Klisiewicz, Edward

Repozytorium Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowe

EDWARD KLISIEWICZNAZWISKO Z DODATKOWYM CZŁONEM WYRÓŻNIAJĄCYM, JAKO JEDEN ZE SPOSOBÓW IDENTYFIKACJI MIESZKAŃCÓW PARAFII RUDAWA K. KRAKOWA od połowy XVI do XIX w.V/ rudawskich Księgach Metrykalnych,1 zwłaszcza w ich wczesnym okresie, znajdujemy różne próby identyfikacji osób mających styczność z kancelarią parafialną. Obok przezwisk, nazw zawodów, czy istniejących już nazwisk 1 2, występujących obok iimieniia, znaleźć można sposoby iden­tyfikacji, które oprócz imienia i nazwiska3 posiadają dodatkowy człon wyróżniający. W zapisach tego tyipu brak jest określonego porządku czy konsekwencji. Człon drugi zapisany bywał często, zwłaszcza w X V I i X V II wieku, w języku łacińskim i określał nazwę zawodu, status spo­łeczny, stosunki rodzinne itp., np: Thomas Samek molitor de Rudawa; Joannes Pilch gemellus de Radwanowicze; Bartolomeus Midoń alter. Czasami trudno ustalić, który z członów jest nazwiskiem. Zapisy wska­zują na zamienność użycia, np: Joannes Piwowar alias Knapik; Stani­slaus Ząb alias Dziad. Mimo braku konsekwencji obserwujemy dążność do dokładnej identyfikacji każdego z mieszkańców parafii. Imię i nazwi­sko w obrębie jednej wsi, czy nawet parafii, nie było wystarczającym identyfikatorem niektórych osób. Często obserwujemy powtarzanie się nazwisk, już nawet w X V II wieku, dlatego musiano dodawać jeszcze1 Księgi Metrykalne w Rudawie prowadzone są od roku 1570. Znajdują się w Archiwum Parafialnym w Rudawie k. Krakowa. Obejmują 35 tomów do roku 1897. Czytelne w całości, prowadzone bardzo starannie i  zachowane w dobrym stanie dają cenny materiał ooomasfyczny, poświadczony przez prawie cztery wieki na określonym terenie.2 Por. E. K l i s i e w i c z ,  Om ów ienie w fu n k c ji nazwiska w Księgach Para­fialnych wsi Rudaw a k. Krakowa w  X V I—X V II  w. Rocznik Naukowo-Dydaktycz­ny W SP w Krakowie, z 58, Prace Językoznaw cze III , 1976. Niazwisika z terenu te j­że parafii omawiam w swej pracy doktorskiej : Nazwiska mieszkańców parafii Rudaw a k. Krakow a w rozwoju historycznym  (na podstawie ksiąg m etrykalnych  z lat 1570— 1897).3 Za nazwisko w powyższym znaczeniu uważam drugą, obok imienia nazwę osobową.57jeden człon wyróżniający. Również w początkach nazwisko nie było je­szcze stabilne, dziedziczne. Zapisywano je tylko doraźnie, nie było jego świadomości u ludu. Najczęściej posługiwano się na co dzień przezwis­kiem. Stąd bierze się również dwuezłonowość, drugiego obok imienia miana osobowego, nawet w wieku X IX .Zapisy tego typu nie są liczne. W 35 tomach ksiąg, z prawie czterech wieków znalazłem ich zaledwie 106.Podzieliłem je na mniejsze grupy ze względu na znaczenie, lub spo­sób zapisu drugiego członu.I a) Drugi człon zapisany jest w języku łacińskim. Najczęściej okre­śla on stosunki rodzinne, status społeczny, zawód, iltp. Łaciński zapis świadczyłby o tym, że nadawał go ksiądz, celem dokładniejszej identy­fikacji, być może nawet dla własnych celów, by mieć dokładny rejestr wiernych. Np.: Mucha ■— mendicus, Martinus Mucha mendicus de villa Nielepicze, 1594, LB I 173:4 Gwóźdź-pauper, Joannes Gwoźdź pauper, 1952, LB I 72: Przcpiórkowa-vidua, Anna Przepiorkowa Vidua de villa Radwanowicze, 1589, LB I 50: Sołipiwo-alter, Sobestian Solipiwo alter, 1595, LB I 135: Pilch-gemellus, Joannes Pilch gemellus de Radwanowi­cze, 1589, LB I 55: Midoń-aliter, Bartolomeus Midon Alter, 1577, LB  I 14: Gagucki-alter, Joannes gaguczki alter, 1594, LB  I 174: Włodarka-anus, lub-vetula, Anna Włodarka Anus de Rudawa, 1625, LB  III 14, Anna Wlodarka Vetula de villa Rudawa, 1624, LB III 10: Woźnlicowa-vidua, Regina Woźniczowa Vidua de Rudawa, 1603, LB I 156: Pielecha-anus, Martinus Pielecha Anus, 1676, LB III 298: Przepiórka-frater, Albertus przepiórka frater, 1673, LB  III 282: Grela-mendicus, Stanislaus Grela Mendicus de Nielepicze, 1626, LB III 21: Kot-pauper, Mathias Kot pau­per, 1654, LB III 180: Dewotika-pauper, Regina Dewotka Pauper z Ruda­wy, 1708, LB X I 30: Strugala-juvenis Lucas Strugała Juvenis z Nielepic, 1794, LM III 175: Knap-mendiicus, Paulus Knap mendicus 1758, LB  V  88: Skiba-pauper, Paulus Skiba Pauper, 1760, LB V  99: Sromek-moiitor, Albertus Sr отек Molitor de Radwanowicze, 1597, ŁB I 139:Żaczek-auriga, Albertus Żaczek Auriga z Radwanowie, 1626, LB III 22: Samek-molitor, Thomas Samek molitor de Rudawa, 1669, LB III 751: Rzeczyeki-organa- rius, Petrus Rzeczycki Organarius de Rudawa, 1634, IB III 80: Paster- nak-braxator, Thomas Pasternak Braxator z Siedlec, 1646, LB III 147: Spotykamy również zapis obu członów po łacinie, pauper-klaudus, Jaco­bus Pauper Klaudus, 1626, LB III 15.I b.) W 'grupie tej człon drugi występuje w tej samej funkcji, jak w grupie I a, lecz zapisany jest w języku poMcim: Dzliad-kulawy, Sta­nislaus Dziad kulawy z Pisar, 1605 LB I 221: Młynarka-stara, Agnetes4 Po przytoczeniu przykładu podaję rolk zapisu, tytuł księgi metrykalnej w skrócie (LB — Liber Baptisatorum , L C  — Liber Copulatorum , LM — Liber  Mortuorum) tom i stronę.58Młynarka Stara z Cheohła, 1642, LB  III 124: Jachnikowa-komo mi ca, Do­rota Jachnikowa Komornicza 1598, LB I 52: G ołębiowa-stara, Anna Go­łębiowa sthara, 1597, LB I 202: GwizdalmaHmłoda, Catherina Gwizdalina młoda, 1597, LB I 198: Straszypiwko-krawiec, Hyacinthus Straszypiwko Krawiec, 1690, LB  IV  25: Pasternak-s ło do wnik, Thomasz pasternak Sło- downik, 1639, LB  III 108: Nędza-szewe, Joannes Nędza Swiecz, 1652, LB III 173: Stuszek-biały, Joannes Staszek biały, 1614, LB  II 31: Iwan-woź- ny, Joannes Iwąn woźny, 1596, LB  I 137: Mi ark a-papiernilk, Adamus Miarka Papiernik z Podchełmia, 1597, LB  I 197: Przepiórczyna-balwierka, Anna Przepiorczyna Balwierka z Radwanowie, 1593, LB  I 92.II a) Grupa ta obejmuje najczęściej nazwy osobowe właścicieli wio­sek lub majątków w parafii. Człon drugi nazwiska występuje tu w po­staci przydawki poses jonatywnej, późniejszego nazwiska odmiejscowego. Jest więc drugim, dodatkowym wyróżnikiem, co jest dość zaskakujące, zważywszy fakt, że genetycznie nazwiska szlacheckie są pochodzenia od- miejscowego. 