Ons land kent in vergelijking met andere landen een
hoog aandeel deeltijdwerk en het aandeel blijft toenemen.
Dit vraagt om beleidsaanpassing

Euwals, R.W. (Rob)

Mooij, R.A. (Ruud) de

Erasmus University Digital Repository

arbeidsmarktESB 15-07-2005   313Stijging deeltijd vraagt om koerswijzigingR.W. Euwals en R.A. de MooijDe auteurs zijn verbonden aan het Centraal Planbureau.De Mooij is tevens hoogleraar aan de Erasmus UniversiteitRotterdam. Met dank aan Adri den Ouden, Michiel Evers,Peter Kooiman en Daniël van Vuuren voor commentaar.radm@cpb.nlOns land kent in vergelijking met andere landen eenhoog aandeel deeltijdwerk en het aandeel blijft toene-men. Dit vraagt om beleidsaanpassing.Nederland heeft het hoogste aantal deeltijdwerknemers terwereld. In 2003 werkte 60% van alle werkende vrouwen en15% van alle werkende mannen minder dan dertig uur per week(OECD Employment Outlook 2004, tabel E).1 Het gemiddeldein Europa is respectievelijk 19% en 8%. De hoge deeltijdfactorwordt enerzijds gezien als een groot goed voor onze samenle-ving. Het biedt namelijk een middel om werk te combinerenmet studie of zorg. Bovendien is het een stimulans voor dearbeidsmarktparticipatie van vrouwen. Het overheidsbeleidondersteunt om deze redenen deeltijdwerk. Sinds 1996 geldt bij-voorbeeld de Wet verbod op Onderscheid naar Arbeidsduur(WOA) die bepaalt dat deeltijders – pro rata – dezelfde rechtenhebben als voltijders met betrekking tot uurloon, overuren,bonussen en training. Sinds juli 2000 is de Wet AanpassingArbeidsduur (WAA) van kracht, die bepaalt dat werknemers demogelijkheid hebben hun totale gewerkte uren aan te passenaan de eigen voorkeur.Anderzijds impliceert een hoge deeltijdfactor een relatief laagaantal gewerkte uren per werknemer in Nederland. Terwijl deNederlandse werkzame persoon gemiddeld 1354 uur per jaarwerkt, werkt een Duitser circa honderd uur langer, een Zweedcirca tweehonderd uur en een Engelsman ruim driehonderd uur(OECD Employment Outlook 2004, tabel F).2 Dit lage aantaluren wordt steeds vaker als een probleem gezien. In het licht vande aankomende vergrijzing wil het kabinet bijvoorbeeld debelastingbasis verbreden door een toename van de arbeidsparti-cipatie gemeten in arbeidsjaren, dat wil zeggen in het aantal urendat we met z’n allen per jaar werken.3 Een toename van het aan-tal gewerkte uren van deeltijders zou in dit licht een welkomeontwikkeling zijn.In dit artikel gaan we eerst in op de ontwikkelingen in deel-tijd in ons land. Zowel de vraag- als aanbodfactoren zijn vaninvloed geweest op de stijging van de deeltijdfactor. Vervolgensgaan we in op de vraag hoe we deeltijd zouden moeten waarde-ren en welke consequenties de toename van deeltijdarbeid heeftvoor het overheidsbeleid. De mogelijkheid om in deeltijd tewerken biedt belangrijke voordelen. Toenemende flexibiliteitbetekent echter ook dat de participatiekeuze aan belang inboeten dat de urenkeuze belangrijker wordt. Beleid gericht op eengroter arbeidsaanbod zou daarom meer gericht moeten wordenop het aantal gewerkte uren.Toenemend aandeel deeltijdIn de periode van 1987 tot 2003 is de gemiddelde arbeids-duur van een werknemer gedaald van 82% naar 78% van eenvolledige werkweek (zie tabel 1).4 Gemiddeld nam de arbeids-duur af met zo’n 0,4% per jaar. Deze ontwikkeling kan wordenverklaard uit zowel aanbod- als vraagfactoren.Aan de aanbodzijde spelen de effecten van een toegenomenarbeidsparticipatie van vrouwen en een algemene daling van deomvang van de gemiddelde werkweek. In 1987 was het aandeelvan vrouwen nog maar 38% in de totale werkgelegenheid. In2003 was dit toegenomen tot 45%. Een vrouwelijke werknemerwerkte in 2003 gemiddeld 62% van een voltijdbaan terwijl datvoor mannelijke werknemers 90% was. Toch is de stijging vanhet aandeel deeltijdwerk slechts gedeeltelijk te verklaren uit degroeiende arbeidsdeelname van vrouwen. Indien het aandeelvan vrouwen in de werkgelegenheid vanaf 1987 constant wasgebleven op 