(...)"Sienkiewiczowski obraz świata arabskiego naznaczony jest zastanawiającą sprzecznością.
Z jednej strony w licznych listach i notatkach pisarz daje świadectwo fascynacji
egzotyczną krainą (jest to szczególnie widoczne w zapiskach dotyczących wyprawy
do Konstantynopola), z drugiej - nie potrafi ukryć rozczarowania kulturą, która
tak dalece odbiega od jego wyobrażeń (świadczą o tym przede wszystkim komentarze w „Listach z Afryki”)."(...

Dziewanowska, Anna

Sienkiewicz, Juliusz

Polish

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Henryk Sienkiewicz a świat arabski

Repozytorium Instytucjonalne Krakowskiej Akademii

Anna Dziewanowska, Juliusz SienkiewiczHENRYK SIENKIEWICZ A ŚWIAT ARABSKISienkiewicz dwukrotnie spotkał się ze światem arabskim. Po raz pierwszy w 1886 roku podczas wizyty w Konstantynopolu. Po raz drugi pod koniec roku 1890 podczas podróży afrykańskiej. Wpływ tych ekskursji widoczny jest wyraźnie w dwóch powieściach: „ Panu Wołodyjowskim ” oraz „ W pustyni i w pusz­czy R e l ac je  o przebiegu obu wypraw i doświadczenia zdobyte przez pisarza przedstawiają jego prawnuczka Anna Dziewanowska -  Oblęgorek, oraz wnuk Juliusz Sienkiewicz -  Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza w Poznaniu.Sienkiewiczowski obraz świata arabskiego naznaczony jest zastanawiającą sprzeczno­ścią. Z jednej strony w licznych listach i notatkach pisarz daje świadectwo fascynacji egzotyczną krainą (jest to szczególnie widoczne w zapiskach dotyczących wypra­wy do Konstantynopola1), z drugiej -  nie potrafi ukryć rozczarowania kulturą, któ­ra tak dalece odbiega od jego wyobrażeń (świadczą o tym przede wszystkim ko­mentarze w „Listach z Afryki”).Możemy się jedynie domyślać, jakie były powody tego dwuznacznego sto­sunku Sienkiewicza do świata arabskiego. Warto sięgnąć do źródeł, aby przypo­mnieć, co autor W pustyni i w puszczy miał na ten temat do powiedzenia.Do Konstantynopola Sienkiewicz wyruszył 6 października 1886 roku w to­warzystwie Antoniego Zaleskiego, wydawcy „Słowa”, oraz malarza Kazimierza Pochwalskiego. Podróżowali pociągiem z Krakowa, przez Bukareszt i Warnę. Pierwsze komentarze pojawiają się po przybyciu do Ruszczuku (Ruse) i po wpłynięciu do Bosforu w listach skierowanych do szwagierki pisarza, Jadwigi Janczewskiej:Wczoraj wieczorem -  pisze Sienkiewicz -  słyszeliśmy doskonale muezina ogłaszającego, że zmrok zapada na ziemię i że Allach jest wielki. [...] W II klasie jedzie tylko jeden podróżny, [...] pod pokła­dem zaś cała gromada Turków [...], wyglądają malowniczo. Leżą obok siebie ciasno, rozmawiając mało, paląc, rozmyślając, śpiąc. Wieczorem w grupach po pięciu lub ośmiu przychodzą się modlić na pokład I klasy. Stają wówczas szeregiem, a przed każdym leży barania skóra. Jeden wysuwa się naprzód i poczyna śpiewać modlitwę głosem sennym, monotonnym, podobnym trochę do naszych śpiewów zakonnych. Co1 Pomysł podróży narodzi! się nieoczekiwanie, kiedy pisarz kończył pracę nad Potopem.chwila rzucają się na kolana i biją czołem o skóry, to się znów podnoszą, to znów biją czołem, na koniec przewodniczący zwraca się ku pozostałym i siedząc w kuczki wysuwa ręce w ten sposób, że wielkim palcem dotyka reszty palców. W ten sposób siedzi czas jakiś -  modli się jeszcze głośno, po czym wszystko skończone: nawdziewają pantofle i idą spać. W modlitwie zwracają się zawsze na wschód. [...] Jest to chwila, w której słońce ju ż  zaszło, świeci zorza wieczorna, a  na rumianym niebie połyskują pierwsze gwiazdy, [...] całość tworzy poetyczny