\u27Dizionario Italiano, Latino, Illirico\u27 Ardelia Della Belle sadrži kratku gramatiku hrvatskoga jezika, u kojoj značajno mjesto zauzima sintaksa. Posebno se ističe stilističko vrednovanje sintaktičkih konstrukcija, što je jedan od prvih pokušaja sintaktostilističke analize.\u27Dizionario Italiano, Latino, Illirico\u27 by Ardelio Della Bella includes a short grammar of the Croatian language, in which syntax takes a special place. It is important to note that Della Bella was among the first linguists who realized the possibility of stylistic differentiation of the syntactic structures

Diana Stolac

Croatian

Hrčak - Portal of scientific journals of Croatia

FILOLOGIJA, KNJIGA 19; ZAGREB 1991. ISSN 0449-363 X UDK 808.62-3 : 801.56 Izvorni znanstveni clanak Primljeno 1011990. DIANA STOLAC, PEDAGOSKI FAKULTET, RIJEKA DELLA BELLINE NAPOMENE 0 SINTAKSI Dizionario Italiano, Latino, Illirico Ardelia Della Belle sadrZi kratku gramatiku hrvatskoga jezika, u kojoj znacajno mjesto zauzima sintaksa. Posebno se istice stilisticko vrednovanje sintaktickih konstrukcija, äto je jedan od prvih pokusaja sintaktostilisticke analize. Rjecnik Ardelia Della Belle iz 1728. godine1 vec svojim naslovom kazuje da, pored opsezna rjeenika, saddi i gramatiku: »Dizionario Italiano, Latino, lllirico (...) ed anche una breve G r a m m at i c aper apprendere con pro­prietä. la Lingua Illirica«2. Della Bella zapoeinje s uputama za izgovor, pisanje i naglaSavanje, iza cega slijedi 45 stranica 0 gramatiCkoj strukturi jezika. Posebno mjesto zauzimaju sintakticka pravila objedinjena u glavi XXIIP. Pored toga sintaktiCke napo­mene mozemo pronaCi i u odjeljku 0 morfologiji. Potvrduju to primjeri iz kojih se vidi da je razlika izmedu odredenih i neodredenih pridjeva objasnjena po­mocu atributne i predikatne funkcije. Takoder su i prijedlozi u glavi XXI. pri­kazani u odnosu na padeZe s kojima se u sintagmi javljaju, sto je i opravdano s obzirom na sinsemantienost prijedloga. Glava XXIII (u izdanju iz 1728. godine str. 41-45; u izdanju iz 1785. go­dine str. LII-LVI)' ima cetiri paragrafa. Prvi od njih Cini devet sintaktickih pravila - Alcune Regole per le CostruzionL Buduci da je Stjepan Bosanac u svojoj ocjeni ove gramatike5 dao kratak pregled pravila i uspostavio paralele s pravilima u gramatici Bartola Kasica iz 1604. godine, ovom se prilikom ne­cemo na tom dijelu gramatike posebno zaddati. Drugi paragraf naoko jedini nema naslova u prvom izdanju, ali prvi dio teksta ima same vanjsku manife<;taciju recenice zbog velikoga pocetnog slova 1 Detaljan opis v. M. Vanino, str. 8. 2 Dizionario Italiano, Latino, Illirico, cui si permettono alcuni Avvertimenti per iscrivere, a con facilita maggiore leg gere le Voci Illiriche, scritte con Caratteri !taliani, ed anche una breve G r a m m a t:i c aper apprendere con proprieta la Lingua Illirica. In Venezla 1728. 3 Rijec je ° prvom pojavljivanju oznake XXIII za poglavlje jer je gre~kom i sljedeca, XXIV. glava, u kojoj Della Bella govori 0 izgovoru, tako<!er numerirana kao XXIII. Od tog mjesta do kraja gramatike javljaju se greäke u numeracdji po­glavlja. 4 Prikaz je raden prema prvom izdanju, a same u slucaju razlike spominje se drugo izdanje: »Dizionario ltaliano - Latino - Illirico / ... / Prima edlzione Ragu­sea. Ragusa MDCCLXXXV«. ~ S. Bosanac, str. 558-560. 45 D. Stolac: D. B. napomene 0 sintaksij FILOLOGIJA 19 (1991) str. 45-48 i tocke na kraju, dok je sintakticki konstruiran kao naslov - a u drugom, dubrovackom izdanju iz 1785. godine upravo je to naslov: »Di alcuni Verbi che richiedono il Settimo Caso per proprieta della lingua, e di altri per elegan­za«. Della Bella daje popis od 35 glagola koji imaju rekciju u sedmom padezu, npr. »kunemse Bogom~<, »ghinem gladom« itd. Samo jedan glagol u tom popisu ima rekciju u sedmom padeZu s prijedlogom: »gospodovatti nad 3emgljom«. U primjerima uz desetak glagola vidljiva je i druga rekcija tih glagola, ona u akuzativu, npr. »Bogga 30vem 033em moiem«; ali se rijetko posebno istice. Samo uz tri glagola DelIa Bella upucuje na dvije razlicite konstrukcijske mogucnosti: possipam, vidim i ghinem, npr. »Ghinem gladom (...) Si puo anche dir bene, ghinem od glada«. Uz ovaj niz glagola dani su posebno konstruirani primjeri, dok je same sest literarnih potvrda. Osim sintaktostilisticke napomene u naslovu jos je jedna na kraju: »Si usa elegantemente i1 Settimo Caso senza la preposition in questo senso: 10, fanciullo, ö effendo fanciullo, feci, andai, &c, ja djetetom uccinih, otidoh, &c.« Redoslijedu kojim autor navodi glagole tesko je pripisati neki razlog ­nije to abecedni popis ni na jednom od jezika rjecnika, nema sintaktickih ni semantickih povezanosti za vise od dva glagola u nizu. U trecem paragrafu - Costruzione particolare di alcuni Verbi - autor gramatike nize 46 glagola i navodi njihove rekcije. Za vecinu glagola daje sa­mo primjer i imenuje padez objekta i1i prilozne oznake, npr. »Darxattise koje Stuari, tendersi a qualche cosa col. Gen.«; »N aslonittise, appoggiarsi, vuolein Acc. con la preposition Na, la persona, ovvero la Cosa, a cui ci appoggiamo. Naslognivamse na Pettra (...)«. Za sedam glagola Della Bella navodi po dvije ili tri razlicite strukture sintagmi stavljajuci izmedu njih znak jednakosti, npr. »in Acc. con la prepo­sition Na, Smillujemse na Petra, overo in Dativo, Smillujemse Petru«. U ne­kim se primjerima stirne ne bismo mogli sloziti, narocito kad je u jednoj sin­tagmi podredeni clan objekt, a u drugoj prilozna oznaka - dakle, padezi imaju bitno drugacije sintakticke funkcije, npr. »Dotegnuti, arrivare a toccare, coin. Gen. con la preposition do, ovvero con l'Acc. colIa preposition u 0 senza. Do­tegnuoje do Nebba, u nebbo, vel nebb~<. Uz sest glagola DelIa Bella navodeci dvije rekcije odmah upucuje na se­manticku razliku upotrebljavajuCi u talijanskom prijevodu primjera razlicite glagole, npr. »Oprostitti col dativo, significa perdonare: jasam Petru oprostio, la perdonato a Pietro: Con l'Acc. significa, la sciar libero: Oprostiosam Petra, hö lasciato libero Pietro.« . Neuvrstavanje lokativa u popis padeza uzrokovalo je jednu pogresku koja se ocituje na vise mjesta u gramatici: imenska je rijec u nekim funkcijama u jedruni u dativu a u mnozini u osmom padezu6• Ovdje se to vidi uz glagol za­hva.i#i: »il Dati~öe inv~e deI Caso ottavo«; u glavi XXI. tako analizira i padeze uz prijedloge 0 i u. DelIa BelIa samo biljeZi aU ne .objasnjava stilogenost genitiva na mjestu akuzativa uprimjeru: »Con alcuni Verbi si pone elegantemente il Gen. in luogo I S. Bosanac, str. 558. 46 D. StoIac: D. B. napomene 0 sintaksi; FILOLOGIJA 19 (1991~ str. 45-48 dell' Ace. Neghledam truda, non ho riguardo a fatica. / Ne ghleda ona, taeje ohola,l 3lata, snäghe, vierre, i Cjasti. Osm.« Gundulicevi stihovi pokazuju da je rijec 0 slavenskom genitivu, dakle, sintaktickoj kategoriji u kojoj je genitiv alternanta akuzativu uz zanijekane prelazne glagole. Na Della Bellinu nepreciz­nost u ovom primjeru ukazuje i S. Bosanae ali je i on sam nedovoljno jasan' . I u ovome je odjeljku malo literarnih potvrda - tek cetiri (tri iz Gundu­liceva Osmana i jedna iz DrZiceve Tirene). Nesustavno nizanje glagola ovdje jos vise dolazi do izrazaja jer ni padezi rekcije ne eine nikakve skupine. Naslov je cetvrtog paragrafa »Modi di dire proprij della lingua Illiriea«. Ardelio Della Bella nize bez veznog teksta fraze, sintagme, dijelove receniea i receniee, dajuCi cesto samo prijevod na talijanski jezik, npr. »Sjede govoritti : ineomincio a parlare«; »Chemu? perehe? Aqual fine?« Kao i u prethodnim odjeljcima, i ovdje se posebna pawja poklanja stil­skoj obiljezenosti, pa tako autor izdvaja glagole s prefiksom uz- i biljeskom »per eleganza«8 : »Per eleganza al Congiuntivo aggiu ngesi u3, eon ehe ha signifieato di futuro. Da U3moxese, aecio tu possa, Da u3cinise, ehe tu faecia, Serve al futuro la Stessa voce: Ako u3gljubise Bogga; se amerai Dio, vel ako gljübiti budese Bogga. Tko ne u3htjet bude, Chi non vorra.