38%, dan zou het gemiddelde aantal arbeidsjarennog altijd zijn gedaald naar 80% in 2003. De daling in dearbeidsduur wordt dus voor circa de helft verklaard door hetgestegen aandeel van vrouwen in de werkgelegenheid. De andereEen extra uur werk is meer waarddan de maatschappelijke kosten inde vorm van opgeofferde vrije tijdTabel 1. Arbeidsjaren per werknemer in de leeftijd 15-64 naargeslacht, 1987 en 2003, in procentenarbeidsjaren aandeel in per werknemer a werkgelegenheid b1987 2003 g.j.g.c 1987 2003 g.j.g.ctotaal 82,3 77,6 -0,4 100,0 100,0vrouwen 63,8 62,1 -0,2 38,0 45,1 1,1mannen 93,5 90,3 -0,2 62,0 54,9 -0,8a Gemiddeld aantal arbeidsjaren per werknemer als aandeel van eenvoltijdbaan.b Voor vrouwen en mannen, werknemers die minstens één uur per weekwerken.c Gemiddelde jaarlijkse groeivoet.Bron: Arbeidsrekeningen, CBS, eigen berekeningen1 Werkende personen betreft iedereen die minstens één uur per week werkt.2 CPB (2005) en Schulte Nordholt (2005) gebruiken andere definities vangewerkte uren per persoon. Ook zij concluderen dat Nederland laag in deinternationale rangorde staat.3 Zie bijvoorbeeld ministerie van Economische zaken (2004).4 Arbeidstijdverkorting heeft een kleine invloed op de uitkomsten: Euwals enHogerbrugge (2004) vinden op basis van de Enquête Beroepsbevolking eneen urengrens van 34 uur voor deeltijd vergelijkbare uitkomsten. helft komt doordat zowel mannen als vrouwen gemiddeld min-der zijn gaan werken. Voor mannen daalde de gemiddelde werk-week geleidelijk van 94% naar 90% van een volledige werkweek.Voor vrouwen was de daling van de gemiddelde werkweekongeveer 0,2 procent per jaar. Deze daling vond vooral plaatstussen 1987 en 1994 (zie figuur 1). In de periode 1995-1999steeg de gemiddelde omvang van de werkweek voor vrouwen.ArbeidsvraagVeranderingen in de arbeidsvraag zijn eveneens relevant voorde stijging van deeltijdwerk. Hoewel keuzevrijheid voor werkne-mers een organisatorische kostenpost kan betekenen voor bedrij-ven, lijken ondernemers in Nederland deeltijd steeds meer teaccepteren. In een bedrijfsenquête vindt 52% van de grote en60% van de kleine bedrijven dat deeltijd een betere afstemmingvan het werkaanbod op de vraag mogelijk maakt (MuConsult,2003). Een eerste verklaring voor een hoge acceptatie van deeltijdis het toenemende belang van de dienstensector, waar relatiefveel in deeltijd wordt gewerkt. Een tweede verklaring is dat devraag naar flexibele arbeid toeneemt (Delsen, 1995; Goudswaard,2003). Omdat deeltijders vaak flexibel ingezet kunnen worden,bijvoorbeeld in de avonduren en weekenden, draagt ook de toe-nemende vraag naar flexibele arbeid bij aan deeltijd.Ondanks het belang van deze vraagfactoren, is het aannemelijkdat aanbodfactoren belangrijker zijn geweest voor de toenamevan deeltijd in Nederland. Zo hebben Nederlandse werknemerseen voorkeur om in deeltijd te werken (Euwals et al., 2005).Deeltijd en welvaartKeuzevrijheid in het aantal gewerkte uren is in principe wel-vaartsverhogend. Mensen kunnen dan immers een keuze makenvoor de tijdallocatie die het dichtst bij hun voorkeur ligt. Deacceptatie van deeltijd zorgt onder meer voor goede mogelijkhe-den om arbeid en zorg te combineren. Ook oudere werknemerszouden in toenemende mate kunnen profiteren van de moge-lijkheid van deeltijdpensionering op hogere leeftijd. Toch slaagtnog niet iedereen in het realiseren van zijn geprefereerde werk-week. Het aandeel vrouwen en mannen dat momenteel voltijdwerkt, maar in deeltijd zou willen werken, bedraagt respectieve-lijk 16% en 25% (Fouarge et al., 2004). Gemiddeld genomenslagen vrouwen er dus wat beter in dan mannen om hunarbeidsomvang aan te passen aan hun wensen (Tijdens, 2002;Fouarge & Baaijens, 2003). Vooral mannen met kinderen zou-den meer in deeltijd willen werken.Daarbij zij aangetekend dat een periode van deeltijdwerk eennegatief effect heeft op de verdere ontwikkeling van het uurloonvan een werknemer (Román et al., 2004; Russo & Hassink,2005). Het