Вызначаюцца спосабы выражэння катэгорыі персанальнасці ў канструкцыях з эліпсісам дзеяслова

Чайка, Наталля Уладзіміраўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

Чайка Н.У. (Мінск, Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка)  ВЫРАЖЭННЕ КАТЭГОРЫІ ПЕРСАНАЛЬНАСЦІ Ў КАНСТРУКЦЫЯХ З ЭЛІПСІСАМ ДЗЕЯСЛОВА  Катэгорыю персанальнасці большасць даследчыкаў адносіць да прэдыкатыўных і кваліфікуе як паняційную (Г.Золатава), актуалізацыйную (М.Усеваладава) і семантычную (Н.Галеева). Яна суадносіць удзельнікаў дзеяння з моўцамі, рэалізуецца ў значэнні асобы дзеяслова, і, адпаведна, асноўным паказчыкам названага значэння выступае дзеяслоў. Аднак катэгорыю персанальнасці цалкам атаясамліваць з асобай было б неправамерна. Персанальнасць адносіцца да актуалізацыйных катэгорый і ўласціва ўсім прэдыкатыўным адзінкам, у тым ліку і канструкцыям з эліпсісам дзеяслова, дзеянне ў якіх суадносіцца з аб’ектам або суб’ектам, прычым незалежна ад граматычнага значэння часу і ладу дзеяслова. Адсутнасць дзеяслова ў эліптычных канструкцыях патрабуе спецыфічных сродкаў і спосабаў выражэння названай катэгорыі. Найбольш часта катэгорыя персанальнасці рэалізуецца з дапамогай лексічных сродкаў, што ўказваюць на суб’ект дзеяння. Гэта могуць быць: займеннікі: Я вам удосталь хлеба і чыстай вады (А.Макаёнак); уласныя назоўнікі, якія дакладна суадносяць удзельнікаў дзеяння і моўцаў: Ігнат да яго: – Адкуль вы? Куды вы?... (А.Куляшоў); Размова адбылася цёплая. І Наталля Ваніна – пра прадукцыю свайго выдавецтва, якая стала папулярнай у 2007 годзе (а ў той час вучэбны дапаможнік «Я грамадзянін Рэспублікі Беларусь» па выніках Нацыянальнага конкурсу «Мастацтва кнігі» быў прызнаны лепшым) (ЛіМ); агульныя назоўнікі: У экспазіцыі, заместа ручнікоў і дываноў, – узоры ганчарства і разьбярства (ЛіМ); І заместа пытанняў – адказы... (Р.Баравікова); Заместа шчырасці – адплата (Р.Баравікова); Заместа хвалі – гукаў плынь (Р.Баравікова). Рэдка ў якасці паказчыка значэння персанальнасці выступаюць марфалагічныя сродкі, у прыватнасці формаўтваральныя часціцы, што ўказваюць на значэнне асобы эліпсаванага дзеяслова: – Давай што смачнае на стол (В.Быкаў). Зрэдку ў якасці кампенсаторнага кампанента выступаюць сінтаксічныя сродкі, у прыватнасці звароткі: А цяпер у хату, госцейкі, у хату, родныя (А.Петрашкевіч); Малькоў, хутчэй падушкі (А.Петрашкевіч); Цётачка, вадзіцы б мне (І.Новікаў). Значэнне персанальнасці можа рэалізавацца з дапамогай розных кантэкстуальных сродкаў, да якіх можна аднесці кампаненты з аб’ектным або суб’ектным значэннем. Яны звычайна ўказваюць на асобу, якая ажыццяўляе дзеянне, выражанае эліпсаваным дзеясловам. Найбольш часта значэнне персанальнасці рэалізуецца на ўзроўні звышфразавага адзінства: Далей амаль што кожны вечар, // Пасля работы – тут як тут. // І РЕПОЗИТОРИЙ БГПУсімпатычны быў ёй нечым, // І нечым дзіўны – Вінька Шкут (Н.Гілевіч). Паказчыкамі персанальнасці ў падобных канструкцыях выступаюць кампаненты з указаннем на суб’ект – бацька і Вінька Шкут. Прэдыкатыўныя кампаненты выступаюць у якасці паказчыка персанальнасці ў розных канструкцыях, і пры гэтым яны ўказваюць на значэнне асобы эліпсаванага дзеяслова на аснове сінтаксічнага паралелізму ў складаных сказах: Сюды вернем якую-небудзь кантору, а вам – пяць пакояў (А.Макаёнак); Яе замкну, а ключык – вам… (А.Макаёнак), у структуры звышфразавага адзінства (у тым ліку і з далучальнымі канструкцыямі): І не пытай – // Навошта і куды? // Ад позірку майго – у бессмяротнасць (Р.Баравікова); а таксама ў канструкцыях з простай мовай: – А потым маршал дастае нейкі скрутак: «Зорку табе, капітан...» (А.