Berlamont, J.

Open Marine Archive

J. BERLAMONT, OVERSTROMINGEN: WAAROM, WAAR, WANNEER, HOE?
___________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________
RUIMTE VOOR WATER, DE BESTE VERZEKERING TEGEN WATEROVERLAST                                                            1
OVERSTROMINGEN: WAAROM, WAAR, WANNEER, HOE?
J. Berlamont1
“In de plaats van het water weg te houden van de mensen zouden we de mensen
moeten weg houden van het water” (Rott)
SAMENVATTING:
Om economische en praktische redenen heeft de mens zich van oudsher
aangetrokken gevoeld om zich te vestigen in de onmiddellijke nabijheid van rivieren,
soms in (het winterbed van) de rivier. Dit houdt natuurlijke risico's in.
De toenemende frequentie van wateroverlast in Vlaanderen is niet te wijten aan
grootschalige (klimatologische) veranderingen maar hoofdzakelijk aan menselijke
ingrepen gedurende de laatste tientallen jaren: rivieren werden ingedijkt en
rechtgetrokken, er werd gebouwd op «waterzieke» gronden, de verstedelijking nam
toe, wat in samenhang met het gebruik om gemengde riolering aan te leggen ervoor
zorgde dat regenwater veel minder kon infiltreren dan vroeger en veel sneller en
gepiekt in de waterlopen terechtkomt, wat wateroverlast veroorzaakt. De oplossingen
bestaan erin de verkeerde ingrepen ongedaan te maken: terug meer ruimte geven
aan de waterlopen, verharde oppervlakte afkoppelen van de riolering, regenwater
bufferen…
Niettegenstaande alles zal er altijd in beperkte mate een risico op wateroverlast
blijven bestaan: riolering en buffering kunnen om economische en praktische redenen
niet zodanig ontworpen worden dat ze in alle ook uitzonderlijke omstandigheden
wateroverlast vermijden. Voor zulke omstandigheden moet een systeem van
schadeloosstelling uitgewerkt worden.
1. INLEIDING
Sinds duizenden jaren wordt het landschap op aarde gebeeldhouwd door tektonische
en vulkanische activiteit en wind- en watererosie. Een heel belangrijke actor is de
hydrologische cyclus: verdamping (zonnewarmte), oppervlakkige afstroming en
stroming over het landoppervlak en in rivieren naar de zee.
In rivieren wordt water samen met erosieproducten (grind, zand, slib) afgevoerd. De
afvoer wordt gedreven door de neerslag die verschillende tijdschalen kent. Vandaar de
jaarlijkse seizoenale variatie tussen droge periodes en periodes van hoge afvoer en
uitzonderlijke wassen die vb. eens om de 50 of om de 100 jaar voorkomen. Deze
uitzonderlijke gebeurtenissen zijn de belangrijkste morfologische actoren: «La
catastrofe est l"essentiel du système» (Chabert d’ Hières). Tijdens die uitzonderlijke
gebeurtenissen worden de grote morfologische veranderingen vastgelegd: één
uitzonderlijke gebeurtenis kan veel meer verandering veroorzaken dan vele «gewone»
jaren. Eén extreme was kan «irreversibele» wijzigingen aanbrengen aan een rivierbed
vb. het ontstaan van de Westerschelde (1014 en 1134) of het ontstaan van de
Biesbos (1421) en de Zuiderzee (1287).
                                                
1 Katholieke Universiteit Leuven, Laboratorium voor Hydraulica, Kasteelpark Arenberg 40, 3001 Heverlee.
J. BERLAMONT, OVERSTROMINGEN: WAAROM, WAAR, WANNEER, HOE?
___________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________
RUIMTE VOOR WATER, DE BESTE VERZEKERING TEGEN WATEROVERLAST                                                            2
2. OORZAKEN VAN OVERSTROMINGEN
De mens heeft zich van oudsher gevestigd in de onmiddellijke nabijheid van rivieren.
Alle historische steden zijn langs een rivier (een kust of een zeearm) gelegen (Brussel
op de Zenne, Parijs op de Seine,….). Rivieren leverden drinkwater en fungeerden als
afvalwaterriool. Rivieren waren tot voor goed 100 jaar de enige transportweg voor
massagoederen en zware voorwerpen. In afwezigheid van goede wegen of
spoorwegen gebeurde alle zwaar transport te water: de meeste stenen waaruit onze
historische gebouwen opgetrokken zijn, werden langs het water aangevoerd. In grote
gedeelten van de wereld (Zuid Amerika, Zuid Oost Azië,…) zijn rivieren nog altijd vaak
de enige transportweg voor massagoederen (vb. de landbouwproductie).