5 Baran-Radwański, Joannes Baran Radwański de villa Rad- wanowicze, 1591, LB I 60: M ły n ar z-H ehelski, Stanislaus Młynarz He- helski de Radwanowicze, 1591, LB I 139: Gniazdosza-Bętkowski, Alber- tus Gniazdosza Bęthowsky, de Radwanowicze, 1596 LB I 137: Knoch- -Radwański, Nobilis Joannes knock Radwański, 1597, LB I 141: Midoń- -Radwański, Bartolomeus Midoń Radwański 1587, LB I 35: Gniazdosza- -Radwański, Andreas Gniazdosza dictus Radwański, 1597, LB I 195: Serafin-Heheilski, Andreas Séraphin vel hehelski, de Molendino Heheł, 1597, LB I 48: Chrupek-Rad wański, Christoperus Chrapek Radwański de Radwanowicze, 1589, LB I 48: Konieczny-Radwańśki, Joannes Konieczny Radwański, 1603, LB  I 169: Gołąb-Radwański, Andreas Gołąb Radwań­ski, 1645, LB III 143: Gołąbek-Radiwańskd, Stanislaus Gołąbek Radwań­ski, 1603, LB  I 158: Wiącan-Żarski, honestus Jacobus Wiącan alias Żar­ski, 1639, LB IV  57.Zdarzają się też zapisy, w których drugi człon w postaci nazwy oso­bowej, pochodzi od nazwy miejscowej spoza terenu parafii: Knap-Pia- secki, Joannes knap piaseczki z Chrosztów, 1610, LB II, 24: Papieimik- łowicki, Paulus Papiernik Łowicki z Podchełmia, 1646, LB  III 149: Be- łina-Ossowsfci, Franciscus Belina Ossowski, 1780, LB  IV  185: Jelito-Że- lawski, Stanislaus Jelito Zelawski z Radwanowie, 1786, LB VII 115: Piele cha - Z ag óro wski, Bartholomeus Pielecha Zagorowski de Radwanowice, 1647, LB  III 151.II b) W tej grupie spotykamy kilka zapisów, w których drugi człon wskazuje na miejsce zamieszkania lulb pochodzenia: Biały-Zarzeczny, Mathias Biały Zarzeczny, 1594, LB I 173: Królowa-Zarzeczna, Zophia5 Por. S. R o s p o n d ,  O nazwiskach na -sk i, Poradnik Językowy 1966, z. 1. Również J .  M a t u s z e w s k i ,  Polskie nazwisko szlacheckie, Łódź 1975.59królowa Zarzecznia, 1593, LB I 80: Dziad-Dołowy, Joannes dziath doło­wy, 1595, LB I 109.III. 3 zapisy z końca X V I Wieku świadczą o istnieniu przydomków. Z pewnością było to przezwisko, np: Joannes Włodarz de Pisary cogno- mine Zberych, 1593, LB  I 82: Stanislaus Papiernik cognomine Czy ganek, 1594, LB I 174: Adamus miarka cognomine papiernik de Chrosty, 1595, LB I 110.IV. Grupa III mogła dać początek dwuczłonowym nazwom osobo­wym, w których obie nazwy traktowane są wymiennie. Przypuszczać możemy, że drugi człon to przezwisko lub, że dany osobnik nie miał je­szcze ustalonego, dziedzicznego nazwiska i obu członów używał wymien­nie. Oba człony są połączone łacińskim seu, alias, vel. I tak drugi człon jest nazwą zawodu: Ćwieka-Piwowar, Thomas Czwieka alias Piwowar, 1691, LB IV  26: Fornal-Kowal, Thomas Fornal alias Kowal, 1691, LB IV 26: H at a ła -K  ar czmarz, Laurentius Hatała alias Kaczmarz, 1661, LB III 209: Jonak-Piwowar, Paulus Jonak alias piwowar, 1618, LB II 127: Kościelny-Knap, Stanislaus kościelny alias knap, 1636, LB III, 96: Ma­ciejowski-Woźny, Mathiae Macieiowski alias woźny, 