Макаёнак). Рэалізацыя катэгорыі персанальнасці можа быць абумоўлена логіка-граматычнымі фактарамі і выражацца імпліцытна. Імпліцытным спосабам рэалізацыі значэння персанальнасці ў канструкцыях з эліпсісам дзеяслова лічыцца ўказанне на асобу спосабам пераемнасці кампанентаў аб’ектна-суб’ектнага тыпу ў структуры складанага сказа або складанага сінтаксічнага цэлага. Імпліцытная прэдыкатыўная персанальнасць з’яўляецца «скрытай» катэгорыяй і таму «выводзіцца» на аснове ўзаемадзеяння кампанентаў, якія часта ў структуры складанага сказа або звышфразавага адзінства змяняюць семантычную функцыю. На значэнне персанальнасці часам указвае экспліцытна выражаная форма аб’екта ў структуры складанага сказа, якая ў эліптычнай частцы набывае функцыю імпліцытнага суб’екта: Перадай Зінаідзе, каб дзве заявы. Адну ў школу, другую ў сельсавет (Л.Калюга). У якасці імпліцытнага суб’екта можа выступаць экспліцытны суб’ект безасабовага сказа ў структуры звышфразавага адзінства: Мне цяжка. На зямлі памру няроднай. Чужыя сцены, галасы, імёны… У Вільню б хоць на міг… (Р.Баравікова).  Назіраюцца канструкцыі, у якіх імпліцытны суб’ект выводзіцца на аснове лагічнай аперацыі ўключэння. Падобныя выпадкі сустракаюцца ў канструкцыях з простай мовай, дзе простая мова персанажа «ўключаецца» ў семантычную структуру сказа і ўказвае на значэнне асобы: – Вас не пытаюць, таварыш сяржант! – І да мяне – крыху цішэй, але ўсё тым жа тонам загаду: – Васілевіч! Прайдзёмце з намі! (В.Быкаў). Імпліцытны спосаб рэалізацыі персанальнасці падразумявае і ўказанне на асобу спосабам функцыянальна-сінтаксічнага пераўтварэння кампанентаў суб’ектнага тыпу. У такіх выпадках кампанент, што ўказвае на асобу, выконвае сінтаксічную функцыю дапаўнення ў безасабовых сказах: А ім – далей, праз рэкі і праз горы да родных (Л.Левановіч); Куды ж яму болей (В.Быкаў). Часам у падобных сказах назіраецца анафарычная замена, што ажыццяўляецца на ўзроўні звышфразавага адзінства: А бацька і маці? Ім – маўчаць, маўчаць (А.Грачанікаў). Логіка-граматычнае ўзаемадзеянне паміж кампанентамі можа быць абумоўлена семантычнай спалучальнасцю. Пры любой граматычнай форме РЕПОЗИТОРИЙ БГПУэліпсаванага дзеяслова ўказанне на асобу прасочваецца: Пётр Іванавіч, чаю табе мацнейшага? (А.Дзялендзік). Аднак часцей за ўсё назіраюцца выпадкі, калі персанальнасць у канструкцыях з эліпсісам дзеяслова не актуалізуецца. Гэты факт паслужыў падставай для таго, што не ўсе даследчыкі адносяць катэгорыю персанальнасці да прэдыкатыўнай. Не актуалізуецца катэгорыя персанальнасці ў эліптычных канструкцыях са значэннем загаднага ладу: Хутка – дахаты! (А.Бачыла); Бягом – у ланцуг! (В.Быкаў); Паўзком – на лінію! (А.Дзялендзік). Адсутнічае прамое ўказанне на асобу і ў канструкцыях з эліпсісам дзеяслова, дзе актуалізуюцца іншыя кампаненты з катэгарыяльнай семантыкай, – локум: – Ну што ж, да Кацярыны, лепшай даяркі, – ахвотна (А.Дзялендзік); Першы экземпляр – ім, а копія – мне, і за тое дзякуй (А.Макаёнак); Ды бунтуе цікаўнасць: // А што пад шыльдай «футурум»? // Да суседа на каву. // Уніз ці на верхатуру (В.Зуёнак); аб’ект Усе – ахвяры, // Усё – ў агонь, у касцёр! (Т.Бондар); Ён на грамадскасць не рэагаваў, а яму – рэкамендацыю (В.Быкаў); – І Аўласавым коням – двайную порцыю аўса (А.Макаёнак). Такім чынам, катэгорыя персанальнасці мае сваё выражэнне ў значэнні асобы дзеяслова і таму рэалізуецца толькі спецыфічнымі для эліптычных канструкцый сродкамі.   Літаратура 1. Золотова, Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса / Г.А.Золотова. – М.: Наука, 1982. – 368 с. 2. Всеволодова, М.В. Теория функционально-коммуникативного синтаксиса: фрагмент прикладной (педагогической) модели языка: учебник / М.В.Всеволодова; Моск. гос. ун-т, филол. фак. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 2000. – 502 с. 3. Галеева, Н.Л. Параметры типологии художественных текстов в деятельностной теории перевода: автореф. дис. ... д-ра филол. наук: 10.02.20 / Н.Л.Галеева; Твер. гос.ун-т. – Екатеринбург, 1999. – 35 с.  РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ

Выражэнне катэгорыі персанальнасці ў канструкцыях з эліпсісам дзеяслова

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository