Sousa, Xulio

Repositorio Institucional da Universidade de Santiago de Compostela

DSpace da Universidade de Santiago de Compostela http://dspace.usc.es/ Instituto da Lingua Galega ______________________________________________________________________  http://ilg.usc.es/ X. Sousa Fernández (2008): “Voces de animais e voces humanas”, en E. Corral Díaz / L. Fontoira Suris / E. Moscoso Mato: A mi dizen quantos amigos ey. Homenaxe ao profesor Xosé Luís Couceiro. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 645-651.  ____________________________________________________________         You are free to copy, distribute and transmit the work under the following conditions:  Attribution — You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor                (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work).   Non commercial — You may not use this work for commercial purposes.   a mi dizen quantos amigos eyHomenaxe ao profesor Xosé Luií CouceiroUniversidade de Santiago de Compostela, 2008, ISBN 978-84-9887-118-0, pp. 645-651VoCeS de aNImaIS e VoCeS hUmaNaSXulio Sousa Fernándezinstituto da lingua galega (usc)To me, at least, the cock says not ‘cock-a-doodle doo’ as he calls to the en-glish in the morning, not ‘cocorico’ as he says in French, nor ‘kiao kiao’ as in Chinese, but still ‘kikeriki’, as he says in German.ernst Gombrich, art and illusionNun fragmento moi recorrido de sempre en galiza, Castelao argumenta contra os que pretenden un idioma universal para toda a humanidade utilizando unha com-paración entre o sistema de comunicación animal e o humano. apunta Castelao que mentres os animais empregan un único idioma en todo o mundo, «un can de Turquía ouvea igual que un can de dinamarca; un cabalo das Pampas arxentinas rincha igual que un cabalo de Bretaña», os humanos mostran a súa superioridade como especie na diversidade de linguas e de culturas (Castelao 1992). a suxerinte comparación empregada por Castelao ten hoxe menos forza como argumento que hai cincuenta anos. os estudos de etoloxía animal demostraron hai algún tempo que entre os sons emitidos por animais dunha mesma especie se podían recoñecer variacións rexionais semellantes ás que se identifican para as linguas. estas diferenzas rexionais foron advertidas en paxaros e nalgúns mamíferos mariños. hai uns anos un grupo de or-nitólogos norteamericanos identificou nunha área de monte duns dous mil copelos entre oregón e California oito variedades distintas para o canto do dendroica occiden-talis, un paxariño semellante ó ferreiriño ( Janes e Ryker 2006). estes estudosos non encontraron correspondencia nin relación entre as áreas ocupadas por cada unha das oito variedades e límites xeográficos ou de hábitat. esta falta de coincidencia na dis-tribución tamén se observa a miúdo ó analizar as variedades xeolingüísticas. 646 a mi dizen quantos amigos ey Homenaxe ao profesor Xosé Luís CouceiroPero a relación de semellanza máis coñecida entre as linguas e as voces ani-mais non ten que ver coa existencia de diferenzas rexionais, senón co xeito en que as linguas humanas tentan imitar os sons animais. en galego o substantivo cuco e o verbo rinchar serven para mostrar que as linguas parecen crebar ás veces o principio xeral de arbitrariedade na relación entre referente e significante. Nas designacións de animais son bastante comúns nalgunhas linguas os casos de onomatopea asociativa en que se establece unha relación entre a forma sonora da palabra e un son vinculado co elemento ó que se fai referencia. Son exemplo deste tipo de asociación onomato-peica o galego cuco, ou, se nos fiamos de Sarmiento, o chinés miau 1. Para o portugués Nogueira ocupouse, con algún acerto, deste tipo de «palavras que designam animais pela voz que produzem» e refire como nomes de probable