Recenzja: MONIKA OŻÓG, KOŚCIÓŁ STAROŻYTNY WOBEC ŚWIĄTYŃORAZ POSĄGÓW BÓSTW, WAM, KRAKÓW 2009, SS. 21

Drabina, Jan

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)

MONIKA OŻÓG, KOŚCIÓŁ STAROŻYTNY WOBEC ŚWIĄTYŃ
ORAZ POSĄGÓW BÓSTW, WAM, KRAKÓW 2009, SS. 217
Wielokrotnie podejmowano już zagadnienie stosunku wczesnego chrześcijaństwa do 
innych religii i do obcej mu kultury. Jeszcze więcej napisano na temat odnoszenia się 
władz politycznych Cesarstwa Rzymskiego do pierwszych pokoleń wyznawców 
Chrystusa, ze szczególnym zwróceniem uwagi na okres intensywnych ich prześladowań 
w dobie cesarzy Nerona, Decjusza i Dioklecjana. 
Obecna książka, która swym tytułem przyciągnąć winna uwagę historyka, religio-
znawcy i antropologa kulturowego, jest próbą zebrania w całość materiałów do dziejów 
koegzystencji zwalczających się religii, tym bardziej że autorka prezentuje je poprzez 
pryzmat poglądów intelektualistów chrześcijańskich, postaw samych chrześcijan, a tak-
że władz politycznych, od momentu, gdy religia chrześcijańska uzyskała status dozwo-
lonej, a potem popieranej przez państwo, a wreszcie panującej.
Swoje ustalenia autorka zawarła w trzech rozdziałach. W pierwszym, najobszerniej-
szym, zgodnie z jego tytułem przedstawiła w porządku chronologicznym poglądy moż-
liwie wszystkich pisarzy wczesnochrześcijańskich na, jak to nazwała, posągi, świątynie 
i sztukę przedstawieniową. Przytoczyła, nierzadko dosłownie, zdania na ten temat kilku-
nastu osób – od Justyna Męczennika po Hieronima, Jana Chryzostoma, Augustyna i Teodo-
reta z Cyru, a więc postaci dla ówczesnego Kościoła reprezentatywnych i mających 
wpływ na poglądy wiernych. Rozdział drugi analizuje Kodeks Teodozjusza II z 438 
roku, wydany już wiele lat po przyznaniu religii chrześcijańskiej statusu religii panującej 
w cesarstwie, by wytropić w nim fragmenty dotyczące stosunku nie tylko do obiektów 
kultu religii pogańskiej, lecz także judaizmu, których ustawodawca, co znamienne, nie 
dyskryminował. Rozdział trzeci, moim zdaniem najciekawszy, omawia stosunek wier-
nych oraz stojących na czele gmin chrześcijańskich biskupów do tytułowej kwestii.
Chociaż opracowanie dotyczy obiektów kultu innej niż chrześcijaństwo religii, jest 
też obrazem mentalności wiernych, a także, co istotne, przedmiotem dociekań doktry-
nalnych. Związek kultu z doktryną w przypadku chrześcijaństwa wydaje się bardziej niż 
w niektórych innych religii ścisły. Stąd słusznie w książce przypomniana została powol-
na, bo trwająca prawie cztery wieki mutacja stosunku Kościoła do kultu jakichkolwiek 
obrazów i posagów. Początkowa wrogość wobec obrazu, wyniesiona z judaistycznych 
– starotestamentalnych korzeni, zamieniająca się nazbyt wolno w przyzwolenie, a potem 
w akceptację, wreszcie w obiekt kultu – to droga wytyczona nie tylko przez myślicieli 
chrześcijaństwa, lecz także, bardziej jeszcze, „wydeptana” przez wiernych obcujących 
na co dzień z kulturą grecko-rzymską, w której dzieła sztuki były nie tylko ozdobnikiem. 
Stąd dobrze, iż zacytowano tu słowa wielkich ojców kapadockich z IV wieku, świętych 
braci Bazylego i Grzegorza z Nyssy. Pierwszy z nich, doceniając rolę sztuki, mówił: 
„Stańcie teraz przede mną wy, malarze, oddający zasługi świętych. Przez sztukę waszą 
Z E S Z Y T Y    N A U K O W E     U N I W E R S Y T E T U    J A G I E L L O Ń S K I E G O
MCCCX                                              STUDIA RELIGIOLOGICA  Z. 42                                                 2009
140
dopełnijcie niekompletny wizerunek wodza zastępów. Niech na tym wizerunku zostanie 
także wyobrażony Ten, co dał początek walce, Chrystus Pan”. Drugi, jeszcze dobitniej 
akcentując pożytek sztuki w edukacji religijnej, pisał: „Albowiem i milczące malarstwo 
umie przemawiać do nas ze ściany i przynosić bardzo wielki pożytek. Również układacz 
mozaiki uczynił posadzkę, po której stąpamy, dziełem godnym relacji”. Przemyślenia 
owych wielkich myślicieli z kręgu kultury bizantyjskiej zdają się kolidować z bardziej 
umiarkowanym postrzeganiem sztuki przez równie wielkiego św. Augustyna, wyrazicie-
la kultury łacińskiej, który napisał m.in.: „...obrazy i różne przedmioty ukształtowane 
według wyobraźni artystów jakże często wykraczają daleko; poza granice potrzeby 
i umiaru ... To są dodatkowe pokusy dla oczu. Ci, którzy te rzeczy wytwarzają, rzucają 
się za nimi w świat zewnętrzny, a w głębi duszy opuszczają Tego, przez którego zostali 
stworzeni, i niszczą to, co On w nich utworzył”.
Przejmujące są natomiast te stronice książki, na których przypomniano zapalczy-
wość wiernych w niszczeniu świątyń i posągów pogańskich od dekretów Teodozjusza I 
z ostatniej dekady IV wieku, których jednym ze skutków i niechlubnych symboli było 
zniszczenie okazałej świątyni Serapisa w Aleksandrii, cudu ówczesnego świata, aż po 
rządy Teodozjusza II w następnym półwieczu. Nad tymi zapisami unosi się zawsze ak-
tualne pytanie, czy ową drapieżność wywołały rozporządzenia cesarskie, czy wynikała 
ona z opacznie rozumianej gorliwości religijnej. Inne reﬂ eksje budzić może praktyka 
adaptowania pogańskich świątyń i posągów i wykorzystywania nie tylko tych pierw-
szych, ale i drugich na nowe potrzeby. Ich „chrystianizacja” miała według nie tylko de-
cydentów unaocznić triumf Krzyża.
Przy lekturze tej pożytecznej pozycji książkowej trudno zapomnieć, że w V wieku 
nie zakończył się problem kultu religijnych obrazów. Powrócił on wśród wyznawców 
Chrystusa – nawet w odniesieniu do własnych ikon. I powraca do dnia dzisiejszego. Nie 
został bowiem zamknięty orzeczeniem drugiego soboru nicejskiego z 787 roku, w spo-
rze ikonoklastycznym. Różne denominacje chrześcijańskie podejmują go nadal, a Kościół 
rzymskokatolicki opowiada się za „surowszym” wystrojem świątyń, zaś jego liturgia 
zdaje się nawracać do prostoty pierwszych wieków. Nie mylę się chyba w swym do-
mniemaniu, że wielu ludzi ma wątpliwości, czy sferę sacrum można i należy obrazować 
za pomocą ludzkich rąk i najwspanialszego nawet ludzkiego talentu.
Jan Drabina


Kościół starożytny wobec świątyń oraz posągów bóstw

http://www.ejournals.eu/sj/index.php/SR/article/download/2323/2326

Kościół starożytny wobec świątyń oraz posągów bóstw

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)