Vis, B.

DSpace at VU

BOEKENSIGNALEMENT
Is het ontduiken van schuld een spel?
Barbara Vis*
Christopher Hood, 2011, The blame game: Spin, bureaucracy, and self-preservation in
government. Princeton: Princeton University Press.
Politieke partijen hebben meerdere doelen, maar een van de belangrijkste is nog
altijd het binnenhalen van zo veel mogelijk stemmen bij de verkiezingen, het
liefst meer – en in elk geval niet minder – dan bij de vorige verkiezingen. Die
stemmen zijn immers nodig voor een ander belangrijk doel: het invoeren van
beleid (Müller en Strøm 1999). Het vergelijkende onderzoek naar de verzorgings‐
staat en de literatuur over electorale verandering leert ons dat politieke partijen
in de regeringsbanken het verlies van stemmen kunnen voorkomen door zich te
houden aan twee simpele lessen. Les één: neem geen besluiten die ingaan tegen
het belang van de mediane kiezer – de kiezer met de mediane beleidsvoorkeur.
Voor mainstream partijen, waartoe partijen in de regering meestal behoren, is dit
namelijk de kiezer om rekening mee te houden. Indien de regering een impopu‐
laire maatregel invoert, zoals het snijden in de publieke pensioenen, zal dit resul‐
teren in ontevreden kiezers, die daardoor mogelijk op een andere partij gaan
stemmen bij de volgende verkiezingen. Les twee: houd de economie op de rit.
Deze tweede les komt voort uit de literatuur over economisch stemgedrag die ons
leert dat kiezers, ten minste ten dele, regeringspartijen de schuld geven voor een
verslechterende of teleurstellende economische situatie. Om stemverlies te voor‐
komen, of in elk geval zo beperkt mogelijk te houden, dient dit dus te worden
voorkomen.
Voor regeringspartijen is het lastig, zo niet onmogelijk, om zich gelijktijdig aan
beide lessen te houden. Om bijvoorbeeld de werkloosheid in de hand te houden
dienen soms maatregelen te worden genomen die impopulair zijn. En in het alge‐
meen is het onmogelijk dat alle besluiten die de regering neemt in overeenstem‐
ming zijn met de voorkeur van de mediane kiezer; recente voorbeelden waarvoor
dit geldt zijn de politiemissie in Afghanistan en de verhoging van de AOW-leef‐
tijd. In veel gevallen zal de regering dus moeten proberen om de schuld te ontdui‐
ken die komt met impopulaire beslissingen. Hoe wordt dit spel van schuldontdui‐
king gespeeld? Dit is het onderwerp van The blame game van Christopher Hood.
Hood kijkt hierbij niet alleen naar de politici op het pluche, maar onderzoekt hoe
het spel van schuldontduiking wordt gespeeld door ambtenaren werkzaam op ver‐
schillende niveaus, zoals hooggeplaatste politici, managers, professionals en
* Barbara Vis is universitair hoofddocent vergelijkende politicologie, afdeling Politicologie, Vrije
Universiteit Amsterdam. Correspondentiegegevens: Dr. B. Vis, Vrije Universiteit Amsterdam,
Afdeling politieke wetenschappen, De Boelelaan 1081, 1081 HV Amsterdam, b.vis@vu.nl,
www.barbaravis.nl.
362 Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Is het ontduiken van schuld een spel?
bureaucraten in de voorste linies. Hierdoor is het boek niet alleen relevant voor
politicologen, maar ook voor bestuurskundigen en mensen werkzaam in de prak‐
tijk.
Schuldontduikingsstrategieën
Voor schuldontduiking zijn verschillende strategieën beschikbaar. In The blame
game bespreekt Hood aan de hand van veel verhelderende voorbeelden drie soor‐
ten strategieën. Ten eerste zijn er de zogenaamde presentational-strategieën. Met
deze strategieën wordt geprobeerd door bijvoorbeeld het verdraaien en/of kleu‐
ren van het verhaal (spinning) en middels argumentatie een situatie die normaal
tot schuld zou leiden, te verdraaien tot een blessing in disguise. De slogan die bij
deze strategie hoort is ‘spin your way out of trouble’ (Hood 2011, 18). Agency-
strategieën zijn de tweede soort beschikbare strategieën. Deze komen neer op het
zoeken naar een zondebok om de schuld op af te schuiven. Ten slotte zijn er
policy-strategieën, waarbij door slim kiezen van beleid en/of procedures de ruimte
voor het ontstaan van schuld geminimaliseerd wordt, ofwel ‘don’t make contesta‐
ble judgements that create losers’.
Deze drie typen strategieën zijn weer nader te verdelen in verschillende subtypen.
De presentational-strategieën bijvoorbeeld, komen in vier subtypen. Ten eerste
kunnen actoren wachten tot de situatie overwaait (keeping a low profile). Ten
tweede kunnen ze proberen anderen te overtuigen met argumenten of trachten
aan te tonen dat er helemaal geen probleem is – het welbekende ‘crisis, welke cri‐
sis?’-adagium. Een optie is ook toegeven dat er weliswaar een klein probleempje is
(een ‘issue’), maar zeker geen grote. En ten slotte past het excuus van ‘ik was hier
niet van op de hoogte’ ook in dit rijtje. Dit subtype presentational-strategie wordt
winning the argument genoemd. Een derde subtype is het veranderen van onder‐
werp, ofwel het begraven van slecht nieuws en het veranderen van de agenda.
Een intrigerend voorbeeld van het eerstgenoemde is een e-mail van Jo Moore, de
toenmalige adviseur van de staatssecretaris van Verkeer Stephen Byers in het
Britse kabinet-Blair. In deze e-mail suggereerde Moore dat de dag van de aanslag
op het World Trade Center in New York (11 september 2001) een goede dag was
om slecht nieuws te begraven. Het slechte nieuws betrof de aankondiging van
hogere pensioenrechten voor Engelse lokale ambtenaren – een maatregel die
zeker impopulair bij de kiezers en belastingbetalers zou zijn en op een ‘normale’
dag zeker negatief in de media besproken zou zijn. Niet onverwachts resulteerde
het uitlekken van deze e-mail ertoe dat het ‘begraven’ van dit nieuws het kabinet-
Blair in een negatief daglicht stelde en dus niet leidde tot schuldontduiking maar
juist in het genereren ervan (Hood 2011, 57).
Op zich kan de strategie van het veranderen van onderwerp echter wel werken; de
moderne media leveren hiervoor een kans alsook een uitdaging, omdat zowel
positieve als negatieve berichten zich snel kunnen verspreiden. Een vierde en
laatste subtype presentational-strategie is het trekken van een lijn, ofwel het ontwa‐
penen van je critici voordat ze de kans hebben zich op je te richten. Dit kan bij‐
voorbeeld worden gedaan door in een vroeg stadium excuus aan te bieden.
Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3 363
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Barbara Vis
Ook agency-strategieën komen in vier verschillende subtypen. Ten eerste delege‐
ring. Zoals Machiavelli al zei begin zestiende eeuw: ‘princes should delegate to
others the enactment of unpopular measures and keep in their own hands the
distribution of favors’ (geciteerd in Hood 2011, 67). Het probleem van delegeren
is dat de mogelijkheid om de credits te krijgen ook verdwijnt; dit is dus een keus
die politici – maar ook anderen – dienen te maken. Een tweede subtype is het
zogenaamde defensieve reorganiseren. Hieronder valt bijvoorbeeld de ‘customers
service hell’, ofwel de ervaring nooit twee keer dezelfde persoon te spreken kun‐
nen krijgen binnen een organisatie, maar ook de personeelswisselingen binnen
een kabinet. Bij het derde en het vierde subtype agency-strategie wordt een deel
van de mogelijke schuld weggeschoven naar andere actoren door partnerships aan
te gaan en zo de verantwoordelijkheid te delen en/of de organisatie complexer te
maken of door privatisering en outsourcing (government by the market).
Policy-strategieën (‘if you can’t be good, be careful’) komen eveneens in vier subty‐
pen: onthouding, protocoliseren (bijvoorbeeld middels computerprogramma’s of
best practice handleidingen), individualisering en kuddegedrag (iets altijd in een
groep doen).
Schuldontduiking in Nederland en daarbuiten
In welke mate zien we deze drie hoofdtypen schuldontduikingsstrategieën en hun
subtypen terug in het gedrag van bijvoorbeeld Nederlandse politici? In februari/
maart 2011 kwam minister Hillen van Defensie terecht in een situatie die met de
generatie van schuld gepaard ging en daarmee een mooi voorbeeld vormt om het
gebruik van strategieën om hiermee om te gaan te bekijken. Hillen raakte in
opspraak vanwege zijn handelwijze rond de misstanden bij de Defensie Materieel
Organisatie (DMO) in Den Helder. Begin februari kwam via klokkenluiders naar
buiten dat machtsmisbruik, drugshandel, diefstal en het gebruik en doorverkopen
van defensiemateriaal voor eigen gewin binnen de Frederikkazerne, het hoofd‐
kantoor van DMO, veelvuldig voorkwamen. Hillen heeft dit aangepakt middels de
presentational-strategie winning the argument. Preciezer heeft hij het probleem in
de Frederikkazerne aan de Tweede Kamer toegegeven, maar gelijktijdig betoogd
dat het hier een incident betrof dat inmiddels onder controle was. Van een groot,
structureel (cultuur)probleem binnen Defensie zou geen sprake zijn.
Minder dan een maand later bleken dezelfde problemen echter ook te spelen bij
een ander onderdeel van de marine, het Centrum voor Automatisering van
Missioncritical Systems (CAMS); een situatie waarvan Hillens hoogste ambtena‐
ren op de hoogte waren toen Hillen de Kamer begin februari informeerde. De
schuldvraag kwam, vanzelfsprekend, direct Hillens kant op. Wederom hanteerde
Hillen hier een variant van de winning the argument-strategie, maar nu door te
stellen dat hij niet van de situatie op de hoogte was gebracht door zijn topambte‐
naren. Dit publiekelijk afvallen van zijn hoogste medewerkers is ongebruikelijk,
maar wel te begrijpen vanuit een schuldontduikingsperspectief: alleen zo bestond
immers de kans dat Hillen zelf enigszins buiten schot kon blijven. De schuld was
364 Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Is het ontduiken van schuld een spel?
afgeschoven van de wat Hood noemt de echte ‘top banana’ (Hillen) naar een ‘top
banana’ die daar net iets onder zat (secretaris-generaal van Defensie Annink).
Annink op zijn beurt probeerde de schuld te ontduiken door te stellen dat de
informatie bij hem was ‘weggezakt’ en dat hij daardoor in gebreke was gebleven
door Hillen niet in te lichten. Hiermee combineerde Annink de strategieën win‐
ning the argument en het trekken van een lijn, ofwel het trachten critici in een
vroeg stadium te ontwapenen. Deze presentational-strategieën hadden niet het
beoogde effect, onder meer doordat ze niet goed uitgevoerd waren, en leverden
een volgend punt van schuldgeneratie voor Hillen op: wat te doen met de onder‐
geschikten die in gebreke waren gebleven? Volgens veel politici kon Hillen zijn
gezag alleen herstellen – lees: de schuld echt van zich afschuiven – door de betref‐
fende ondergeschikten te ontslaan of, minder effectief, over te plaatsen. Hillen
heeft van deze mogelijkheid tot het straffen van een zondebok echter geen
gebruik gemaakt, met uitzondering van het overplaatsen van één persoon. Deson‐
danks steunden uiteindelijk alleen de SP en PvdD de motie van wantrouwen tegen
Hillen op 17 maart 2011.
Eind maart kwam minister Hillen weer in opspraak, nu vanwege de mislukte eva‐
cuatie van een Nederlander in het Libische Sirte en de fouten die daarbij zijn
gemaakt. Ook hier hanteerde Hillen een presentational-strategie om de schuld te
ontduiken en wel door in een vroeg stadium excuus aan te bieden. Zo zei hij
‘enorme spijt’ te hebben dat een helikopterbemanning bij de evacuatie was opge‐
pakt. Ook Hillens collega minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken gaf direct
toe dat er fouten waren gemaakt. In zijn eigen woorden: ‘Dat moet ik ruiterlijk
toegeven’ (de Volkskrant, 30 maart 2011).
Waar in de bovenstaande voorbeelden presentational-strategieën de boventoon
voeren – iets wat in lijn is met Hoods constatering dat zulke strategieën makkelij‐
ker te gebruiken zijn in het heetst van de strijd dan agency- en policy-strategieën
(p. 148-150) –, zien we in de reactie op de kernramp in Japan in maart 2011 juist
gebruik van de policy-schuldontduikingsstrategie. Zoals gezegd, is de leus die bij
deze strategie hoort ‘if you can’t be good, be careful’ en voorzichtig doen is precies
de reactie van veel, maar zeker niet alle landen.
De duidelijkste reactie van voorzichtigheid zien we in Duitsland, waar direct na
het ontstaan van de problemen met de kerncentrales in Japan werd besloten de
zeven kerncentrales die voor 1980 in gebruik zijn genomen te sluiten. In eerste
instantie zou de sluiting voor een periode van ten minste drie maanden zijn, maar
inmiddels is deze sluiting definitief. De Duitse bevolking verwachtte ook voor‐
zichtigheid op het terrein van kernenergie, zoals bleek uit de demonstraties waar‐
aan tienduizenden Duitsers deelnamen. Eind mei 2011 heeft de regering-Merkel
bekendgemaakt dat Duitsland uiterlijk in 2022 volledig met kernenergie
stopt – de eerste industriële grootmacht die dit besluit neemt. Met dit besluit
kiest de regering-Merkel voor voorzichtigheid en sluit daarmee alle schuld uit die
een mogelijk kernramp in Duitsland met zich mee zou brengen.1
Ook Zwitserland betrachtte voorzichtigheid als reactie op de ramp in Japan via
het schorsen van de bouwaanvraag voor drie nieuwe centrales en het initiëren van
Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3 365
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Barbara Vis
een onderzoek naar de reactoren die tussen 1969 en 1984 in gebruik zijn geno‐
men. Ook de Europese Commissie hanteert het voorzichtigheidsprincipe. Vanaf
begin juni 2011 is begonnen met de zogenaamde stresstest van de 143 Europese
kerncentrales, waarmee wordt onderzocht of deze bestand zijn tegen natuurram‐
pen (aardbevingen, overstromingen, extreme kou, extreme hitte, sneeuw, ijs,
stormen, tornado’s, zware regen en andere extreme natuurlijke omstandigheden),
menselijke fouten en acties (bijvoorbeeld vliegtuigongevallen en explosies in de
buurt van de kerncentrale), en terroristische acties.
In haar directe reactie op de ramp in Japan heeft de Nederlandse regering in
tegenstelling tot Duitsland en Zwitserland niet voor voorzichtigheid gekozen. Zo
blijft de enige kerncentrale in Borssele open en staat de bouw van nieuwe centra‐
les ondanks de gebeurtenissen in Japan niet ter discussie voor het ministerie van
Economische Zaken. Nu moet gezegd worden dat de centrale in Borssele wordt
gezien als een van de veiligste ter wereld en daarmee niet te vergelijken is met bij‐
voorbeeld de gesloten centrales in Duitsland. Desondanks is de Nederlandse
bevolking beduidend minder enthousiast over kerncentrales dan de regering. Zo
laat onderzoek van Maurice de Hond zien dat twee op de drie Nederlanders denkt
dat de Nederlandse kerncentrale(s) dezelfde problemen kan (kunnen) krijgen als
de Japanse (NRC, 14 maart 2011). Dit geeft aan dat de Nederlandse regering het
risico op schuld loopt door de genomen beslissingen. Wat wel een uiting van voor‐
zichtigheid is van de Nederlandse regering, is dat zij ervoor kiest om ook alle
onderzoeksreactoren aan de Europese stresstest te onderwerpen. Dit betreft de
Hoge Flux-reactor in Petten, de Lage Flux-reactor in Petten en de Hoger Onder‐
wijs-reactor in Delft (Rijksoverheid 2011).
Concluderend
De bijdrage van Hoods The blame game ligt vooral in het inzichtelijk maken van
het complexe spel van schuldontduiking dat gespeeld wordt door publieke actoren
op verschillende niveaus en in interactie met elkaar. Dit is een waardevolle bij‐
drage aan de, relatief beperkte, literatuur over schuldontduiking (bijvoorbeeld
Weaver 1986; Pierson 1994). De vele voorbeelden in het boek maken inzichtelijk
wat er met welke strategie bedoeld wordt, wie deze strategie mogelijk kan hante‐
ren, en welke niveaus een rol spelen. Zoals ik heb geïllustreerd met relatief
recente voorbeelden uit de Nederlandse context is Hoods raamwerk eenvoudig
toepasbaar op empirische casussen. Wat ontbreekt in Hoods werk, zoals hij zelf
ook erkent (p. 155 en 159), is systematisch, empirisch bewijs. Hoewel het boek
ook in zijn huidige vorm veel te bieden heeft, is dit een gemiste kans. De positieve
conclusie die kan worden getrokken uit het ontbreken van systematisch, empi‐
risch bewijs is dat Hoods The blame game een uitgelezen kans biedt voor onder‐
zoekers om dit bewijs wel te leveren.
366 Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Is het ontduiken van schuld een spel?
Noot
1 Dit sluit niet uit dat er mogelijk schuld gegenereerd wordt doordat met het verdwijnen
van energieopwekking door kernenergie 25 procent van de huidige energieopwekking
in Duitsland wegvalt, met mogelijke energietekorten en/of prijsstijgingen tot gevolg.
Literatuur
Müller, W.C. en K. Strøm, 1999, Policy, Office or Votes. Cambridge: Cambridge University
Press.
Pierson, P., 1994, Dismantling the Welfare State. Reagan, Thatcher, and the Politics of
Retrenchment. Cambridge: Cambridge University Press.
Rijksoverheid, 2011, Europese Stresstest Kerncentrales (www.rijksoverheid.nl/
onderwerpen/kernenergie/europese-stresstest-kerncentrales, geraadpleegd op 13 juni
2011).
Weaver, K.R., 1986, ‘The Politics of Blame Avoidance’. Journal of Public Policy, 6 (4):
371-398.
Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3 367
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209


Is het ontduiken van schuld een spel?

VU Research Portal

VU Research PortalIs het ontduiken van schuld een spel?Vis, B.published inBeleid en Maatschappij2011document versionPublisher's PDF, also known as Version of recordLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)Vis, B. (2011). Is het ontduiken van schuld een spel? Beleid en Maatschappij, 38(3), 360-365.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 13. Dec. 2021BOEKENSIGNALEMENTIs het ontduiken van schuld een spel?Barbara Vis*Christopher Hood, 2011, The blame game: Spin, bureaucracy, and self-preservation ingovernment. Princeton: Princeton University Press.Politieke partijen hebben meerdere doelen, maar een van de belangrijkste is nogaltijd het binnenhalen van zo veel mogelijk stemmen bij de verkiezingen, hetliefst meer – en in elk geval niet minder – dan bij de vorige verkiezingen. Diestemmen zijn immers nodig voor een ander belangrijk doel: het invoeren vanbeleid (Müller en Strøm 1999). Het vergelijkende onderzoek naar de verzorgings‐staat en de literatuur over electorale verandering leert ons dat politieke partijenin de regeringsbanken het verlies van stemmen kunnen voorkomen door zich tehouden aan twee simpele lessen. Les één: neem geen besluiten die ingaan tegenhet belang van de mediane kiezer – de kiezer met de mediane beleidsvoorkeur.Voor mainstream partijen, waartoe partijen in de regering meestal behoren, is ditnamelijk de kiezer om rekening mee te houden. Indien de regering een impopu‐laire maatregel invoert, zoals het snijden in de publieke pensioenen, zal dit resul‐teren in ontevreden kiezers, die daardoor mogelijk op een andere partij gaanstemmen bij de volgende verkiezingen. Les twee: houd de economie op de rit.Deze tweede les komt voort uit de literatuur over economisch stemgedrag die onsleert dat kiezers, ten minste ten dele, regeringspartijen de schuld geven voor eenverslechterende of teleurstellende economische situatie. Om stemverlies te voor‐komen, of in elk geval zo beperkt mogelijk te houden, dient dit dus te wordenvoorkomen.Voor regeringspartijen is het lastig, zo niet onmogelijk, om zich gelijktijdig aanbeide lessen te houden. Om bijvoorbeeld de werkloosheid in de hand te houdendienen soms maatregelen te worden genomen die impopulair zijn. En in het alge‐meen is het onmogelijk dat alle besluiten die de regering neemt in overeenstem‐ming zijn met de voorkeur van de mediane kiezer; recente voorbeelden waarvoordit geldt zijn de politiemissie in Afghanistan en de verhoging van de AOW-leef‐tijd. In veel gevallen zal de regering dus moeten proberen om de schuld te ontdui‐ken die komt met impopulaire beslissingen. Hoe wordt dit spel van schuldontdui‐king gespeeld? Dit is het onderwerp van The blame game van Christopher Hood.Hood kijkt hierbij niet alleen naar de politici op het pluche, maar onderzoekt hoehet spel van schuldontduiking wordt gespeeld door ambtenaren werkzaam op ver‐schillende niveaus, zoals hooggeplaatste politici, managers, professionals en* Barbara Vis is universitair hoofddocent vergelijkende politicologie, afdeling Politicologie, VrijeUniversiteit Amsterdam. Correspondentiegegevens: Dr. B. Vis, Vrije Universiteit Amsterdam,Afdeling politieke wetenschappen, De Boelelaan 1081, 1081 HV Amsterdam, b.vis@vu.nl,www.barbaravis.nl.362 Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Is het ontduiken van schuld een spel?bureaucraten in de voorste linies. Hierdoor is het boek niet alleen relevant voorpoliticologen, maar ook voor bestuurskundigen en mensen werkzaam in de prak‐tijk.SchuldontduikingsstrategieënVoor schuldontduiking zijn verschillende strategieën beschikbaar. In The blamegame bespreekt Hood aan de hand van veel verhelderende voorbeelden drie soor‐ten strategieën. Ten eerste zijn er de zogenaamde presentational-strategieën. Metdeze strategieën wordt geprobeerd door bijvoorbeeld het verdraaien en/of kleu‐ren van het verhaal (spinning) en middels argumentatie een situatie die normaaltot schuld zou leiden, te verdraaien tot een blessing in disguise. De slogan die bijdeze strategie hoort is ‘spin your way out of trouble’ (Hood 2011, 18). Agency-strategieën zijn de tweede soort beschikbare strategieën. Deze komen neer op hetzoeken naar een zondebok om de schuld op af te schuiven. Ten slotte zijn erpolicy-strategieën, waarbij door slim kiezen van beleid en/of procedures de ruimtevoor het ontstaan van schuld geminimaliseerd wordt, ofwel ‘don’t make contesta‐ble judgements that create losers’.Deze drie typen strategieën zijn weer nader te verdelen in verschillende subtypen.De presentational-strategieën bijvoorbeeld, komen in vier subtypen. Ten eerstekunnen actoren wachten tot de situatie overwaait (keeping a low profile). Tentweede kunnen ze proberen anderen te overtuigen met argumenten of trachtenaan te tonen dat er helemaal geen probleem is – het welbekende ‘crisis, welke cri‐sis?’-adagium. Een optie is ook toegeven dat er weliswaar een klein probleempje is(een ‘issue’), maar zeker geen grote. En ten slotte past het excuus van ‘ik was hierniet van op de hoogte’ ook in dit rijtje. Dit subtype presentational-strategie wordtwinning the argument genoemd. Een derde subtype is het veranderen van onder‐werp, ofwel het begraven van slecht nieuws en het veranderen van de agenda.Een intrigerend voorbeeld van het eerstgenoemde is een e-mail van Jo Moore, detoenmalige adviseur van de staatssecretaris van Verkeer Stephen Byers in hetBritse kabinet-Blair. In deze e-mail suggereerde Moore dat de dag van de aanslagop het World Trade Center in New York (11 september 2001) een goede dag wasom slecht nieuws te begraven. Het slechte nieuws betrof de aankondiging vanhogere pensioenrechten voor Engelse lokale ambtenaren – een maatregel diezeker impopulair bij de kiezers en belastingbetalers zou zijn en op een ‘normale’dag zeker negatief in de media besproken zou zijn. Niet onverwachts resulteerdehet uitlekken van deze e-mail ertoe dat het ‘begraven’ van dit nieuws het kabinet-Blair in een negatief daglicht stelde en dus niet leidde tot schuldontduiking maarjuist in het genereren ervan (Hood 2011, 57).Op zich kan de strategie van het veranderen van onderwerp echter wel werken; demoderne media leveren hiervoor een kans alsook een uitdaging, omdat zowelpositieve als negatieve berichten zich snel kunnen verspreiden. Een vierde enlaatste subtype presentational-strategie is het trekken van een lijn, ofwel het ontwa‐penen van je critici voordat ze de kans hebben zich op je te richten. Dit kan bij‐voorbeeld worden gedaan door in een vroeg stadium excuus aan te bieden.Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3 363Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Barbara VisOok agency-strategieën komen in vier verschillende subtypen. Ten eerste delege‐ring. Zoals Machiavelli al zei begin zestiende eeuw: ‘princes should delegate toothers the enactment of unpopular measures and keep in their own hands thedistribution of favors’ (geciteerd in Hood 2011, 67). Het probleem van delegerenis dat de mogelijkheid om de credits te krijgen ook verdwijnt; dit is dus een keusdie politici – maar ook anderen – dienen te maken. Een tweede subtype is hetzogenaamde defensieve reorganiseren. Hieronder valt bijvoorbeeld de ‘customersservice hell’, ofwel de ervaring nooit twee keer dezelfde persoon te spreken kun‐nen krijgen binnen een organisatie, maar ook de personeelswisselingen binneneen kabinet. Bij het derde en het vierde subtype agency-strategie wordt een deelvan de mogelijke schuld weggeschoven naar andere actoren door partnerships aante gaan en zo de verantwoordelijkheid te delen en/of de organisatie complexer temaken of door privatisering en outsourcing (government by the market).Policy-strategieën (‘if you can’t be good, be careful’) komen eveneens in vier subty‐pen: onthouding, protocoliseren (bijvoorbeeld middels computerprogramma’s ofbest practice handleidingen), individualisering en kuddegedrag (iets altijd in eengroep doen).Schuldontduiking in Nederland en daarbuitenIn welke mate zien we deze drie hoofdtypen schuldontduikingsstrategieën en hunsubtypen terug in het gedrag van bijvoorbeeld Nederlandse politici? In februari/maart 2011 kwam minister Hillen van Defensie terecht in een situatie die met degeneratie van schuld gepaard ging en daarmee een mooi voorbeeld vormt om hetgebruik van strategieën om hiermee om te gaan te bekijken. Hillen raakte inopspraak vanwege zijn handelwijze rond de misstanden bij de Defensie MaterieelOrganisatie (DMO) in Den Helder. Begin februari kwam via klokkenluiders naarbuiten dat machtsmisbruik, drugshandel, diefstal en het gebruik en doorverkopenvan defensiemateriaal voor eigen gewin binnen de Frederikkazerne, het hoofd‐kantoor van DMO, veelvuldig voorkwamen. Hillen heeft dit aangepakt middels depresentational-strategie winning the argument. Preciezer heeft hij het probleem inde Frederikkazerne aan de Tweede Kamer toegegeven, maar gelijktijdig betoogddat het hier een incident betrof dat inmiddels onder controle was. Van een groot,structureel (cultuur)probleem binnen Defensie zou geen sprake zijn.Minder dan een maand later bleken dezelfde problemen echter ook te spelen bijeen ander onderdeel van de marine, het Centrum voor Automatisering vanMissioncritical Systems (CAMS); een situatie waarvan Hillens hoogste ambtena‐ren op de hoogte waren toen Hillen de Kamer begin februari informeerde. Deschuldvraag kwam, vanzelfsprekend, direct Hillens kant op. Wederom hanteerdeHillen hier een variant van de winning the argument-strategie, maar nu door testellen dat hij niet van de situatie op de hoogte was gebracht door zijn topambte‐naren. Dit publiekelijk afvallen van zijn hoogste medewerkers is ongebruikelijk,maar wel te begrijpen vanuit een schuldontduikingsperspectief: alleen zo bestondimmers de kans dat Hillen zelf enigszins buiten schot kon blijven. De schuld was364 Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Is het ontduiken van schuld een spel?afgeschoven van de wat Hood noemt de echte ‘top banana’ (Hillen) naar een ‘topbanana’ die daar net iets onder zat (secretaris-generaal van Defensie Annink).Annink op zijn beurt probeerde de schuld te ontduiken door te stellen dat deinformatie bij hem was ‘weggezakt’ en dat hij daardoor in gebreke was geblevendoor Hillen niet in te lichten. Hiermee combineerde Annink de strategieën win‐ning the argument en het trekken van een lijn, ofwel het trachten critici in eenvroeg stadium te ontwapenen. Deze presentational-strategieën hadden niet hetbeoogde effect, onder meer doordat ze niet goed uitgevoerd waren, en leverdeneen volgend punt van schuldgeneratie voor Hillen op: wat te doen met de onder‐geschikten die in gebreke waren gebleven? Volgens veel politici kon Hillen zijngezag alleen herstellen – lees: de schuld echt van zich afschuiven – door de betref‐fende ondergeschikten te ontslaan of, minder effectief, over te plaatsen. Hillenheeft van deze mogelijkheid tot het straffen van een zondebok echter geengebruik gemaakt, met uitzondering van het overplaatsen van één persoon. Deson‐danks steunden uiteindelijk alleen de SP en PvdD de motie van wantrouwen tegenHillen op 17 maart 2011.Eind maart kwam minister Hillen weer in opspraak, nu vanwege de mislukte eva‐cuatie van een Nederlander in het Libische Sirte en de fouten die daarbij zijngemaakt. Ook hier hanteerde Hillen een presentational-strategie om de schuld teontduiken en wel door in een vroeg stadium excuus aan te bieden. Zo zei hij‘enorme spijt’ te hebben dat een helikopterbemanning bij de evacuatie was opge‐pakt. Ook Hillens collega minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken gaf directtoe dat er fouten waren gemaakt. In zijn eigen woorden: ‘Dat moet ik ruiterlijktoegeven’ (de Volkskrant, 30 maart 2011).Waar in de bovenstaande voorbeelden presentational-strategieën de boventoonvoeren – iets wat in lijn is met Hoods constatering dat zulke strategieën makkelij‐ker te gebruiken zijn in het heetst van de strijd dan agency- en policy-strategieën(p. 148-150) –, zien we in de reactie op de kernramp in Japan in maart 2011 juistgebruik van de policy-schuldontduikingsstrategie. Zoals gezegd, is de leus die bijdeze strategie hoort ‘if you can’t be good, be careful’ en voorzichtig doen is preciesde reactie van veel, maar zeker niet alle landen.De duidelijkste reactie van voorzichtigheid zien we in Duitsland, waar direct nahet ontstaan van de problemen met de kerncentrales in Japan werd besloten dezeven kerncentrales die voor 1980 in gebruik zijn genomen te sluiten. In eersteinstantie zou de sluiting voor een periode van ten minste drie maanden zijn, maarinmiddels is deze sluiting definitief. De Duitse bevolking verwachtte ook voor‐zichtigheid op het terrein van kernenergie, zoals bleek uit de demonstraties waar‐aan tienduizenden Duitsers deelnamen. Eind mei 2011 heeft de regering-Merkelbekendgemaakt dat Duitsland uiterlijk in 2022 volledig met kernenergiestopt – de eerste industriële grootmacht die dit besluit neemt. Met dit besluitkiest de regering-Merkel voor voorzichtigheid en sluit daarmee alle schuld uit dieeen mogelijk kernramp in Duitsland met zich mee zou brengen.1Ook Zwitserland betrachtte voorzichtigheid als reactie op de ramp in Japan viahet schorsen van de bouwaanvraag voor drie nieuwe centrales en het initiëren vanBeleid en Maatschappij 2011 (38) 3 365Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Barbara Viseen onderzoek naar de reactoren die tussen 1969 en 1984 in gebruik zijn geno‐men. Ook de Europese Commissie hanteert het voorzichtigheidsprincipe. Vanafbegin juni 2011 is begonnen met de zogenaamde stresstest van de 143 Europesekerncentrales, waarmee wordt onderzocht of deze bestand zijn tegen natuurram‐pen (aardbevingen, overstromingen, extreme kou, extreme hitte, sneeuw, ijs,stormen, tornado’s, zware regen en andere extreme natuurlijke omstandigheden),menselijke fouten en acties (bijvoorbeeld vliegtuigongevallen en explosies in debuurt van de kerncentrale), en terroristische acties.In haar directe reactie op de ramp in Japan heeft de Nederlandse regering integenstelling tot Duitsland en Zwitserland niet voor voorzichtigheid gekozen. Zoblijft de enige kerncentrale in Borssele open en staat de bouw van nieuwe centra‐les ondanks de gebeurtenissen in Japan niet ter discussie voor het ministerie vanEconomische Zaken. Nu moet gezegd worden dat de centrale in Borssele wordtgezien als een van de veiligste ter wereld en daarmee niet te vergelijken is met bij‐voorbeeld de gesloten centrales in Duitsland. Desondanks is de Nederlandsebevolking beduidend minder enthousiast over kerncentrales dan de regering. Zolaat onderzoek van Maurice de Hond zien dat twee op de drie Nederlanders denktdat de Nederlandse kerncentrale(s) dezelfde problemen kan (kunnen) krijgen alsde Japanse (NRC, 14 maart 2011). Dit geeft aan dat de Nederlandse regering hetrisico op schuld loopt door de genomen beslissingen. Wat wel een uiting van voor‐zichtigheid is van de Nederlandse regering, is dat zij ervoor kiest om ook alleonderzoeksreactoren aan de Europese stresstest te onderwerpen. Dit betreft deHoge Flux-reactor in Petten, de Lage Flux-reactor in Petten en de Hoger Onder‐wijs-reactor in Delft (Rijksoverheid 2011).ConcluderendDe bijdrage van Hoods The blame game ligt vooral in het inzichtelijk maken vanhet complexe spel van schuldontduiking dat gespeeld wordt door publieke actorenop verschillende niveaus en in interactie met elkaar. Dit is een waardevolle bij‐drage aan de, relatief beperkte, literatuur over schuldontduiking (bijvoorbeeldWeaver 1986; Pierson 1994). De vele voorbeelden in het boek maken inzichtelijkwat er met welke strategie bedoeld wordt, wie deze strategie mogelijk kan hante‐ren, en welke niveaus een rol spelen. Zoals ik heb geïllustreerd met relatiefrecente voorbeelden uit de Nederlandse context is Hoods raamwerk eenvoudigtoepasbaar op empirische casussen. Wat ontbreekt in Hoods werk, zoals hij zelfook erkent (p. 155 en 159), is systematisch, empirisch bewijs. Hoewel het boekook in zijn huidige vorm veel te bieden heeft, is dit een gemiste kans. De positieveconclusie die kan worden getrokken uit het ontbreken van systematisch, empi‐risch bewijs is dat Hoods The blame game een uitgelezen kans biedt voor onder‐zoekers om dit bewijs wel te leveren.366 Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Is het ontduiken van schuld een spel?Noot1 Dit sluit niet uit dat er mogelijk schuld gegenereerd wordt doordat met het verdwijnenvan energieopwekking door kernenergie 25 procent van de huidige energieopwekkingin Duitsland wegvalt, met mogelijke energietekorten en/of prijsstijgingen tot gevolg.LiteratuurMüller, W.C. en K. Strøm, 1999, Policy, Office or Votes. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Pierson, P., 1994, Dismantling the Welfare State. Reagan, Thatcher, and the Politics ofRetrenchment. Cambridge: Cambridge University Press.Rijksoverheid, 2011, Europese Stresstest Kerncentrales (www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/europese-stresstest-kerncentrales, geraadpleegd op 13 juni2011).Weaver, K.R., 1986, ‘The Politics of Blame Avoidance’. Journal of Public Policy, 6 (4):371-398.Beleid en Maatschappij 2011 (38) 3 367Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209

Dutch

https://research.vu.nl/files/2894705/265135.pdf

Is het ontduiken van schuld een spel?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU

VU Research Portal