orixe onomatopeica bode, boi, bufo, cagarra, calhandra, chasco, cigarra, codorniz, corvo, cotovía e cuco, entre outras (Nogueira 1950a, 161-167)2. en galego estes casos son raros e onde máis exemplos de onomatopeas se atopan é nas denominacións de voces de animais. en moitas destas denominacións encóntranse bos exemplos de onomatopeas directas, aquelas en que o elemento denotado é un son ou conxunto de sons e a palabra empregada mostra semellanzas fonéticas co son referido. os materiais inéditos do atlas Lingüístico de la Península ibérica (aLPi) ofrecen un conxunto de informacións interesantes para coñecer as denominacións que em-prega o galego para algunhas voces animais. os datos que se expoñen a continuación están tirados das 53 enquisas realizadas en Galicia entre 1934 e 1935 para o aLPi, proxecto malogrado de atlas dos romances peninsulares dirixido por Tomás Navarro Tomás e impulsado no Centro de estudios históricos por Ramón menéndez Pidal. os materiais do aLPi de Galicia ofrecen unha imaxe da variedade rural falada por persoas de pouca instrución e de entre corenta e oitenta anos, a maioría delas homes.Na parte do cuestionario do atlas Lingüístico da Península ibérica dedicada ó léxico dos animais domésticos hai unhas cantas preguntas que aparecen relacionadas coas voces ou berros de animais. Nestas preguntas solicítase información sobre a de-nominación de oito berros animais: 553e Voz de la vaca (mujido), 553f Voz de la oveja (balido), 553g Voz del caballo (relincho), 553h Voz del asno (rebuzno), 554 Voz del gato 1 No século XVIII Sarmiento vincula os berros animais e as denominacións correspondentes a partir dunha reflexión similar á de Castelao: «Las voces de animales y aves son las mismas en todo el mun-do. en la China llaman al gato miau aludiendo a su voz, señal de que los gatos de la China hablan como los de madrid» (Sarmiento 1970:283). en chinés mandarín a pronuncia de gato soa como mao.2 Tamén para o portugues, José I. Louro ofrece unha relación de trinta nomes de paxaros de orixe ono-matopeica (Louro 1951). o autor xustifica con desigual fortuna a formación onomatopeica destas voces, das que só menos de media ducia coinciden coas da relación de Nogueira.  xulio sousa fernández 647 Voces de animais e voces humanas(maullido), 554a Voz del cerdo (gruñido), 554b Voz de la gallina (cacareo) e 554c Voz de la paloma (zureo). a información recollida para estas repostas, como ocorre con certa frecuencia nos cuestionarios de atlas lingüísticos, non sempre se corresponde de xeito exacto coa forma solicitada polos entrevistadores (alvar 1998). Ó lado dos substanti-vos cos que se lles dá nome ós berros animais figuran tamén formas verbais (infinitivo ou terceira persoa do presente de indicativo), unhas veces como información comple-mentaria e outras como única resposta. Nunhas poucas preguntas tamén se rexistran denominacións para os berros que emite o animal cando se encontra nun determina-do estado: a galiña cando choca, o porco cando come, a pomba cando se aparea, etc. estes materiais, amais do interese lexicográfico e dialectolóxico, serven para coñecer os principios que rexen en galego na selección destas denominacións. 1. Voz da vaca. a palabra máis repetida para a voz da vaca é berro, que, a pe-sar da aparencia onomatopeica, Corominas liga con moita seguridade co lat. verres ‘porco macho’. ao lado desta forma recolléronse voces que semellan ter carácter ono-matopeico, non exclusivas para a voz da vaca, e nas que é frecuente a combinación das consoantes /b/, /r/ e da vogal /u/: brúo, bruído, bruúdo, bruio, bruazo, brudido, brullido, urro e urrido3. os verbos rexistrados nesta pregunta son formas ligadas formalmente ás anteriores e compostas polo mesmo grupo de sons (bruar, bradar, bruiar, urrar). Tamén se