is de vraag of werknemers dit nadeel meenemen bijbeantwoording van de vraag of ze meer in deeltijd zouden wil-len werken. Zolang ze dat wel doen, is een keuze voor deeltijdvoor de individuele werknemer efficiënt.Maatschappelijk gezien leidt een keuze voor gewerkte urenop basis van het netto loon niet tot een efficiënte uitkomst.Zelfs als werknemers de voor- en nadelen van deeltijd goedtegen elkaar afwegen, wordt de keuze verstoord door belasting-heffing. Werknemers zullen bij hun keuze over arbeidstijd dewaarde van de opgeofferde vrije tijd gelijk stellen aan de reëlenetto loonvoet. Dit loon meet dan ook de maatschappelijkekosten van extra arbeid. Werkgevers bepalen de vraag naararbeid door de marginale arbeidsproductiviteit gelijk te stellenaan de loonkosten. Loonkosten meten dus de maatschappelijkeopbrengst van extra arbeid. Aangezien belastingen een wigdrijven tussen het netto reële loon voor een werknemer en deloonkosten voor de werkgever, ontstaat maatschappelijk gezieneen verstoring. Immers, de maatschappelijke opbrengst vaneen extra uur werk in de vorm van extra productie is meerwaard dan de maatschappelijke kosten in de vorm van opgeof-ferde vrije tijd. Een extra uur werk levert daarom per saldo eenwelvaartswinst op voor de maatschappij die gelijk is aan deextra belastingopbrengst. Het is daarom aantrekkelijk om hetaantal gewerkte uren te verhogen. Vooral bij vrouwen is hiernog potentieel gezien de hoge deeltijdfactor. Bovendien blijktuit empirisch onderzoek dat juist hun arbeidsaanbod gevoeligis voor prijsprikkels.Deeltijd en beleidWat betekent de toegenomen flexibiliteit in de urenkeuze voorhet overheidsbeleid? Zonder flexibiliteit hebben mensen alleeneen keuze tussen niet participeren op de arbeidsmarkt of partici-peren in een voltijdbaan. Voor veel mensen zullen belastingen danniet verstorend zijn, omdat ze hun arbeidsaanbod niet zullen aan-passen door de belasting. Sommige mensen worden evenwel aan-gemoedigd om te kiezen voor non-participatie. De belastingver-storing neemt dan de vorm aan van een participatieverstoring,ook wel de verstoring aan de extensieve marge genoemd. Beleid tervergroting van de arbeidsdeelname kan worden vormgegevendoor middel van vaste subsidies op werk, zoals via een vastearbeidskorting of een combinatiekorting.Indien flexibiliteit in de urenkeuze toeneemt door de accep-tatie van deeltijdwerk, dan verschuift de verstorende invloedvan belastingheffing van de participatiekeuze naar de urenkeu-ze, ook wel de verstoring aan de intensieve marge genoemd.Voor deze keuze is vooral de marginale belastingdruk, debelasting op ieder extra gewerkt uur, relevant, en niet zozeer degemiddelde belastingdruk op een baan. Het verminderen vanarbeidsmarktESB 15-07-2005    314Figuur 1. Toename arbeidsjaren per vrouwelijke werknemerleeftijd 15-64, 1987-2003-1,0-0,8-0,6-0,4-0,20,00,20,40,60,81,01989%-punt1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003De groei van deeltijdwerk verschuift de verstorende invloedvan belastingheffing van de participatiekeuze naar de urenkeuzearbeidsmarktESB 15-07-2005   315deze verstoring vereist juist maatregelen die werken aan demarge aantrekkelijker maken, zoals het verminderen van fisca-le progressie. Ook kunnen overheidssubsidies of -toeslagenmeer worden geconditioneerd op het individuele inkomen vande kostwinner in plaats van op het huishoudinkomen, omdatop die manier de marginale druk op het partnerinkomendaalt. Verder zou de combinatiekorting kunnen stijgen met hetinkomen van de partner.Vervangende dienstenEen andere gerichte manier om de verstoring aan de intensie-ve marge te verkleinen, is via het subsidiëren van arbeidsintensie-ve diensten of kinderopvang. Belastingheffing aan de intensievemarge bevoordeelt huishoudelijke productie en de eigen zorgvoor kinderen ten opzichte van formele activiteiten. Daardoorkiezen mensen te weinig voor de combinatie van werk en deinkoop van huishoudelijke diensten (waaronder formele kinder-opvang). Subsidies voor kinderopvang en arbeidsintensieve dien-sten kunnen deze verstorende werking van belastingheffing opeen gerichte manier verkleinen en zijn dan ook efficiënt.Modelsimulaties tonen aan dat subsidies op kinderopvangeen positief effect hebben op het arbeidsaanbod, zelfs als zeworden betaald uit een generieke belastingverhoging (Jongen &Van Vuuren, 2004). De verstorende werking van belastingenneemt per saldo dus af door dergelijke subsidies. Dit is een toe-passing van de regel van Corlett en Hague (1953) uit de optima-le-belastingliteratuur. Deze stelt dat een optimaal belastingstel-sel een subsidie (of belastingkorting) geeft op diensten die eengoed substituut zijn voor de onbelaste activiteiten, zoals vrijetijd, huishoudelijke arbeid of de eigen zorg voor kinderen.5 Detoename van deeltijd maakt het belangrijker om op deze manierde verstoring aan de intensieve marge te verkleinen.ConclusieHet aandeel van deeltijdarbeid is in Nederland hoog engroeit nog steeds. Dit biedt belangrijke voordelen voor mensenbij het indelen van hun tijd. Ook heeft het gevolgen voor hetbeleid. Toenemende flexibiliteit impliceert dat de verstoring inde participatiekeuze aan belang afneemt en de verstoring in deurenkeuze belangrijker wordt. De arbeidsdeelname gemeten ingewerkte uren per werknemer is ook precies waar Nederlandinternationaal gezien uit de pas loopt. Bevordering van dearbeidsdeelname in uren vraagt daarom in toenemende mateom beleid dat de verstoring aan de intensieve marge verkleint. ■Rob Euwals en Ruud de MooijLiteratuurCorlett, W.J. & D.C. Hague (1953) Complementarity and the excess burden oftaxation. Review of Economic Studies, 21, 21-30.CPB (2005) Macro economische verkennning 2005. Den Haag,www.cpb.nl/nl/cepmev/mev/2005/mev2005.pdfDelsen, L. (1995) Atypical employment: an international perspective.Groningen: Wolters-Noordhoff.Euwals, R. & M. Hogerbrugge (2004) Explaining the growth of part-time employment: factors of supply and demand. CPB Discussion Paper, 31. Den Haag: CPB.Euwals, R., M. Hogerbrugge & A. Den Ouden (2005) De groei van deeltijdwerk:vraag en aanbod. Tijdschrift voor arbeidsvraagstukken, 21, 2, 102-112.Fouarge, D., R. Grim, M. Kerhofs, A. Román & T. Wilthagen (2004) TrendrapportAanbod van Arbeid 2003. OSA-publicatie, A205.Fouarge, D. & C. Baaijens (2003)Veranderende arbeidstijden: slagen werkne-mers er in hun voorkeuren te realiseren? OSA-publicatie, A199.Goudswaard, A. (2003) Flexibele arbeid – duurzame arbeid? Hoofddorp: TNOArbeid.Jongen, E. & D. van Vuuren (2004) Kinderopvang, verlofregelingen en arbeids-participatie. Tijdschrift voor Politieke Ekonomie, 25(4), 84-119.Ministerie van Economische Zaken (2004) Kiezen voor groei. Vergaderjaar 2004-2005, juli, 29696, nr 1.MuConsult (2003) Onderzoek ten behoeve van evaluatie Waa en Woa.MuConsult, Amersfoort.Román, A., D. Fouarge & R. Luijkx (2004) Career consequences of part-timework: results from Dutch panel data 1990-2001. OSA-publicatie A206.Tilburg: OSA.Russo, G. & W. Hassink (2005) The part-time wage panelty: a careerperspective. IZA DP, 1468.Schulte-Nordholt, E. (2005) Hoeveel uren werken we in Nederland? ESB, 8 april.Tijdens, K. (2002) Employees’ preferences for more or fewer working hours.AIAS Research Report 02/15. Amsterdam: AIAS.Walwei, U. (1998) Are part-time jobs better than no jobs? In: Part-time propects: an international comparison of part-time work in Europe, NorthAmerica and the Pacific Rim, J. O’Reilly & C. Fagan (red.),  Londen, New York en Routledge.5 Goederen en diensten die hiermee complementair zijn, zouden juist zwaardermoeten worden belast.Het subsidiëren van arbeids-intensieve diensten of kinder-opvang is een gerichte manier om de verstoring van de urenkeuze te verkleinen

Stijging deeltijd vraagt om koerswijziging

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Erasmus University Digital Repository

EUR Research Repository

EUR Research Repository