Grip, A. de

Loo, J. van

Sanders, J.

Dutch

Research Papers in Economics

Kwalificatieveroudering in sectoren  
A uteur(s):  
 Grip, A de, (auteur) 
Loo, J., van (auteur) 
Sanders, J. (auteur) 
De auteurs zijn verbonden aan het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt van 
de Universiteit Maas-tricht (auteur) 
J.vanLoo@ROA.unimaas.nl   
 
 
V erschenen in:  
 ESB, 87e jaargang, nr. 4372, pagina 611, 23 augustus 2002 (datum)   
 
 
R ubriek:  
 Monitor   
 
 
T refwoord(en):  
 arbeidsmarkt   
 
 
De vergrijzing dwingt tot een hoge arbeidsparticipatie. Kwalificatieveroudering 
belemmert deze. In welke sectoren zijn de risico's het hoogst?  
 
Snelle verschuivingen in de vraag op de arbeidsmarkt kunnen er toe leiden dat werkenden 
het risico lopen hun werk te verliezen omdat het menselijk kapitaal waarover ze 
beschikken niet meer voldoende productief is in te zetten. Men spreekt in dit verband wel 
van kwalificatieveroudering. Het maatschappelijk belang van het voorkomen van 
kwalificatieveroudering wordt momenteel nog vergroot door de accelererende ver-
grijzing van de beroepsbevolking. De maatschappelijke kosten van het vroegtijdig 
stoppen met werken worden aldus steeds groter.  
 
In deze bijdrage zal worden ingegaan op de risico's die werkenden in verschillende 
bedrijfssectoren lopen hun werk te verliezen vanwege het verouderd raken van hun 
menselijk kapitaal. Er zullen risicoprofielen worden gepresenteerd, die een overzicht 
geven van de risico's die de werkenden in de verschillende bedrijfssectoren lopen en de 
wijze waarop hier door het volgen van aanvullende scholing op wordt ingespeeld. Hierbij 
wordt een onderscheid gemaakt tussen de risico's op verlies van werk als gevolg van 
technische en economische kwalificatieveroudering.  
 
Technische kwalificatieveroudering  
 
Bij technische kwalificatieveroudering gaat het om een waardevermindering van iemands 
menselijk kapitaal vanwege het verlies van fysieke dan wel mentale capaciteiten. Men 
spreekt in dit verband wel van interne veroudering van menselijk kapitaal 1. Een belangrijke oorzaak van technische kwalificatieveroudering is slijtage: de afschrijving 
van menselijk kapitaal door het natuurlijk ouderwordingsproces, ziekte of letsel. Slijtage 
leidt er in veel gevallen toe dat werknemers niet langer rendabel kunnen worden ingezet, 
met als gevolg een verslechterende arbeidsmarktpositie en een verhoogd risico op verlies 
van werk. Slijtage hangt voor een belangrijk deel samen met belastende 
arbeidsomstandigheden 2. Niet alleen fysieke belastingsfactoren zoals lawaai en extreme 
temperaturen op de werkplek spelen een centrale rol, ook mentale belasting door het doen 
van geestelijk zwaar werk of het herhalen van eenvoudige taken zijn belangrijke 
oorzaken van slijtage.  
 
Economische kwalificatieveroudering  
 
Bij economische kwalificatieveroudering gaat het niet zozeer om veranderingen bij de 
werkenden zelf, maar om een waardedaling van het menselijk kapitaal als gevolg van 
veranderingen van buitenaf (externe kwalificatieveroudering). Aan economische 
kwalificatieveroudering kan een scala van technologische, organisatorische dan wel 
arbeidsmarktontwikkelingen ten grondslag liggen. In de eerste plaats kunnen de 
competentievereisten voor bepaalde functies veranderen, waardoor bestaande kennis en 
vaardigheden niet langer toereikend zijn voor een adequate functievervulling. Het 
veranderen van de competentievereisten kan er ook toe leiden dat werkgevers naar een 
hoger opleidingsniveau gaan vragen. In dat geval is er sprake van een opwaardering van 
functies 3. Werknemers die niet kunnen voldoen aan de hogere eisen van hun werk 
hebben te maken met functie-inhoudelijke kwalificatieveroudering.  
 
Een tweede vorm van economische kwalificatieveroudering vindt plaats wanneer de 
vraag naar bepaalde functies afneemt. Deze vorm van kwalificatieveroudering doet zich 
voor wanneer de werkgelegenheid in een bepaalde bedrijfssector krimpt. Zo worden 
bijvoorbeeld door de inkrimping van de varkensstapel veel varkenshouders 
geconfronteerd met een dreigend verlies van werk, waardoor hun vakkennis en 
vaardigheden hun marktwaarde verliezen. Dit kan worden aangeduid als 
kwalificatieveroudering door sectorale verschuivingen in de werkgelegenheid.  
 
Ten slotte kan het voorkomen dat werkenden als gevolg van overtolligheid door 
ontwikkelingen op bedrijfsniveau van bedrijf moeten veranderen. Reorganisaties en 
afstotingen kunnen ontslagen met zich mee brengen. Het bedrijfsspecifieke menselijk 
kapitaal (bijvoorbeeld kennis van specifieke apparatuur en procedures) gaat in dat geval 
verloren: bedrijfsspecifieke kwalificatieveroudering.  
 
Deze vormen van kwalificatieveroudering doen zich in Nederland alle voor. Zo blijken 
ontwikkelingen op ict-gebied en de daaraan gerelateerde organisatorische veranderingen 
een versterkend effect hebben op de mate waarin werkenden te kampen hebben met 
kwalificatieveroudering. Daarnaast zijn er aanwijzingen voor het optreden van 
kwalificatieveroudering door verschuivingen in de werkgelegenheid.  
 
Wanneer werkenden geconfronteerd worden met kwalificatieveroudering, daalt de 
productiviteit van hun menselijk kapitaal en daarmee de waarde van hun productie. Om te voorkomen dat deze mensen werkloos worden of de arbeidsmarkt verlaten, zijn er in 
principe twee mogelijkheden: de beloning moet worden verlaagd of de productiviteit 
moet worden verhoogd. Om dit laatste te bewerkstelligen zijn investeringen in bij- of 
omscholing vereist.  
 
Risicoprofielen  
 
In de figuur worden voor dertien bedrijfssectoren risicoprofielen gepresenteerd die een 
overzicht geven van de risico's die de werkenden lopen hun werk te verliezen vanwege 
het verouderd raken van hun menselijk kapitaal. In deze risicoprofielen wordt gekeken 
naar de risico's op technische en economische kwalificatieveroudering en de wijze 
waarop hier door het volgen van aanvullende scholing op wordt ingespeeld. Er wordt 
gekeken naar de volgende zes indicatoren:  
 
» technische kwalificatieveroudering: ziekteverzuim als gevolg van lichamelijke 
belasting;  
 
» technische kwalificatieveroudering: ziekteverzuim als gevolg van psychische belasting 
(werkdruk);  
 
» economische kwalificatieveroudering: technologische ontwikkelingen;  
 
» economische kwalificatieveroudering: organisatorische veranderingen;  
 
» economische kwalificatieveroudering: het uitstroomrisico;  
 
» scholingsparticipatie.  
 
De eerste twee indicatoren worden gemeten door het percentage werkenden dat als 
gevolg van lichamelijke belasting of werkdruk het werk verzuimt 4. Technologische 
ontwikkelingen worden geïndiceerd door het percentage werkenden dat regelmatig 
gebruik maakt van een computer tijdens het werk 5. De indicator voor organisatorische 
veranderingen is berekend door verschillende veranderingen (reorganisaties, 
veranderingen in de positie van het bedrijf, veranderingen in producten of diensten) met 
elkaar te combineren 6. Het uitstroomrisico is de gemiddelde kans, gemeten over een 
periode van vijf jaar, dat een werkende uitstroomt en wordt berekend met behulp van het 
Sociaal Economisch Panel van het cbs. De scholingsparticipatie, tenslotte, wordt gemeten 
door de deelname aan bedrijfsopleidingen in 2000 7  
 
Om de indicatoren vergelijkbaar te maken zijn ze eerst zo gedefinieerd dat een hoge score 
betekent dat er sprake is van een ongunstige situatie. Vervolgens zijn alle scores 
genormaliseerd en opnieuw geschaald, zodat ze allemaal rond 1 (de binnenste zeshoek in 
de risicoprofielen) komen te liggen. Hierdoor is in één oogopslag te zien in hoeverre er 
sprake is van kleine (tussen middelpunt en binnenste zeshoek), gemiddelde (tussen 
binnenste en buitenste zeshoek) of grote risico's (buiten de buitenste zeshoek).  
 Per sector  
 
In de sector landbouw en visserij zorgen met name het uitstroomrisico en de mate waarin 
organisatorische veranderingen plaatsvinden ervoor dat kwalificatieveroudering kan 
optreden. Doordat er relatief weinig scholing plaatsvindt is de kans op 
kwalificatieveroudering voor de werkenden in deze sector reëel.  
 
De sector voeding valt op doordat het profiel vrijwel geheel is ingekleurd. Dat betekent 
dat voor bijna alle risicofactoren bovengemiddeld wordt gescoord. De belangrijkste 
risicofactor vormt het hoge uitstroomrisico. De scholingsdeelname is aan de lage kant, 
zeker gezien de bestaande risico's. De bedrijven in de sector voeding bieden overigens 
intern relatief veel opleidingen gericht op het verminderen van het uitstroomrisico aan, 
maar de deelname aan dergelijke opleidingen is nog beperkt.  
 
De risico's van baanverlies door kwalificatieveroudering zijn in de chemie minder groot 
dan in de meeste andere sectoren. Een uitzondering vormt de lichamelijke belasting. 
Daarnaast is er in deze sector sprake van een hoge scholingsdeelname en van een groot 
aanbod van scholing gericht op arbeidsomstandigheden.  
 
In de sector energie bestaat een soortgelijke situatie, zij het dat hier de technologische 
ontwikkeling de belangrijkste risicofactor is. In deze bedrijfssector is echter sprake van 
een wat lagere scholingsinspanning. De inspanningen voor wat betreft scholing gericht op 
informatica liggen echter ruim boven het gemiddelde. Daarmee wordt een belangrijke 
risicofactor gericht bestreden.  
 
In de sector metaal- en elektrotechniek hebben werkenden vooral te maken met een 
verhoogd risico van slijtage als gevolg van lichamelijke belasting. Gezien het erg hoge 
verzuim vanwege de lichamelijke belasting, valt de op arbeidsomstandigheden gerichte 
scholingsinspanning wat tegen. Het risicoprofiel laat ook zien dat de werkdruk laag is en 
dat deze werkenden niet van scholingsdeelname zal weerhouden.  
 
In de overige industrie is er juist wel sprake van een hoge werkdruk die tot relatief veel 
verzuim leidt. Dit leidt er waarschijnlijk toe dat werkenden door tijdgebrek slechts in 
beperkte mate aan scholing deelnemen. Ook scholing die specifiek gericht is op 
arbeidsomstandigheden wordt weinig aangeboden. Deze combinatie van een groot risico 
en weinig scholing maakt dat extra aandacht voor scholing nodig is.  
 
In de bouw en onroerend goed vormt de hoge lichamelijke belasting van de werkenden de 
belangrijkste risicofactor. De scholingsinspanning is gemiddeld. Een belangrijk verschil 
met de qua risico's vergelijkbare sector metaal- en elektrotechniek is dat er in de sector 
bouw en onroerend goed veel aandacht bestaat voor specifiek op de 
arbeidsomstandigheden gerichte scholing. De sector scoort hier ver boven gemiddeld, 
waar de sector metaal- en elektrotechniek niet meer dan gemiddeld scoort.  
 
Voor de sectoren handel en reparatie en bank- en verzekeringswezen worden er 
nauwelijks risico's op kwalificatieveroudering gevonden. In de handel en reparatie blijft de scholingsinspanning wat achter, maar gezien het ontbreken van grote risico's hoeft dat 
geen probleem te betekenen. In het bank- en verzekeringswezen is de kans op 
kwalificatieveroudering vanwege de werkdruk wel hoger dan gemiddeld, maar is de 
scholingsinspanning dusdanig dat het risico in belangrijke mate wordt gecompenseerd.  
 