encontran verbos de orixe onomatopeica dos que forman parte a consoante nasal /m/ e a vogal /u/ (muar, muiar, muñar). moito menos comúns son as formas mear e meiar, que tampouco son exclusivas deste animal e se rexistran tamén para as voces de ovellas e gatos. algúns informantes advirten que estes dous últimos verbos son utilizados de xeito específico para denominar o berro co que a vaca chama pola cría. as formas esborreco e esborrecar empréganse nuns poucos lugares para o berro forte que emite a vaca ó ser incomodada.2. Voz da ovella. as formas berro e berrar son as respostas máis repetidas para facer referencia ós berros da ovella. Tanto berro como berrar (tamén berrear) son pala- bras específicas para a voz da ovella nas variedades romances occidentais da península4. as voces vinculadas e próximas formalmente a berrar como berrido, berrego e esborreco son moito menos frecuentes. Para a última alvar supón unha relación co latín borro ‘carneiro’ e un posible cruce co descendente de verres (alvar 1998). Nogueira ofrece unha interesante reflexión sobre a orixe de berrar e dalgunha destas voces asociadas ós 3 a. otero recolle urrar co significado de «mugir el buey por la querencia de otro» (otero 1965:68).4 as dúas figuran en dicionarios, vocabularios e atlas lingüísticos de Portugal, asturias, Cantabria, zona occidental de Castela e León, extremadura e boa parte do centro e occidente de andalucía. o refrán ovella que berra bocado que perde rexístrase con distintas variantes en moitos lugares desta faixa occidental e sempre cos verbos berrar ou berrear.648 a mi dizen quantos amigos ey Homenaxe ao profesor Xosé Luís Couceiroberros da ovella e da cabra. este estudoso supón unha orixe común para o portugués berrar e o castelán berrear. aínda que non considera disparada a hipótese proposta por meyer-Lübke, retomada despois por Corominas, da orixe no latín verres, coida máis satisfactoria e simple unha explicación con orixe en formas imitativas das voces da cabra e da ovella (Nogueira 1950a:188-193). os verbos de orixe onomatopeica mear e meiar, empregados tamén para outros animais, rexístranse nuns poucos lugar e sen ningunha forma substantiva asociada. 3. Voz do cabalo. as voces recollidas para o berro característico do cabalo mos-tran bastante variación, aínda que a maioría responde a unha composición fonética básica semellante. as respostas máis frecuentes comparten a secuencia inicial /rint °S/, con seguridade de orixe onomatopeica, aínda que ó parecer xa con ascendencia nunha forma tamén imitativa latina hinnire (Corominas 1991, s.v. relinchar): rincho, rincha, rinchón, relincho, rinchadela, rinchido e rinchar. o outro grupo de formas, que ocorren con menor frecuencia, ten como inicio as secuencias /gri≠/, /gru≠/, /gre≠/, /grin/, estas dúas últimas moito menos comúns: griñido, griñón, griño, griñidela, gruño e gri- nido. Nas formas verbais aparecen os mesmos grupos de sons con algunhas variacións: greñido, esgreñir, griñir, esguinar e grañir. 4. Voz do burro. No caso das voces relacionados co berro do burro descóbrese pouca diversidade nas repostas. Tanto os substantivos como os verbos son variantes vinculadas formalmente coa voz en aparencia de orixe onomatopeica ornear: orneo, orneio, ornido, orneído, orneazo e orniar. Se seguimos a Corominas, esta voz, rexis-trada nas variedades faladas no noroeste da península, está vinculada na súa orixe coa palabra do inglés actual horn ‘corno’. o lexicógrafo catalán mesmo propón unha vinculación con ornión, unha das denominacións do roncón da gaita (Corominas 1991, s.v. rebuznar). Pola súa parte, Nogueira e machado non dubidan en clasificala como denominación de orixe onomatopeica (Nogueira 1950a:42; machado 1977, s.v. ornear, ornejar).5. Voz do gato. as voces máis comúns para referirse ó berro do gato teñen apa-rencia onomatopeica (Corominas 1991, s.v. maullar) e están formadas por consoantes nasais /m/, /≠/ e vogais palatais /e/, /i/: meo, mío, miaño, mear, miar, maiar, miañar e muañar. Rexístrase tamén con certa frecuencia como reposta alternativa o substantivo berro. 