Recenzja ksiązkiJohn Crook, Kryzys światowy a humanizm buddyjski. Ostateczna rozgrywka: upadek albo odnowa cywilizacji, tłum. P. Listwan, Warszawa 201

Obirek, Stanisław

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)

Buddyzm jako lekarstwo na kryzys
(Recenzja: John Crook, Kryzys światowy a humanizm buddyjski. 
Ostateczna rozgrywka: upadek albo odnowa cywilizacji, tłum. 
P. Listwan, Warszawa 2014)
Stanisław Obirek
Ośrodek Studiów Amerykańskich
Uniwersytet Warszawski
Nie dla wszystkich buddyzm jest ważną propozycją duchową. Sądzę, że w krajach 
tradycyjnie chrześcijańskich przeważa niechęć i lęk przed nim. Charakterystyczna 
jest opinia Jana Pawła II, który w opublikowanym w 1994 roku wywiadzie Przekro-
czyć próg nadziei, tak się o tej religii wyraził: „soteriologia buddyzmu stanowi ponie-
kąd odwrotność tego, co jest istotne dla chrześcijaństwa”. I by nie było wątpliwości, 
co myśli o przesłaniu Buddy, dodał: „Buddyzm jest w znacznej mierze sys t emem 
»a te i s tycznym«”1. Sądzę, że podziela tę opinię większość polskich katolików, 
którzy zetknęli się z buddyzmem, czytając o nim właśnie w książce papieża.
Tymczasem z tekstów buddyjskich, a zwłaszcza z komentarzy samych buddy-
stów, możemy się dowiedzieć, że po pierwsze, jest to religia znacznie starsza od 
chrześcijaństwa i raczej polemiką z tą religią niezainteresowana z oczywistych po-
wodów. Dzisiaj jest natomiast coraz częściej postrzegana jako atrakcyjna alternatywa 
dla chrześcijaństwa, zwłaszcza w jego instytucjonalnych przejawach. Również coraz 
częściej można się spotkać z przekonaniem, że buddyzm może być prawdziwym le-
karstwem na bolączki współczesności, a więc nie tylko jest postrzegany jako bardziej 
przekonujący system wierzeń religijnych, ale wręcz jako odpowiedź na wyzwania, 
jakie przynosi nowoczesna i ponowoczesna kultura zachodnia. Nawet jeśli się tego 
przekonania nie podziela, to sądzę, że warto je poznać. Pierwszą próbą zapozna-
nia szerszego kręgu odbiorców ze światem buddyzmu było wydanie w 1987 roku 
antologii Buddyzm w opracowaniu Jacka Sieradzana, pomyślanej jako podręcznik 
religioznawstwa dla szkół średnich2. Zmiana systemowa, która nastąpiła w Polsce 
1 Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994, s. 77 i 78.
2 Buddyzm, oprac. Jacek Sieradzan i in., Kraków 1987.
Studia Religiologica 47 (4) 2014, s. 341–345
doi:10.4467/20844077SR.14.027.3128
www.ejournals.eu/Studia-Religiologica
342
dwa lata później i zamiast planowanego religioznawstwa wprowadziła do szkół kate-
chezę katolicką, sprawiła jednak, że pozostał on praktycznie bez echa. Nieocenione 
zasługi dla popularyzacji buddyjskich tekstów źródłowych ma Ireneusz Kania, który 
przetłumaczył sporządzone przez siebie wypisy tekstów starobuddyjskich Muttavali, 
ważny tekst hagiografii buddyjskiej Opowieść o życiu Milarepy i Tybetańską Księgę 
umarłych. Każda z tych książek została poprzedzona przez tłumacza istotnym wstę-
pem wprowadzającym w ciągle przecież egzotyczny świat buddyjskich wyobrażeń3. 
Dopełnieniem tych translatorskich dokonań Kani jest wybór jego eseistyki Ścieżka 
nocy, z której buddyzm wyłania się jako ważny komponent kultury europejskiej4. 
Ostatnio zostało też wznowione piękne tłumaczenie Stanisława F. Michalskiego 
fragmentu podstawowego tekstu buddyjskiego Dammapadam, czyli ścieżka prawdy, 
zawierającego kluczowe tezy5. Dokonania Kani są tym ważniejsze, że ciągle brak 
tłumaczeń klasycznych opracowań Richarda Gombricha6 czy Jaya Garfielda7. Cie-
szy tłumaczenie monografii Hermanna Oldenberga8, która chociaż została opubli-
kowana w 1881 roku, nadal zachowuje swoją wartość. Z polskich opracowań trzeba 
odnotować historię buddyzmu w Indiach pióra Marka Mejora i ostatnie udane próby 
przybliżenia buddyzmu i jego związków ze stoicyzmem podjęte przez Marcina Fab-
jańskiego9. Warto też odnotować małą książeczkę Juliena Riesa Buddyzm, wydaną 
przez krakowskich jezuitów, którzy zresztą szczególnie zasłużyli się w popularyzacji 
religii niechrześcijańskich10.
Właśnie w tym kontekście pojawiło się polskie tłumaczenie książki Johna Croo- 
ka, Kryzys światowy a humanizm buddyjski. Ostateczna rozgrywka: upadek albo 
odnowa cywilizacji, która ma szczególny charakter na tle dotychczasowej literatury 
przedmiotu11. 
Opasły tom Crooka składa się z czterech części, z których każda jest właściwie 
osobną całością. Swoistą klamrą spajającą jest teza znanego etologa holenderskiego 
Niko Tinbergena, którego słowa z opublikowanego w roku 1976 eseju Ethology in 
the changing Word można traktować jako motto całej publikacji: „Jestem przekona-
ny, że nasz gatunek, mimo wszystkich swoich osiągnięć kulturalnych, wszedł obec-
nie w etap, na którym rozmaite niebezpieczne presje mogą przeważyć nad wszelki-
mi korzyściami, jakie do tej pory wynikły z jego ewolucji kulturowej. Wkraczamy 
3 Muttavali. Księga wypisów starobuddyjskich, tłum. I. Kania, Kraków 1999; Opowieść o życiu Mi-
larepy. Czcigodnego, wielkiego i potężnego jogina albo drogowskaz wyzwolenia i wszechwiedzy, tłum. 
I. Kania, Kraków 1996; Tybetańska Księga Umarłych, tłum. I. Kania, Kraków 2001.
4 I. Kania, Ścieżka nocy, Kraków 2001.
5 Dammapadam, czyli ścieżka prawdy, tłum. S.F. Michalski, Wrocław 1996.
6 R. Gombrich, Theravada Buddhism. A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo, 
London 1988; idem, How Buddhism Began. The conditioned genesis of the early teaching, London 2006.
7 J.L. Garfield, Empty Words. Buddhist Philosophy and Cross-Cultural Interpretation, Oxford 2002.
8 Hermann Oldenberg, Życie, nauczanie i wspólnota Buddy, tłum. I. Kania, Kraków 1994.
9 M. Fabjański, Stoicyzm uliczny. Jak oswajać trudne sytuacje, Warszawa 2010; idem, Zaufaj życiu. 
Nie zakochuj się w przelatującym wróblu, Warszawa 2014.
10 J. Ries, Buddyzm, tłum. K. Stopa, Kraków, Poznań 2001.
11 J. Crook, Kryzys światowy a humanizm buddyjski. Ostateczna rozgrywka: upadek albo odnowa 
cywilizacji, tłum. P. Listwan, Warszawa 2014.
343
w okres wielkiego, o ile nie największego w dziejach zaburzenia ciągłości naszego 
rozwoju”12. Zacytowane na początku książki, wrócą w jej końcowych rozdziałach. 
W pierwszych rozważaniach autor zastanawia się nad aktualnością myśli Bud-
dy, w części drugiej kreśli jej podstawowe przesłanie. W trzeciej, w formie swoistej 
science fiction (Budda przybywa do dzisiejszego Londynu i poznaje ludzi oraz idee, 
jakimi żyją) mamy do czynienia ze swoistą konfrontacją nauki Buddy z dzisiejszą 
wiedzą. Z tej konfrontacji, jak się łatwo przekonać, Budda wychodzi obronną ręką. 