Gelet op de variabiliteit van de neerslag is ook het bed van een rivier variabel in de
tijd: in onze streken heeft een rivier typisch een zgn. «winter»- en «zomer»bed: al
onze steden zijn in het winterbed gelegen. Het zomerbed van de rivier werd ingedijkt
om de bevolking te beveiligen en toch een snelle toegang tot de rivier te verschaffen
(al sinds de XII° eeuw…).
Op het platteland werden de oude dorpen op een hogere plek buiten het winterbed
gebouwd. Met de vlucht naar het platteland in de jaren 60 en 70 is daar verandering
ingekomen: riante villa’s werden gebouwd in het inderdaad (toen nog) mooie en
ongerepte winterbed (of de «uiterwaarden») van de rivier. Recenter werden
industrieterreinen en sociale woonwijken gebouwd op goedkope gronden die goedkoop
waren omdat ze «waterziek» (zoals we dat vroeger noemden) waren: ze lagen in het
winterbed van de rivier en dus eigenlijk in de rivier. Wanneer die gronden niet
voldoende opgehoogd werden, heeft dit voor gevolg dat met de regelmaat van de
jaren die woonwijken «overstroomd» worden. Zeker rekening houdend met de huidige
aversie van risico van de burger en het gebrek aan synergie met de natuur worden
zulke gebeurtenissen als rampzalig en catastrofaal ervaren. Voor de eigenaars is het
natuurlijk een ramp, maar eigenlijk neemt de rivier alleen zijn eigen natuurlijke
bedding in. “Rivieren zijn niet de beste buren. Ze zijn erg meegaand en
vriendelijk zolang men ze beleefd behandelt en met rust laat. Van zodra men
zich te veel met hun zaken bemoeit, houden ze niet op wraak te nemen.”
(Silberschlag, 1785!!). Het lijkt cynisch maar eigenlijk is die ellende (en schade)
niet de schuld van de rivier maar van de mens (“In de plaats van het water weg te
houden van de mensen zouden we de mensen moeten weg houden van het
water”, Rott). Het is dus duidelijk dat dit soort waterellende op de rekening moet
geschreven worden van een verkeerd ruimtelijk ordeningsbeleid.
In de jaren ‘60 ‘70 en ‘80 (en op sommige plaatsen nog steeds!) hebben we nog meer
doorgedreven ingrepen uitgevoerd op de valleien en de waterlopen. Voor het
verbeteren van de bevaarbaarheid (en het vermijden van overstromingen) werden
rivieren ingedijkt en rechtgetrokken. In het kader van de ruilverkavelingen werden
beken en kleinere riveren rechtgetrokken. Terzelfdertijd werd zodoende een
drainerend effect verkregen wat van «waterzieke» gronden (meestal nog altijd
marginale) landbouwgrond maakte (i.p.v. vochtige weilanden).
Al deze ingrepen werden uitgevoerd zonder grondig na te denken over de lange
termijneffecten (op andere plaatsen). Nu weten we dat indijkingen en rechttrekkingen
het probleem van de wateroverlast naar afwaarts verplaatsen en daar het
overstromingsrisico doen toenemen. Nu hebben we ook de «tools» (modellen) om een
en ander kwantitatief te evalueren. Nu beseffen we ook dat we «veiligheid» en
meerwaarde van gronden gekocht hebben ten koste van het milieu. Door de
drainerende werking van kortere, rechtgetrokken beken en waterlopen verdroogden
de «waterrijke» valleien en verdween het erbij horende rijke, gediversifieerde
aquatisch milieu. We beseffen nu dat we op alle vlakken verloren hebben: we hebben