In de horeca en zakelijke dienstverlening bestaan de grootste risico's op verlies van werk 
vanwege kwalificatieveroudering. Technologische ontwikkelingen, organisatorische 
veranderingen en het hoge uitstroomrisico zorgen hiervoor. Daartegenover staat een 
slechts gemiddelde scholingsinspanning. Vaktechnische scholing heeft wel een 
belangrijke positie ingenomen. Scholing op het gebied van informatica, die werkenden 
kan wapenen tegen de gevolgen van informatisering, wordt eveneens veel aangeboden en 
gevolgd. Om tegenwicht te bieden aan marktontwikkelingen is er ten slotte een relatief 
grote scholingsinspanning gericht op communicatieve en persoonlijke vaardigheden.  
 
In de sector kwartaire diensten vormen technologische en organisatorische 
ontwikkelingen alsmede verzuim door een hoge werkdruk een belangrijke oorzaak van de 
kans op verlies van werk vanwege kwalificatieveroudering. Gezien de mate waarin 
organisatorische veranderingen een rol spelen is de deelname aan vaktechnische scholing 
beperkt. Ook scholing op het gebied van informatica krijgt slechts een gemiddelde 
aandacht.  
 
In de sector overheid en onderwijs vormen alleen technologische vernieuwingen een 
belangrijke risicofactor. Gezien de bovengemiddelde scholingsinspanning kan worden 
verondersteld dat de werkenden redelijk beschermd worden tegen het risico van functie-
inhoudelijke kwalificatieveroudering.  
 
Samengevat vallen vooral de sector voeding en de horeca en zakelijke dienstverlening op 
door de erg grote risico's.  
 
Besluit  
 
Om het productief vermogen van de werkzame bevolking op peil te houden en 
individuele werknemers te beschermen tegen al te grote risico's, is transparantie van groot 
belang. Deze maakt het mogelijk om nader invulling te geven aan het scholings- en 
arbeidsmarktbeleid van de (sectorale) opleidingsfondsen. Daarnaast kan deze informatie 
het inzicht in de relatie tussen de scholing van werkenden en hun duurzame participatie 
op de arbeidsmarkt vergroten. Het transparant maken van de scholingsbehoefte is 
overigens niet alleen een taak voor het bedrijfsleven. Ook de overheid kan hier een 
stimulerende rol in spelen.  
 
Dit artikel is gebaseerd op: Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt, 
Werkgelegenheid en scholing 2001, onderzoek in opdracht van het ministerie van SZW, 
ROA-R- 2002/7B, Maastricht, 2002 
 
 
 -------------------------------------------------------------------------------- 
 
1 Zie A. de Grip en J. van Loo, The economics of skills obsolescence: a review, in: A. de 
Grip, J. van Loo en K. Mayhew (red.), The economics of skills obsolescence, Research in 
Labor Economics, nr. 21, JAI Press, 2002, blz. 1-26.  
 
2 J. van Loo, A. de Grip en M. de Steur, Skills obsolescence: causes and cures, 
International Journal of Manpower, jrg. 22, nr. 1/2, 2001, blz. 121-137.  
 
3 Zie bijvoorbeeld P. Marey, B.J. Diephuis,  
 
4 Hierbij is gebruikt gemaakt van het Periodiek Onderzoek Leefsituatie van het CBS, 
1999.  
 
5 Voor deze indicator is gebruik gemaakt van de Enquête Beroepsbevolking van het CBS 
van 2000.  
 
6 Om deze index te berekenen is gebruik gemaakt van vier metingen (1992, 1994, 1996 
en 1998) van het OSA-arbeidsvraagpanel.  
 
7 Ook voor deze indicator is gebruik gemaakt van de Enquête Beroepsbevolking. 
 
  
   
       
Copyright © 2002 - 2003 Economisch Statistische Berichten (www.economie.nl) 
   

Kwalificatieveroudering in sectoren.

http://arno.unimaas.nl/show.cgi?fid=11356

Kwalificatieveroudering in sectoren.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Research Papers in Economics