W czwartej i ostatniej części John Crook daje nie tylko własną wykładnię nauki bud-
dyjskiej, ale pokazuje jej aktualność i wręcz nieodzowność jako remedium na bolącz-
ki dzisiejszego świata. Książka jest również ważna z tego powodu, że stanowi zapro-
szenie do lektury innych autorów, którzy stanowią swoiste tło dla prezentowanych 
poglądów. Na pewno jest to wykład spójny, czy w szczegółach przekonujący – to 
inna sprawa. Niewątpliwie dobór autorów wyznaczył również bieg myśli; do waż-
niejszych należy zaliczyć Josepha Stiglitza i jego krytyczne analizy globalizacji eko-
nomicznej13, Davida Harleya i jego wskazania na dwuznaczność związków ekonomii 
z etyką w okresie ponowoczesności14. W analizie bardziej szczegółowych zagadnień, 
takich jak dojmujące poczucie braku otwierające na transcendencję, pomocne były 
książki Davida Loya15. Przeświadczenie o etycznym upadku cywilizacji zachodniej 
Crook czerpie głównie z ustaleń Lesliego Lipsona16, ewolucyjny charakter moralno-
ści i religii zawdzięcza zaś Donaldowi M. Broomowi17. Filozoficznym przewodni-
kiem są książki Anthony’ego Clifforda Graylinga, któremu szczególnie bliska jest 
filozofia Ludwiga Wittgensteina18. Z filozofów francuskich wspomniani zostają incy-
dentalnie Jacques Derrida i Michel Foucault. Brak odniesień do współczesnej myśli 
niemieckiej, o polskiej nie wspominając. Zaskakuje zwłaszcza brak Zygmunta Bau-
mana, którego pojęcie płynności szczególnie współgra z myślą buddyjskiego wglądu 
w przygodność bytu, czy Leszka Kołakowskiego, któremu wydaje się bliskie pojęcie 
braku, o którym pisze David Loy. Zupełnie pominięty jest tak intensywnie rozwijany 
przez katolickich teologów dialog międzyreligijny, by wspomnieć znanego również 
w Polsce Jacques’a Dupuis19, wykładowcę z Harvard University Francisa X. Cloo-
neya, który wypracował oryginalną koncepcję teologii porównawczej, odwołującej 
się do głębi doświadczenia religijnego20, czy szczególnie ciekawego, pochodzącego 
z Wietnamu Petera Phana21. Ten ostatni w wygłoszonym w 2014 roku w Fordham 
University referacie Duchowy i religijny: wieloreligijna tożsamość dla poszukują-
12 Ibidem, s. 5.
13 J.E. Stiglitz, Globalizacja, tłum. H. Simbierowicz, Warszawa 2005.
14 D. Havey, The Conditio of Postmodernisty. En Enquiry into the Origins of Cultural Change, Lon-
don 1990.
15 D.L. Loy, A Buddhist History of the West, Studies in Lack, New York 2002.
16 L. Lipson, The Ethical Crisis of Civilization. Moral Meltdown or Advance, London 1993.
17 D. M.Broom, The Evolution of Morality and Religion, Cambridge 2003.
18 A.C. Grayling, Wittgenstein. A Very Short Introduction, Oxford 2001.
19 J. Dupuis, Chrześcijaństwo i religie. Od konfrontacji do dialogu, tłum. S. Obirek, Kraków 2003.
20 F.X. Clooney, Comparative Theology. Deep Learning Across Religious Borders, Oxford 2010.
21 P.C. Phan, Being Religious Intereligiously. Asian Perspectives on Interfaith Dialogue, New York 
2004.
344
cych przypomniał teologa tegoż uniwersytetu, który już w latach dziewięćdziesiątych 
XX wieku pisał o „drugim okresie osiowym” w nawiązaniu do znanej koncepcji 
czasu osiowego Karla Jaspersa, do której zresztą Crook również wielokrotnie się 
odnosi22. Jest to o tyle istotne, że teologowie katoliccy na pewno znaleźliby wspólny 
język w wielu kwestiach poruszanych w tomie Kryzys światowy a humanizm bud-
dyjski. Tym bardziej mile zaskakuje nazwisko Michaiła Bachtina i jego koncepcja 
dialogu23, pojawiające się ze względu na podejmowany w różnych miejscach książki 
problem dialogu. Jest to jednak wyjątek. John Crook wyraźnie nie jest zaintereso-
wany ogromną literaturą dialogu międzyreligijnego, w tym dialogu chrześcijaństwa 
z buddyzmem. Jego książka razi więc jednostronnym ujęciem i nazbyt schematycz-
nym przedstawieniem innych religii, zwłaszcza chrześcijaństwa i islamu.
W każdym razie jest to nie tylko całościowe wprowadzenie w myśl buddyjską, ale 
i przenikliwa diagnoza ponowoczesności. Na pewno, przynajmniej dla mnie, jedną 
z najważniejszych tez Crooka jest stwierdzenie, że buddyzm należy raczej traktować 
jako system przeświadczeń naukowych, a nie jako system religijny. Ta teza jest nie 
tylko wielokrotnie przywoływana, ale i przekonująco zilustrowana i o tyle cieka-
wa, że pozwala autorowi dość bezceremonialnie ustosunkować się do innych religii, 
które są – właściwie bez żadnych wyjątków – odrzucane i bezlitośnie krytykowane. 
Dotyczy to szczególnie trzech religii odwołujących się do Księgi, a więc judaizmu, 
chrześcijaństwa i islamu. John Crook odwołuje się przede wszystkim do historycz-
nych nadużyć, do jakich dochodziło w imię tych wyznań. Nie zamyka jednak oczu 
na obecny w nich potencjał pozytywny i dialogiczny i tak naprawdę jego krytyka 
jest wołaniem o odkrycie tego właśnie dialogicznego wymiaru religii. W moim prze-
konaniu ten wątek warto rozwinąć i wskazać, że autor omawianej książki nie jest 
odosobniony. Wprost przeciwnie, to właśnie rozpoczęty w XX wieku dialog między-
religijny stanowi szansę dla ludzkości w XXI wieku.
A oto niektóre z wyrażonych w książce opinii. Dzisiaj znaleźliśmy się w nowej 
epoce: „Wydaje się, że wychodzimy już poza »postmodernizm«, który nastał po za-
łamaniu się materialistycznego założenia postępu, wynikającego z kartezjańskiego 
założenia odrębności umysłu od natury, które pozwalało przyjąć, że wszystko należy 
jakoś spożytkować czy wyeksploatować” (s. 12). I właśnie dlatego nadszedł czas na 
odkrycie aktualności przesłania Buddy: „W książce tej stawiamy tezę, że ustalenie ży-
wotnych odniesień między myślą buddyjską a zachodnimi dyscyplinami naukowymi, 
a zwłaszcza biologią, psychologią i socjologią, stworzy zalążek propozycji rewolucyj-
nych zmian w postawach społecznych” (s. 26). Dzieje się tak dlatego, że: „Siła myśli 
buddyjskiej tkwi w jej związku z praktyką, w badaniu natury doświadczenia, głębin 
świadomości, natury tożsamości »ja« i w konstruowaniu na tej podstawie wartości 
i sposobu życia, wolnych od pozornie nieuniknionych dualizmów” (s. 34). Jest to 
o tyle ciekawe, że: „Wdarcie się buddyzmu na europejską scenę intelektualną zbiegło 
się w czasie ze szczytowym okresem ataku humanistów na konwencjonalnie pojmo-
waną wiarę religijną oraz z wywołanymi przez industrializację przemianami społecz-
nymi, które miały doprowadzić do rewolucji roku 1848. Głęboki niepokój wzbudzało 
22 E.H. Cousins, Christ of the 21st Century, New York 1998.
23 M. Bakhtin, The Dialogical Imagination, Austin 1981.
345
zainteresowanie filozofów etycznym nihilizmem, zrodzonym z idei śmierci Boga” 
(s. 160). Sądzę, że Crook ma rację, gdy wskazuje, że buddyzm, w odróżnieniu od 
innych systemów religijnych, posługuje się znaną z historii nauki (dzięki Ludwikowi 
Fleckowi24 i Thomasowi Kuhnowi25) zasadzie falsyfikacji założeń: „Niezbędne wy-
daje się podkreślenie raz jeszcze, że kluczowych idei buddyzmu nie należy szuflad-
kować po prostu jako jeszcze jednej religii. Trafniej byłoby stwierdzić, że buddyzm 
przynależy do sfery nauki, a wiedza naukowa może wpływać na kształt buddyzmu” 
(s. 393). I jeszcze raz: „Tezy buddyzmu pretendują do miana prawdy w tym sensie, 
że każdy zainteresowany może – i jest to wręcz mile widziane – zweryfikować je 
samemu, dokonać osobistej oceny. Wiara bez osobistego przekonania ma w myśli 
buddyjskiej niskie notowania. Jeśli próba się nie powiedzie, jednostka ma pełne prawo 
poszukać odpowiedzi gdzie indziej. Podstawą relacji mistrz–uczeń jest także wzajem-
ne uznanie, a nie narzucanie czegoś mocą autorytetu” (s. 166).
Sądzę, że można się podpisać pod swoistym apelem, wyrażonym na zakończenie 
części trzeciej: „Musimy zrozumieć, że ludzie, którzy dorastali, będąc świadkami ter-
roru odwołującego się do dogmatów religijnych, są bardzo cenni. Trzeba, aby dzie-
lili się oni tym świadectwem z tymi, którzy w tym czasie spędzali życie wygodnie 
przed telewizorem. Tylko dzielenie się może sprawić, aby rodziła się miłość. Trzeba, 
aby dobrego serca muzułmanie, chrześcijanie, postchrześcijanie, agnostycy o świa-
topoglądzie naukowym, a także buddyści spotkali się w debacie, której przyświecać 
będzie cel ocalenia świata. Musimy wszyscy się przebudzić, aby z czasem stać się 
odpowiedzialnymi wyborcami. Inaczej demokracja okaże się fiaskiem i wszystko 
przepadnie” (s. 388).
I na koniec wracamy do tezy Tinbergena, która zostaje wręcz wyostrzona: „Tin-
bergen nie był świadkiem poważnych zaburzeń, które nękają świat obecnie, ani też 
optymistycznej hipokryzji, która wątpliwe wartości demokracji zdominowanej przez 
konsumpcjonizm przedstawia jako rzekomo nieuniknione, a nawet pożądane. Od 
jego czasów rzeczy przybrały gorszy obrót i dla każdego myślącego człowieka coraz 
bardziej oczywiste się staje, że dalej tak być nie może” (s. 405).
John Crook dostrzega jednak promyk nadziei: „Jakkolwiek Tinbergen miał wątp- 
liwości, czy ludzka zdolność przystosowywania się jest wystarczająca, aby sprostać 
wymaganiom współczesności, pewne oznaki wskazują, że człowiek kryje w sobie 
jeszcze ogromny potencjał, wciąż nietknięty, niczym rozległe pola naftowe na księ-
życu” (s. 413). Muszę przyznać, że ten optymizm, choć trudny, jest zaraźliwy.
24 L. Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolek-
tywie myślowym [w:] Psychologia poznania naukowego, tłum. M. Tuszkiewicz, Lublin 2006, s. 29–163.
25 Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, Warszawa 2001.


Buddyzm jako lekarstwo na kryzys

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

http://www.ejournals.eu/sj/index.php/SR/article/download/5284/pdf_44

Buddyzm jako lekarstwo na kryzys

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Buddyzm jako lekarstwo na kryzys

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w