6. Voz do porco. as formas que máis se repiten para a denominación da voz do porco presentan a secuencia /ro/ e unha consoante nasal: roncar, roñar, ronchar. Tamén son bastante frecuentes verbos que se rexistran asociados ás voces doutros animais: gruñir, ganir, croar e chiar. os poucos substantivos que se recolleron para esta pregunta están ligados derivativamente coas anteriores formas verbais: roño, gruñido e griño. as  xulio sousa fernández 649 Voces de animais e voces humanasvariantes cuincar e cuiñar asócianse ó significado específico ‘berrar o porco cando se agarra’.7. Voz da galiña. Nas voces recollidas para o son característico da galiña rexis-trouse pouca variación. as formas máis comúns son variantes ou derivadas do verbo de orixe onomatopeica cacarexar: cacarexo, cascarexo, cascarexadela, cacarexar, escaca-rexar, escascarexar, cacarear e cacareliar (Corominas 1991, s.v. cacarear). o verbo cantar recolleuse en tres lugares coas indicacións de ‘cando a galiña acaba de poñer’ e ‘cando a galiña choca’. Tamén se rexistraron como respostas secundarias, aínda que sen nin-gunha anotación sobre o seu significado, os verbos caquelear e cloquear.8. Voz da pomba. Na pregunta referida á voz da pomba só se obtivo resposta na metade dos puntos enquisados. as formas máis repetidas están relacionadas formal-mente coa voz onomatopeica rular (Corominas 1991, s.v. arrullar): arrulo, arrular, arruar e rulear. Sarmiento fai referencia á orixe onomatopeica desta voz: «La tórtola se llama en gallego rula, por onomatopeya de su voz o arrullo, ru, ru, ru. otros la lla-man ròla. Su latín es turtur, y creo que también se llamó así por onomatopeya, de tur, tur, tur» (Sarmiento 1970:424). o verbo bruar e o substantivo bruído rexistráronse só nuns poucos lugares, e os mesmos informantes advirten que tamén se utilizan para a denominación dos berros da vaca. acostuma considerarse característica común ás linguas a tendencia a procurar nomes onomatopeicos para denominar certos sons animais (Nogueira 1950b, malkiel 1990, hays 1994, hinton 1994, Bredin 1996, duranti 1997). esta tendencia, que parece instintiva, non supón na práctica que todas as linguas acudan ás mesmas ex-presións lingüísticas para denominar os sons animais5. o historiador da arte austríaco ernst Gombrich, como reza na cita da cabeceira, recoñecía que unhas linguas acertan mellor ca outras na imitación dos sons animais. o carácter imitativo destas voces non ten sempre como consecuencia a semellanza nas denominacións entre as linguas. Por unha banda, a capacidade das linguas para reproducir sons naturais está limitada, xa que o repertorio de sons lingüísticos é restrinxido; por outra parte, mesmo para este tipo de denominacións motivadas case todas as linguas recorren dalgún xeito á con-vencionalidade. No estudo interlingüístico das denominacións para as voces animais, e en xeral do fonosimbolismo, descóbrense unhas veces tendencias que semellan universais e 5 malkiel deu conta da tendencia nas linguas indoeuropeas a empregar o son /r/ para os nomes da ra. Berlin, uns anos máis tarde, demostrou que esta tendencia tamén se confirma en linguas non indoeu-ropeas, nas que tamén son frecuentes os nomes con /l/ e /r/ para sapos e ras. en 1994 hays revisou as propostas anteriores, engadiu novos datos e comprobou unha forte ocorrencia de sons velares na denominción das ras en linguas de todo o mundo (duranti 1997:206). 650 a mi dizen quantos amigos ey Homenaxe ao profesor Xosé Luís Couceirooutras comportamentos bastante singulares. Tamén na análise das variedades dun mesmo ámbito lingüístico se poden encontrar exemplos que axudan a comprender mellor coincidencias nas denominacións onomatopeicas. Nos materiais de Galicia do aLPi analizados recoñécese esta tendencia a acu-dir a formas de orixe onomatopeica para as denominacións de berros animais. en cada un dos grupos das series apréciase a recorrencia dalgúns sons e grupos de sons nas formas denominativas: consoantes labiais e vogal /u/ para a vaca; consoantes la-biais e /r/ para a ovella; os grupos /rint°S/ e /gri≠/ para o cabalo; a forma ornear como única para o burro; o grupo /mia/ para o gato; a secuencia /ro/ para o porco; /kakareS/ para a galiña; e /ru/ para os escasos exemplos recollidos para a pomba. a maioría destas formas son compartidas polo galego con outras variedades romances próximas e teñen un antecedente latino tamén onomatopeico. algunha destas palabras que se orixinaron como denominacións específicas de berros animais estenderon o seu uso e ampliaron o seu significado. o mellor exemplo desta extensión de significado en-cóntrase en berrar, que hoxe relacionamos primeiro con voces humanas ca con voces de animais, pero que ben puidera ter a súa primeira orixe nun forma onomatopeica asociada ás voces de ovellas e cabras. Bibliografíaalvar, manuel (1998): «onomatopeyas, gritos de animales y lexicalizaciones», en C. de Paepe / N. delbecque (coord.): estudios en honor del profesor Josse de Kock. Leuven: Leuven University Press, 13-22.bredin, hugh (1996): «onomatopoeia as a Figure and a Linguistic Principle», new Literary History, 27:555-569.castelao [a. d. rodríguez] (1992): sempre en galiza. Santiago de Compostela: Parlamento de Galicia / Universidade de Santiago de Compostela.corominas, Joan / José antonio Pascual (1980–1991): diccionario crítico etimológico castellano e hispánico. madrid: Gredosduranti, alessandro (1997): Linguistic anthropology. Cambridge: Cambridge Uni-versity Pressgombrich, ernst (1960): art and illusion: a study in the Psychology of Pictorial Repre-sentation. New York: Pantheon Books, Inc. hays, Terence (1994): «Sound symbolims, onomatopeia, and New Guinea Frog Na-mes», Journal of Linguistic anthropology, 4(2):153-174hinton, L. / J. nichols / J. ohala (eds.) (1994): sound symbolism. Cambridge: University Press. xulio sousa fernández 651 Voces de animais e voces humanasJanes, S. / L. ryker (2006): «Singing of hermit Warblers: dialects of type I songs», Condor. Journal of the Cooper ornithological society, 108, 2, 336-347.louro, José Inês (1951): «alguns nomes de aves de origem onomatopeica», Boletim de Filologia, XII-1, 104-116.machado, José Pedro (19773): dicionário etimológico da língua portuguesa. Lisboa: Livros horizonte.malkiel, Yakov (1990): diachronic problems in phonosymbolism. amsterdam/Phila-delphia: John Benjamins Publishing Company.nogueira, Rodrigo de Sá (1950a): estudos sobre as onomatopeias. Lisboa: Livraria Clássica editora.nogueira, Rodrigo de Sá (1950b): as onomatopeias e o problema da origem da lingua-gem. Lisboa: Livraria Clássica editora.nuckolls, Janis B. (1999): «The case for sound symbolism», annual Review of an-thropology 28, 255–282.otero álvarez, aníbal (1965): «Voces onomatopéyicas del gallego-portugués», en Homenaje al excmo. sr. d. emilio alarcos garcía. Valladolid: Universidad de Valladolid, 63-72. sarmiento, Fr. martín (1970): Colección de voces y frases gallegas. Salamanca: Univer-sidad de Salamanca (edición e estudo de J.L. Pensado).sharp, harriet / Beatrice Warren (1994): «The Semantics of onomatopoeic Words», Folia Linguistica XXVIII, 3-4: 438-447.

Voces de animais e voces humanas

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repositorio Institucional da Universidade de Santiago de Compostela