« Stranim sintaktickim konstrukeijama Della Bella osjeea dvije: "ne3nam sEto cinitti« je barbarizam, pa preporucuje "ne3nam sEtoeehju ueinitti«, a "Imam Loxnizu ghdi Stäti« je talijanizam i preporueuje "Imam Loxnizu ghdi mogu Stäti«. Da je Della Bella zapazio utjeeaj intonaeije (kao vrednote govornog jezika) na sintaksu, jasno je iz dozvoljavanja upotrebe sintagme ,.kadehje dochi« sa­mo u upitnoj receniei. U ovome dijelu sintakse Ardelio Della Bella ispisuje paralelne sintagme smatrajuci same jednu pravilnom. Sto ga je potaklo da zapise drugu, nepra­vilnu - ne objaSnjava. Naprimjer: "Ovoje, od sEta imam potrebu (...) Od sEta, e non od koga«. BuduCi da autor ne upotrebljava sintakticku terminologiju, tesko i kom­plicirano objasnjava pravila 0 slaganju glagolskih vremena izmedu glavne i zavisne receniee. Pomaze se primjerima iz literature, a indikativno je da je u­pravo za ovaj dio sintakse odabrao dva prozna citata. Della Bella kaze da se cesto upotrebljava genitiv na mjestu akuzativa, daje mnogo primjera ali ne upucuje na semanticku razliku izmedu genitiva i akuzativa, koja je evidentna jer se radi 0 partitivnom genitivu: "irnah oghgna; kruha, vodee«. Posljednji pak primjeri koje daje ne pripadaju ovoj tematskoj ejelini jer tu genitiv nije umjesto akuzativa buduCi da je genitiv imenicki dijelni atribut: "mnogo gljudij, xenna posclo, dosclo«. U ovome odjeljku Della Bella daje i primjere kongruencije s brojevima 2, 3, 4 i 5 premda je precizne upute za to dao jos u prvom sintaktickom para­grafu. 7 S. Bosanac, str. 560. 8 Isp. glava X: elegantnije je kazati da u3imam »e regolarmente ai verbl ter­minati in im si antepone u3 alle voci deI futuro, na pr. 0 da u3pamtim / ... /«. 47 D. 	Stolac: D. B. napomelle 0 sintaksi; FILOLOGIJA 19 (199!} str. 45-48 U prvom izdanju Dizionaria ovdje zavrsavaju sintakticke napomene i daju se pravila 0 izgovoru, dok izdanje iz 1785. godine na ovome mjestu ima tekst .,Fine delle Instruzioni Gramaticali« i poeinje rjecnik. Sintakticke napomene u gramatici prethodecoj rjecniku pokazuju sljedece : 1. 	 Ardelio Della Bella je sastavljajuCi talijansko-latinsko-ilirski rjecnik uvidio nuznost prikaza gramatike »ilirskoga« jezika recipientu vicnom talijansko­me i latinskome jeziku. 2. 	 Della Belli suvremeni gramaticari uvode stranca u novi jezik uputama za izgovor i sustavnim prikazom morfologije, sto je i ovdje primijenjeno. 3. 	 Premda klasicno obrazovani filolozi imaju dobar uzor u sistematicnosti la­tinske i grcke sintakse, sintakticke su napomene u suvremenim gramatika­ma rijetke i1i cak potpuno izostavljene. Stoga paznju zasluzuje pokusaj Ardelia Della Belle da strancu objasni sintakticka pravila »ilirskoga« jezika, pa i onda kad naSa analiza pokaze da nijedna sintakticka kategorija nije su­stavno obradena i da su sintakticke pojave objasnjavane upotrebom isklju­Civo termina s podrucja morfologije, dakle druge jezicne razine (padci, prijedlog, glagolsko vrijeme ...). 4. 	 Takoder je znaeaj Della Bellinih sintaktickih napomena u isticanju stilske obiljezenosti nekih sintaktickih konstrukcija u odnosu na druge. Poneka nepreciznost ne umanjuje vrijednost jednog od prvih pokusaja sintakto­stilisticke analize. LITERATURA 1. 	 Stjepan Bosanac, Ocjena Dellabelline gramatike (Prilog za istoriju hrvatske gramatike), Nastavni vjesnik, casopis za srednje skole, knj. IX, Zagreb, 1901. 2. 	 Miroslav Vanino, Ardelio Della BeHa vjersko-prosvjetni radnik dalmatinske Hrvatske (pretisalt iz »Zivota«), Zagt'eb, 1938. Summary DELLA BELLA'S NOTES ON SYNTAX Dizionario Italiano, Latino, Illirico by Ardelio Della Bella includes a short grammar of the croatian language, in which syntax takes a special place. It is important to note that DeHa Bella was among the first linguists who rcalized lhe possibility of stylistic differentiation of the syntactic structures. 48 

Della Bella\u27s notes on syntax

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Hrčak - Portal of scientific journals of Croatia