obraz. Te zawoje dotykające się miarowym ruchem ziemi, te twarze ciemne, oczy wzniesione, pewien smutek i skupienie w obliczach, wszystko to nakazuje jakiś szacuneki tłumaczy siłę Islamu. M a on j ą  dotychczas, bo wyznawcy wierzą bardzo silnie2.Podobną scenę znajdujemy w „Panu Wołodyjowskim”:Lipkowie pozsiadali z  koni i rozciągnąwszy na ziemi runa owcze, jęli modlić się na klęczkach, z twarzami zwróconymi ku wschodowi. Głosy ich to podnosiły się, to zniżały; chwilami Ałła! Alła! brzmiało przez całe szeregi, to znów cichli, wstawali i trzymając dłonie odwrócone do góry tuż przy twa­rzach, trwali w skupionej modlitwie, powtarzając tylko od czasu do czasu sennie jakby z westchnieniem: Łochiczmen, ach Łochiczmen'?To znamienne fragmenty, które bardzo dobrze pokazują początkowy za­chwyt Sienkiewicza nad kulturą arabską. Siła islamu, wiara wyznawców, zaanga­żowanie religijne, malownicze obyczaje -  wszystko to jest przedmiotem wyraźnej fascynacji, która już kilka lat później przerodzi się w zdecydowaną niechęć. Za­pewne wpłynął na to również stan zdrowia pisarza: „[...] po chorobie jestem zły, więc te małpy arabskie przyprowadzają mnie do złości [...] Arabów nie lubię rze­czywiście” -  wyznaje w jednym z listów zmagający się z codziennością podróżni­ka Sienkiewicz.Kolejna podróż autora W pustyni i w puszczy trwała 120 dni (dokładnie od 29 grudnia 1890 do 21 kwietnia 1891). Tym razem Sienkiewicz zobaczył Egipt4, gdzie przede wszystkim bawił w Kairze, zwiedzał piramidy, Sfinksa, Al-Fajjum, Aleksandrię, Port Said i Suez.Tak opisuje swoje wrażenia z momentu zawijania statku do portu w PortSaidzie:Statek zbliża się coraz bardziej [...]. Dziesiątki lodzi otaczają parowiec [...]. Jeszcze balkony stat­ku zamknięte i schodki nie spuszczone, a ju ż  tam na dole wre jak  w kotle. Co za gwar, wrzask i jarmark! Arabowie, Beduini i Sudańczycy, na wpół ubrani, z  piersią nagą i w jaskrawych kifijach na głowach, krzy­cząc w niebogłosy, odpychają sobie wzajem łodzie bosakami i wiosłami. Każdy chciałby się pierwszy dostać na statek i porwać rzeczy podróżnych [...].'Widząc te rozpalone twarze, wytrzeszczone oczy, zęby przebłyskujące z  czarnych lub sinawych warg, słuchając tych słów wyrzucanych jakby w najwyższym uniesieniu wściekłości, sądzić by można, że za chwilę ludzie ci porw ą się za gardła i poczną się rozdzierać zębami. Ale nic z tego! R obią to co dzień [...], za każdym przybyciem statku. To tylko wschodni sposób dobijania się o zarobek5.Natomiast z pobytu w Suezie zdaniem pisarza warte odnotowania było zde­rzenie z tamtejszą ulicą:2 H. S ie n k ie w ic z , Listy, t. 2, Warszawa 1996, s. 181.3 Idem , Pan Wołodyjowski, [w:] Pisma wybrane, t. 16, Warszawa 1987, s. 181.4 „Tymczasem z dziwnym wrażeniem spoglądałem na ów świetlisty rąbek ziemi 1...]. Po raz pierwszy w życiu miałem zobaczyć Egipt i Afrykę”. Idem , Listy z Afryki, Kraków 1923, s. 11.5 Ibidem, s. 14.Henryk Sienkiewicz w AfryceTłum Arabów. Murzynów jeszcze brudniejszy, wrzaskliwy i więcej natrętny niż w innych miastach egipskich. Jest to zbiór najbardziej zakazanych figur, jakie zdarzyło mi się spotkać gdzie­kolwiek na świecie. Arabowie wydają się malowniczo nawet w łachmanach, ale każdy z nich ma w sobie coś takiego w twarzy, jakby dwa dni nie jadt. W ich gwałtownych ruchach i natarczywości, przechodzącej wszelką miarę, tkwi jakaś gorączka głodowa [...]. Podróżny jest tu po prostu łupem, na który rzuca się miejscowy tłum jak stado szakali6.2 lutego 1891 roku niemieckim parostatkiem „Bundesrath7” wyruszył z Su- ezu do Zanzibaru, ówczesnej koloni Sułtanatu Omanu i dotarł tam w połowie lutego.W czasie opisanej w Listach z Afryki audiencji Sienkiewicz miał sposob­ność poznać Alego Saida, ówczesnego sułtana Zanzibaru:Na twarzy jego widać czysto orientalny uśmiech, zarazem łagodny, smutny i nieco fałszy­wy. Powitawszy każdego kordialnym „shakehandem” wprowadza nas do obszernej, prostokątnej Sali [...]. Spostrzegam np., że sułtan ma za pasem przepyszny zakrzywiony nóż indyjski, na palcach bry­lanty wielkości orzechów laskowych, ale jest boso. Pod stopami miał tylko rodzaj drewnianych pode­szew przytwierdzonych skórzanymi paskami do nogi. Strój jego nie różnił się zresztą niczym od stroju następcy tronu, krewnych lub notablów8.Audiencja musiała wywrzeć na pisarzu niezapomniane wrażenie, skoro tak podsumował swoje impresje:Co właśnie jest przyjemnego w takich widowiskach, to to, że wydają się one jakimś baletem lub operą a są rzeczywistością. Człowiek przypomina sobie, że coś podobnego widział, ale tamto było złudzeniem, to jest życiem realnym -  więc mówi sobie: jednak takie rzeczy istnieją, jednak świat rzeczywiście nie jest wszędzie taki szary, bezbarwny i sztywny, jak nasz w Europie9.Następnie skierował się do Bagamajo, gdzie dopłynął 28 lutego. 3 marca pisarz wyruszył na pieszą wyprawę, w której towarzyszył mu Jan Tyszkiewicz. Dotarł do góry M’Pangwe, a stamtąd wrócił do Bagamajo (17 marca). Pod koniec wyprawy Sienkiewicz ciężko zachorował na febrę. 3 kwietnia francuskim statkiem „Pei-Ho” powrócił do Kairu, gdzie w zasadzie zakończyła się jego afrykańska przygoda.Plonem wyprawy miała być publikowana w krajowej prasie koresponden­cja z podróży. Projekt ten pisarz zrealizował niemal w całości po powrocie do Eu­ropy w postaci „Listów z Afryki”. Cykl ten składa się z 23 tekstów. Pierwszy z nich Sienkiewicz nadesłał jeszcze z Kairu 18 stycznia 1890 roku, pozostałe pisał w Kaltenleutgeben w Austrii.Z różnych źródeł wiadomo, że autor „Trylogii” nosił się z zamiarem napi­sania powieści o handlu niewolnikami w Afryce Wschodniej10. Nie wiadomo, czy pomysł ten zrodził się przed czy po afrykańskiej podróży. Ostatecznie jednak pi­6 Ibidem, s. 34.7 „Jesteśmy przecież w kraju, w którym wierzą w przeznaczenie. Ono widocznie chciało, bym [...] pod równikiem jadł Leberwurst, Sauerkraut i Kalbsbrust mit Kartoffelsalat” ; ibidem, s. 33.8 Ibidem, s. 119-120.9 Ibidem, s. 123.10 Ibidem.sarz go zarzucił. Zamiast powieści niewolniczej powstała powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy, gdzie problem niewolnictwa jest tylko jednym z wielu wątków.Jakie i czym powodowane były odczucia pisarza wobec Arabów podczas tej wyprawy? Odpowiedzi na pytanie również musimy szukać w zachowanych do naszych czasów źródłach. W liście do Henryka Siemiradzkiego z 7 stycznia 1891 roku autor stwierdza: „Plagą pobytu w Egipcie jest natręctwo Arabów, od których trzeba się niemal kijem bronić”". Pisarz zdaje sobie jednak sprawę z przyczyn takiego zachowania, skoro komentuje:Podróżny jes t tu po prostu łupem  [...]. Kto się nie um ie bronić, tego rozerwą.[...] N iezm ier­ne bogactwa przesuw ają się tuż koło niego [Suezu], ale tylko przesuw ają, i ni ręce, ni usta pochwycić ich nie mogą. Port-Said zabrał Suezowi wszystko, nawet chleb pow szedni12.Negatywne emocje dają o sobie znać również w listach do Janczewskiej:Po chorobie je s t się złym, więc te m ałpy arabskie przyprow adzają m nie do złości [...]. Gdy bardzo, który lezie w oczy, ściskam  kij i idę na niego z  taką  n ieudaną pasją, że każdy pom yka [...]. Dzineczka się oburzy, ale gdyby zobaczyła Arabów  [...], ich bezwstyd, żebractw o, brak godności ludzkiej, nikczem ność, to by wyrozum iała. [...] Ach, co to za upadła ra sa13.Wcześniejsza malowniczość islamu zmienia się tutaj nieoczekiwanie w bezwstyd, nikczemność i brak godności. Można oczywiście argumentować, że te negatywne opinie znajdują swoje źródło w wywołanej chorobą idiosynkrazji pisa­rza, ale takiej interpretacji zaprzecza ilość podobnych uwag. Sienkiewicz przy byle okazji powtarza te same frazesy na temat Arabów i ich kultury. Nie wykracza prży tym poza powierzchowną krytykę, która nie ma absolutnie żadnej wartości. Z jednym wszelako wyjątkiem. Mowa oczywiście o napisanej po 20 latach powieści W pustynii w puszczy-Jak wiadomo, akcja tej tak popularnej w swoim czasie lektury szkolnej to­czy się w latach osiemdziesiątych XIX wieku w okresie świętej wojny ogłoszonej przez Muhammada Ahmada, który nazwał siebie Mahdim (czyli zbawicielem isla­mu). Powieść zaczyna się na kilka tygodni przed zdobyciem przez Mahdiego Chartumu, a kończy śmiercią „proroka” w roku 1885. Już na pierwszych stronach, w rozmowie Stasia i Nel, pojawiają się negatywne opinie o Mahdim: „Czy ty nic nie słyszałaś o Mahdim?” -  Nel „Słyszałam, że jest brzydki i niegrzeczny” -  od­powiadała Nel. W następnych wersach Staś tłumaczył: „Czy jest brzydki -  nie wiem. Sudańczycy utrzymują, że jest piękny. Ale powiedzieć, że jest niegrzecznyo człowieku, który wymordował już tylu ludzi [...]. Mahdi jest gorszy niż całe sta­do krokodyli. Rozumiesz?”14.Dalej czytamy jednak:"  Idem, Dzieła, t. 56: Korespondencja, cz. 2, Warszawa 1951, s. 127.12 Idem, Listy z Afryki..., s. 34-35.13 Idem, Listy..., t. 2, cz. 2, s. 407.14 Idem, W pustyni i w puszczy, [w:] Pisma wybrane, t. 17, Warszawa 1988, s. 5.Staś stracił od razu całą nadzieję, wiedział bowiem, że jakkolwiek ludzie na wschodzie chciwi są i przekupni, to jednak gdy prawdziwy mahometanin spojrzy na jakąś rzecz od strony wiary, wówczas nie ma już na świecie takich skarbów, którymi dałby się skusić1 .Czytamy również opisy nie wolne już od ocen:Po drodze widzieli wielu ludzi z obciętą jedną ręką lub jedną nogą. Byli to przestępcy, któ­rzy zataili łupy, albo złodzieje. Kary wymierzone przez kalifów i emirów za nieposłuch, lub przekro­czenie praw głoszonych przez proroka były straszne [...]. Ale sami kalifowie stosowali się do tych przepisów tylko pozornie, w domach zaś pozwalali sobie na wszystko, tak że kary spadały tylko na biednych ludzi, którym zagrabiono za jednym zamachem całe mienie16.Tym razem widać wyraźnie, że ocena moralna jest tutaj znacznie ważniej­sza od zwykłych, powierzchownych uprzedzeń, które tak często pojawiały się przed laty w pisanych bezpośrednio po podróży „Listach z Afryki”. Potwierdzają taką ocenęW pustyni i w puszczy jest być może najlepszą reprezentacją zawikłanego stosunku Sienkiewicza do świata orientu. Nie znajdziemy na kartach tej powieści jednoznacznych ocen -  i właśnie to decyduje ojej atrakcyjności.15 Ibidem.16 Ibidem.

https://repozytorium.ka.edu.pl/bitstream/11315/24580/1/DZIEWANOWSKA_Henryk_Sienkiewicz_a_swiat_arabski_2004.pdf

Henryk Sienkiewicz a świat arabski

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Repozytorium Instytucjonalne Krakowskiej Akademii

Henryk Sienkiewicz a świat arabski

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Repozytorium Instytucjonalne Krakowskiej Akademii

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w