J. BERLAMONT, OVERSTROMINGEN: WAAROM, WAAR, WANNEER, HOE?
___________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________
RUIMTE VOOR WATER, DE BESTE VERZEKERING TEGEN WATEROVERLAST                                                            3
het landschap verschraald, rijke biotopen vernietigd, het overstromingsgevaar
(elders) doen toenemen en de grondwaterhuishouding nadelig beïnvloed. De enige
winst was lokale veiligheid en marginale landbouwgrond in een tijd waarin we op
Europese schaal een overaanbod aan landbouwgrond hebben en Europese subsidies
gegeven worden om (veel betere) landbouwgronden (elders) braak te laten liggen of
te herbebossen…
Wateroverlast (water op straat) in de steden of sterk verstedelijkte gebieden moet
meestal toegeschreven worden aan een falende riolering. Men moet daarbij beseffen
dat wij hoofdzakelijk «gemengde rioleringen» hebben. Zulke rioleringen worden
(overal) ontworpen om de neerslag te kunnen afvoeren met een terugkeerperiode van
2, 5 (of uitzonderlijk 10) jaar. Dit is een economische keuze: een grotere veiligheid
zou een kostprijs betekenen die maatschappelijk als onredelijk hoog wordt ervaren in
vergelijking met de mogelijk optredende schade. Dit is trouwens niet alleen zo voor
rioleringen: geen enkel bouwwerk is «absoluut» veilig. Elke brug, tunnel, gebouw
heeft een «faalkans». Hoe groot de «aanvaardbare» faalkans is is een
maatschappelijke en economische keuze. Dat betekent dan impliciet ook dat de
maatschappij het redelijker vindt de uitzonderlijke schade te dragen/vergoeden dan
excessief dure maatregelen te nemen die zulke uitzonderlijke schade zouden
vermijden.
Toenemende urbanisatie heeft dus samen met het versneld aanleggen van collectoren
en riolering, overigens terecht bedoeld om de kwaliteit van onze oppervlaktewaters te
verbeteren, gezorgd voor het frequenter voorkomen van wateroverlast. Doordat het
regenwater via de riolering snel afgevoerd wordt (zonder de kans te krijgen in de
ondergrond in te dringen) en lokaal en gepiekt via de overstorten in de beken en
waterlopen geloosd wordt, nemen de piekafvoeren in deze waterlopen toe en dus ook
het risico van overstroming en wateroverlast.
Wat de uitzonderlijke wassen betreft zijn overstromingen tot op zekere hoogte, niet te
vermijden. Met dat risico moeten we leven (en dat hebben we ook altijd gedaan). De
overstromingen van 94, 95 (Maas), 98 en 99 (Vlaanderen) liggen nog vers in het
geheugen. We vergeten echter allicht dat in een niet zo ver verleden veel ergere
overstromingen de historische documenten haalden (1236, 1571 (Parijs, Leuven, Luik,
Maastricht overstroomd, 1926, ...). Lees er J. Buisman “Duizend jaar weer, wind en
water in de lage landen” (KNMI, 1995) maar eens op na.
In veel gevallen gaat het echter eerder om ingecalculeerde lokale en tijdelijke
«wateroverlast». Omdat tegenwoordig elke, zelfs minimale overstromingen de kranten
en het TV nieuws halen heeft de burger vooral de indruk dat de frequentie van
wateroverlast toeneemt.
De media (en de beleidsmensen) insinueren dan vlug dat een en ander het gevolg is
van globale klimaatsveranderingen, opwarming van de atmosfeer, etc. Veel van dit
alles is op dit ogenblik echter speculatie. Recent werd door een Noorse wetenschapper
aangetoond dat de variabiliteit van de zonnevlekken veel belangrijker is voor
(cyclische) «klimaatsveranderingen» dan het «broeikaseffect». Er werd vastgesteld
dat lang voor de eerste industriële revolutie veel hogere CO2 concentraties in de
atmosfeer aanwezig waren dan de huidige concentraties (via ijskernen ontnomen in
Antarctica). Ook in het verleden zijn er drogere en nattere jaren geweest en hebben
zich catastrofale wassen en overstromingen voorgedaan met een veel grotere
intensiteit dan de beperkte « mensenheugenis».
J. BERLAMONT, OVERSTROMINGEN: WAAROM, WAAR, WANNEER, HOE?
___________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________
RUIMTE VOOR WATER, DE BESTE VERZEKERING TEGEN WATEROVERLAST                                                            4
Uit recent onderzoek aan de KULeuven van de neerslag in Ukkel gedurende de laatste
100 jaar is gebleken dat er geen noemenswaardige tendensen waar te nemen zijn, al
zijn er uitgesproken natte jaren geweest zoals 1998 en 1999.
3. GEVOLGEN VAN OVERSTROMINGEN
Voor een individu of een gezin zijn zelfs maar beperkte wateroverlast of
overstromingen traumatische ervaringen. De afwezigheid van een zekere procedure
voor het vergoeden van de schade in het geval van natuurlijke risico’s of
maatschappelijk aanvaarde risico’s verergert dat nog in hoge mate. Ook worden
voorlopig nauwelijks maatregelen genomen om de gevolgen van een verkeerde
ruimtelijke ordening uit het verleden te corrigeren zodat de ellende gedoemd is zich te
herhalen. Hier is ruimte voor actie.