1636, LB  III 105: Oszmęda-Karczimarz, Paulus Oszmęda alias Kaczmarz, 1691, LB  IV  27: Słowikowski-Knup, Joannes Słowikowski alias Knap, 1691, LB  IV 26: Strona-Karczmarz, Josephus Strona alias kaczmarz, 1695, LB  IV, 71: Wacholik-Knap, Stanislaus Wacholik alias Knap, 1614, LB  II 72: Myśli- wiec-Kołodziej, Adalbertus Myśliwiec seu Kołodziej, 1766, LB VI 21: Kodura-Palaoz, Jan Kodura vel Palacz, 1836, LB X  36. Spotyka się też zapis zawodu w języku łacińskim: Hiacinthus Gronkowski alias Sartor, 1653, LB III 175: Casimirus KołodzieY alias Sutor, 1660, LB III 203.Często nazwa zawodu, jako drugi człon identyfikacyjny występowała w formie patronimicznej, co świadczy o tym, że niekoniecznie jej nosi­ciel musiał wykonywać dany zawód. Jarończyk-Bednarefc, Valentinus et Reginae Jaronczyk seu Bednarek, 1769, LB  VI 57: Ogryzek-Kowalik, Augustinus ogryzek alias Kowalik, 1659, LB  III 198: Piwowar-Knapik, Joannes Piwowar alias Knapik, 1690, LB  IV  9: Prządo-Młynarczyk, Pe­trus Prządo alias Młynarczik 1597, LB  I 140: Wadholik-Knapik, Mar- tinus Wacholik alias knapik, 1654, LB  III 176: Wroczeński-Papierniczek, Valentinus Wroczeński alias Papierniczek, 1611, LB  II, 35: Grębosz-Gar- carczyk, Mathias Grębosz alias Garczarczyk, 1846, LC  V  86.Najliczniej w tej grupie ,prezentowane są nazwy osobowe, w któ­rych drugi człon pochodzi najczęściej od wyrazów pospolitych, imion itp. Baran-Półdiabeł, Albertus Baran al(ia)s Pudiaboł, 1648, L C  I 48: Dziad- Grela, Stanislaus Dziad alias Gręla, 1616, LB II 93: Kowalik-Młynka, Joannes Kowalik alias Młynka, 1615, LB II 79: Kołodziej-Wróblik, Ada­mus Kołodziej alias Wróblik, 1613, LB II 62: Krawiec-Jaśka, Joannes krawiecz alias Jaska, 1614, LB II 74: PiotrowSki-Gomik, Joannes Piotro-60wski alias Gomik, 1614, LB II 7: Tkacz-Chudy, Albertus Tkacz alias Chudy, 1640, LB III 61: Tkacz-Kita, Martinus Tkacz alias Kitha, 1613, LB II 58: Ząb-Dziad, Stanislaus Ząb alias Dziad, 1614, LB  II 74: Na- chel-Sowa, Joannes Nachel al(ia)s Sowa, 1634, LB  III 80: Karaś-Nawrot, Andreas Karaś alias Nawrot, 1752, LB  V  46: Mazur-Ciarach, Martinus Mazur seu Ciarach, 1760, LB V  97: Mitanek-Nalepa, Mitanek vel Nalepa, 1766, LM II 57: Siodłak-Korbus, Thomas Siodłak seu Korbus, 1765, LB VI 9: Wach-Marek, Joannes et Rosae Wach seu Marek 1771, LB VI 81: Dymek-Szkolniak, Carolus Dymek vel Skolniak, 1855, LM V  243: Gó- ralczyk-Pragnący, Michael Góralczyk alias Pragnący, 1843, LC  V  84: Gubała-Guguła, Casimirus Gubała vel guguła, 1876, LB X V  175: Ha- pek-Halemba, Ignatius Нарек vel Halemba, 1860, LM VI 6: Rzeszutko- Si'tko, Lucas Rzeszutko V(el) Sitko, 1859, LM VI 110: Samek-Firek, Pau­lus Samek, recte Firek, 1832, LC V, 189: Sobestan-Sebanowski, Stepha- nus Sobestan vel Sebanowski, 1856, LM VI 277: Tos-Sobozyk, Petrus Tos vel Sobczyk, 1865, LC VII 30: Żbik-Sternal, Antonius Zbik recte Sternal, 1848, LC  V  147: Zuch-iKurnik, Antonius Zuch recte Kum ik, 1858, LM VI 151: Maj-Majewski, Antonius May v(el) Majewski, 1843, LM V 134: Lipka-Bigaj, Gasparus Lipka Bigaj vocitatus, 1861, LB  X III 168.W NIOSKIW grupie la, w której dodatkowym członem wyróżniającym jest naz­wa zawodu, status społeczny, ozy określenie stosunków rodzinnych, wy­stępuje 23 nazwy, zapisane w języku łacińskim. Spotykamy je tylko w X V I i X V II wieku. Pełniły one jedynie doraźnie pomocniczą rolę w identyfikacji i służyły celom kancelarii parafialnej. Podobnie grupa Ib, z tą tylko różnicą, że zapis dokonywany był w języku polskim. Wy­stępują one również tylko w X V I i X V II wieku, w ilości 12.Grupa lia obejmuje złożone nazwy osobowe z drugim członem od- miejsoowym. W X V I wieku jest ich —  8, w X V II —  7 i w X V III — 2. Później nazwiskiem zostaje pierwszy lulb drugi człon.6 Obserwujemy w tej grupie ciekawy mechanizm powstawania nazwisk odmiejscowyoh. Powstają one jakby pośrednio. Jako drugi człon wyróżniający, obok ist­niejącego już nazwiska lub przezwiska. Z czasem, kiedy nazwisko na -ski uznano za lepsze „nobliwe”, pomijano pierwszy człon identyfika­cyjny.Grupa Ilb, to jedynie 3 zapisy z końca X V I wieku, w których człon drugi wskazuje na miejsce zamieszkania.Grupa III, nieliczna, 3 nazwy osobowe z X V I wieku. Dodatkowy wy­6 Fakt ten stwierdziłem badając nazwiska z tej parafii, co znalazło odzwier­ciedlenie w wymienionej pracy doktorskiej.61różnik poprzedzony jest łacińską formą cognomine. W praktyce było to z pewnością przezwisko.W IV grupie, która obejmuje 48 dwuczłonowych nazw osobowych, a więc niemal połowę tego typu identyfikacji obserwujemy ciekawe pro­cesy onomastyczne, używania wymiennie jakby dwu nazwisk. Jedno z nich było z pewnością przezwiskiem, lecz trudno ustalić które. W nie­których zapisach, zwłaszcza z X IX  wieku obserwujemy dążność do po­lepszenia nazwiska, np. Antonius May v(el) Majewski: Stephanus Sobe- stan vel Sebanowski. Jeden zapis wyraźnie wskazuje, który człon jest przezwiskiem: Gasparus Lipka Bigaj vocitatus. W X V I wieku spotykamy tylko 1 zapis tego typu, w X V II —  25: w X V III — 7 i w X IX  —  15.Ogólnie frekwencja identyfikacji za pomocą nazwiska z dodatkowym członem wyróżniającym przedstawia się następująco:Jak zaznaczyłem wcześniej, tego typu sposoby identyfikacji nie są liczne w Księgach Metrykalnych z Rudawy. Większość mieszkańców po­siada już dziedziczne nazwiska. Obrazują one jednak procesy (powstawa­nia nazwisk, zwłaszcza w środowisku wiejskim. Ukazują rolę kancelarii parafialnych w sankcjonowaniu i doprowadzaniu do stabilizacji i dzie­dziczności nazwiska.wiek X V I 29X V II53X V III9X IX15

Nazwisko z dodatkowym członem wyróżniającym, jako jeden ze sposobów identyfikacji mieszkańców parafii Rudawa k.Krakowa od połowy XVI do XIX w.

http://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/11716/4799/1/06--Nazwisko-z-dodatkowym--Klisiewicz.pdf

Nazwisko z dodatkowym członem wyróżniającym, jako jeden ze sposobów identyfikacji mieszkańców parafii Rudawa k.Krakowa od połowy XVI do XIX w.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowe