodu małej liczby okazów nie można było zastosować metod statystycznych. Pozostałe gatunki: Eobaatar minor został ustalony na dolnych zębach, zaś Monobaatar mimicus na górnych. Nie jest wykluczone, że Eobaatar minor i Monobaatar mimicus są konspecyficzne. Zarówno Eobaataridae, jak i Arginbaataridae mają po pięć górnych i po trzy dolne zęby przedtrzonowe (tak jak u późno-jurajskich Plagiaulacidae), ponadto Eobaataridae mają na dolnym siekaczu emalię ograniczoną tylko do dolnej powierzchni (tak jak u Taeniolabidoidea), oraz P₄ o przednich i tylnych krawędziach równoległych, z jednym guzkiem bazalnym, (gdy u późno-jurajskich Plagiaulacidae P₄ ma równoległe krawędzie i szereg guzków bazalnych, a dolny siekacz jest kompletnie pokryty emalią). Tak więc Eobaataridae wykazują cechy przejściowe między późno-jurajskimi Plagiaulacidae oraz późno-kredowymi i trzeciorzędowymi Taeniolabidoidea. Rodzina ta została zaliczona do Taeniolabidoidea ze względu na ograniczoną emalię na dolnym siekaczu, co jest cechą synapomorficzną Taeniolabidoidea (Sloan i Van Valen 1965). Rodzina Arginbaataridae wykazuje mieszaninę cech wysokiej specjalizacji i cech prymitywnych. Dolne siekacze są tu kompletnie pokryte emalią; występują dwa otwory podoczodołowe, oraz przypuszczalnie zachował się górny kieł. Te dwie ostatnie cechy są plezjomorficzne i zostały dotychczas stwierdzone u multituberkulatów w późnojurajskiej rodzinie Paulchoffatiidae (należącej do podrzędu Plagiaulacoidea). Z drugiej strony Arginbaataridae wykazują wysoką specjalizację w budowie P₄, który jest bardzo duży, wachlarzowatego kształtu, pozbawiony guzków bazalnych, oraz (jedyny przypadek wśród multituberkulatów) jest tylko częściowo pokryty emalią. Na podstawie serii zachowanych żuchw z zębami, oraz stopnia starcia zębów, wykazano że P₄ podczas rozwoju ontogenetycznego przesuwał się rotacyjnie do przodu na miejsce niewielkich P₃ i P₂, które ulegały starciu i resorbcji. Tego typu rotacja zębów nie była dotychczas znana u multituberkulatów. Zarówno u Arginbaataridae jak i u Eobaataridae występuje gigantopryzmatyczna struktura emalii (Fosse et al. 1985) charakterystyczna dla podrzędu Taeniolabidoidea, oraz dla rodziny Cimolomyidae o nieustalonej przynależności do podrzędu. Jeżeli gigantopryzmatyczna struktura emalii powstała w ewolucji multituberkulatów tylko raz, należy przyjąć że Arginbaataridae i Eobaataridae pochodzą od wspólnego przodka, którym byłby zapewne przedstawiciel jurajskiej rodziny Plagiaulacidae. Dla porównania w pracy zilustrowano pewne późno-jurajskie multituberkulaty z Wielkiej Brytanii i z Ameryki Północnej. Praca została wykonana w ramach problemu CPBP 04.03 oraz planu o współpracy naukowej między Polską Akademią Nauk i Akademią Nauk ZSRR (30.4) oraz Akademią Nauk Mongolskiej Republiki Ludowej