Overstromingen van het winterbed van een rivier zijn normaal gezien eerder gunstig
dan nadelig. Er is één uitzondering. Als die «overstroming» gebeurt met
«verontreinigd» water kan die wel nadelig zijn voor de biotopen. Eén van de redenen
waarom men in de tachtiger jaren de potpolders langs de Schelde (nu Gecontroleerde
Overstromings Gebieden) afwees was precies dat de regelmatige overstroming met
vuil Scheldewater het milieu in de polder zou schaden.
4. MAATREGELEN
De oorzaken van toenemende wateroverlast analyseren, leidt onmiddellijk tot een lijst
van te nemen maatregelen.
Waar we vroeger de symptomen bestreden (end of pipe technologie) proberen we nu
de oorzaken aan te pakken (source control of brongericht werken). We beseffen dat
we de rivieren hun bedding terug moeten geven: daar waar het kan wordt het
winterbed en de natuurlijke overstromingsgebieden dan ook terug in ere hersteld
(«ruimte voor water»), men spreekt van «restauratie» van rivieren waarbij het
oorspronkelijk (?) meanderend verloop hersteld wordt. Dat vertraagt de afvoer en laat
toe de biodiversiteit (gedeeltelijk) te herstellen. De afvoer kan verder beperkt en
vertraagd worden door het bouwen van wachtbekkens. Dijken kunnen slechts beperkt
en lokaal een oplossing bieden.
De gemaakte fouten in de ruimtelijke ordening zijn moeilijk te herstellen. We kunnen
alleen proberen te vermijden in de toekomst dezelfde fouten te maken als in het
verleden.
Wat de stedelijke regenwaterafvoer betreft moeten we geleidelijk aan en daar waar
het technisch en economisch kan, zo veel mogelijk verharde oppervlakte afkoppelen
van de (gemengde) riolering en dus de overgang naar een (gedeeltelijk) gescheiden
stelsel bewerkstelligen. Het regenwater moet hetzij tijdelijk geborgen worden in
regenwaterputten hetzij in de ondergrond worden  geïnfiltreerd of ruimtelijk
gedistribueerd worden afgevoerd naar de waterlopen. Het regenwater dat toch via de
riolering moet afgevoerd worden, dient zoveel mogelijk vertraagd afgevoerd te
worden: lokale buffering vb. op industrieterreinen of bij grote bebouwde oppervlakten
is nodig.
Dit betekent natuurlijk dat werk moet gemaakt worden van de zgn. GWAP’s
(gemeentelijke water afvoer (of actie) programma’s). Deze maatregelen zullen
bovendien de grondwaterhuishouding gunstig beïnvloeden.
J. BERLAMONT, OVERSTROMINGEN: WAAROM, WAAR, WANNEER, HOE?
___________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________
RUIMTE VOOR WATER, DE BESTE VERZEKERING TEGEN WATEROVERLAST                                                            5
5. BESLUIT
Uitzonderlijke overstromingen zijn niet te vermijden. Hier moet het «rampenfonds» de
getroffenen vergoeden.
De frequent voorkomende (relatief beperkte) wateroverlast in Vlaanderen is
grotendeels te wijten aan menselijke ingrepen gedurende de laatste tientallen jaren:
ruimtelijke wanordening, toenemende urbanisatie, gemengde rioleringen, onnodig
rechttrekken van waterlopen, ondoordacht indijken van rivieren... Genezen is
moeilijker dan voorkomen: het zal grote inspanningen vragen om in de komende
jaren (het gevolg van) de gemaakte fouten uit te wissen.
Beperkte wateroverlast zal altijd mogelijk blijven al was het maar omdat riolering,
buffering, …. om economische redenen niet zodanig kan ontworpen worden dat ze in
alle, zelfs zeldzame omstandigheden voldoende ruim bemeten zijn. Dit zou niet
economisch verantwoord zijn: men gaat er bij het ontwerp van uit dat een grotere en
dus duurdere beveiliging niet opweegt tegen de mogelijk optredende overlast en
veroorzaakte schade. Er moet een oplossing gevonden worden om in die
omstandigheden schade die ‘maatschappelijk aanvaardbaar is” te vergoeden (via de
verzekering?).


Overstromingen: waarom, waar, wanneer, hoe?

http://www.vliz.be/imisdocs/publications/220071.pdf

Overstromingen: waarom, waar, wanneer, hoe?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive