Taha Toros Arşivi, Dosya No: 4-Sabahattin Aliİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Tunç, Ayfer

Istanbul Sehir University Repository

7 7 - 5 ^ /  tJ-£
Öyküleriyle Sabahattin A li
"Değirmen"
döner,
"sırça köşk" 
durur
AYFER TUNÇ
Sabahattin Ali günümüz 
hikâyecisi değil. Ama bu 
ülkenin hikâyecisi. 
Hikâyelerinde; çağına 
toplumsal ve smıfsal bir 
açıdan bakarak tanıklık 
yapmış, genellikle çok 
incelikli olmayan bu 
tanıklıklarını pürüzsüz, akıcı, 
lezzetli diliyle aktarmış. 
Altmış yıl sonra bile bir 
solukta okunabiliyor 
olmasından iki sonuç çıkıyor: 
Bir, Sabahattin Ali iyi bir 
hikâyeci. İnsan olmaktan 
doğan her şeyi öyle güzel 
yazmış ki, hikâyeleri zamana 
karşı direniyor. İki, 
Sabahattin Ali’nin yaşadığı 
Türkiye ile şimdiki Türkiye 
arasında hemen hemen hiç 
fark yok.
B u yazı için Sabahattin Ali’nin hikâye­lerini yeniden okudum. Okurken yıl­lar önce olduğu gibi, zamanın nasıl 
geçtiğini anlamadım. Hikâyelerin birçoğu­
nu hatırladım, birçoğundan yeni tatlar al­
dım. Sabahattin Ali öleli kırk yıl olmuş. 
Onun kırk, elli, hatta altmış yıl önce yazdı­
ğı hikâyeleri tekrar okurken, insan önce şu­
nu soracaktır kendine: “Peki ne değişti?” 
Galiba yalnızca hikâye değişti. Korkarım
hikâyeler eskisi gibi, bir solukta 
okunamıyor. Ama Sabahattin 
Ali’nin anlattığı ülke, üç aşağı beş 
yukarı aynı duruyor. Aynı yoksul­
luk, aynı hainlik, aynı çelişkiler ve 
aynı devlet...
Sabahattin Ali, hikâyelerinin he­
men hemen tamamında derin bir 
yoksulluğu, yoksulluğun yalnızlaş- 
tırdığı, çaresiz kıldığı, kendilerine 
yardım edecek bir elin olmadığını 
bilen, umutsuz insanları anlatır. 
O kur her hikâyede hep yeni bir 
umutla bekler. Kahraman kurtula­
cak mı? Bu yoksulluk nasıl sona ere­
cek? Boşuna bekler.
Sabahattin Ali’nin hikâyelerinde­
ki sıkışan kullara yardımcı olacak 
bir hızır yoktur. Ancak bu yoksul­
luk, örgütsüzlükten ileri gelen, bir 
araya gelip gücünü kullanamamaktan do- 
“an bir yoksulluktur. Yoksullukla birlikte, 
unun aslında aşılabilir bir şey olduğunu, 
yolunun örgütlenmekten geçtiğini hissetti­
rir. En acısı, yoksulluğun öldürdüğü insan­
ları diğer yoksulların izlemesidir. Toplum­
sal belleğimize yer ettirilmiş “merhametli 
toplum ” palavrasını açıkça ve bilinçle ifşa 
eder. Kağnı, Kamyon, Apartman, Arabalar 
Beş Kuruşa, Mehtaplı Bir Gece, Ayran, 
Isıtmak İçin, Yeni Dünya, bazıları, kurgu­
sal olarak fazla klişe ve duygu sömürüsüne
C U M H U R İ Y E T  K İ T A P  S A Y I  4 2 3
Sabahattin Ali, hikâyelerinin hemen hemen tamamında derin bir yoksulluğu, yoksulluğun 
yalnızlastırdığı, çaresiz kıldığı, kendilerine yardım edecek bir elin olmadığını bilen, umutsuz in­
sanları anlatır.
imkân veren hikâyeler olsa da yoksulluk bu 
hikâyelerde acı, katı ve alabildiğine soğuk­
tur.
Bir Gemici Hikâyesi ve Bir Orman Hi­
kâyesi ise yoksulluğun ve ezilmişliğin ör­
gütlenme olmadan aşılamayacağım, açıkça 
ortaya koyar. Sonunda bir parça umut taşı­
yan birkaç hikâyeden biri, Bir Gemici Hi- 
kâyesi’dir. Bir gemide karınları sadece ku­
ru baklayla doyurulan gemicilerin sonunda 
isyan etmelerini, kaptanın ve adamlarının 
yediği koyunlardan pay istemelerini konu 
alan hikâyenin sonunda, Sabahattin Ali şöy­
le der: “Fakat bunlar ‘Kuru baklayla ateş 
yakamayız! demesini ve kaptanın yarım ko- 
yununu almayı öğrenmiştiler.” (Sabahattin 
Ali Bütün Öyküleri I, YKY, s.82)
Hayatta kalma mücadelesi
Kahramanlarına gerçekçi ve hatta acıma­
sız bir gözle bakar. Onlar şirin, iyi niyedi, 
yoksul olsalar da “kalpleri altın gibi” insan­
lar değildirler. Yoksullar da kötü olabilir. 
Ama onlan buna yoksulluk üreten düzen 
zorlar. Yoksulunki yaşama değil, bir hayat­
ta kalma mücadelesidir. Kanal adlı hikâye­
de olduğu gibi, kendi rızkı için çocukluk ar­
kadaşını vurabilir. Para bulamadığı için gen­
cecik karısını doktorun elinde ölmeye bıra­
kıp “köyde karı yok değil a?” diyerek çekip 
gidebilir.
Sabahattin Ali için insanlar, ölüye bile say­
gı duymayacak kadar ikiyüzlü olabilir. -Ben­
ce- en güzel hikâyesi olan Yeni Dünya’da in­
sanların bir cesede bile saygısı yoktur. Yeni 
Dünya düğünlerde, alemlerde dans ederek 
geçinen bir kadmdır. Bir düğüne çağrılmış­
tır ama, Deli Emine adında bir rakibi var­
dır. Herkes genç ve sağlıklı olan Deli Emi- 
ne’nin dans etmesini; zayıf ve hasta Yeni 
Dünya’nın çekip gitmesini ister. Ama Yeni 
Dünya herkesten daha iyi oynamaktadır. 
Bunu ispat etmek için dokuz saadik yola gi­
der, gelinin köyünde ekmek parasını çıka­
rabilmek için ölümüne dans eder. Sonunda 
bir yaşlı kadının evinde ölür. Düğünün ta­
dını kaçıran bu cesedi bir çula sarıp araba­
ya atarlar. Kimsenin cesetle ilgilendiği yok­
tur. Araba hareket ettikçe cesedin başı te­
kerleklere vurur durur.
Yokluk ve yoksulluk insanları, insanlığın­
dan çıkarır. Onlara acılarını bile yaşatmaz. 
İki Kadın’da cimri, kazandığını biriktiren 
ve iki karısını yan aç, yarı tok yaşatan Ke­
rim Ağa, hastalanıp ölür. Biri genç, diğeri 
yaşlı iki karısı, Kerim Ağa’nın öldüğünü an­
layınca köylüye haber verip gereğini yap­
mak yerine, önce Kerim Ağa’nın gömdüğü­
nü bildikleri servetini ararlar, bulamazlar. 
Ellerine geçen sadece kilerin anahtarıdır. 
Akıllarından geçen doyasıya yemek yemek­
tir. Kileri açarlar, yiyecekleri çıkarırlar, oca­
ğı yakarlar, sabaha kadar yufka açıp, hamur 
yoğurururlar, bazlama, pekmez şerbeti ya­
parlar, tıkanıncaya kadar yerler. Dinlenip
tekrar yemek yerler. Ortalık ağarırken ye­
mekten kalkamayacak hale gelmişlerdir. 
Ama kapmın önüne fırlayıp ağlamaya, Ke­
rim Ağa öldü diye dövünmeye başlarlar.
Çaydanlık adlı kısa hikâyenin konusu ise 
kocası hastanede ölen bir kadının, ölümün 
acısıyla yoğrulmak yerine, eski ve değersiz 
bir çaydanlık için hastaneyi ayağa kaldır­
masıdır. ..
Öykülerin ana mekânı
Uzun yıllar O rta Anadolu’da, özellikle 
Konya’da öğretmenlik yapmış olan Saba­
hattin Ali’nin hikâyelerinin ana mekânları 
genellikle Orta Anadolu kasaba ve köyleri­
dir. Buralar için Arap Hayri adlı hikâyesin­
de şöyle der: “Birkaç büyük şehrimizi dol­
duran ve dünyayı oradan ibaret sananlar, 
bu kasabalara geldikleri zaman ne kadar 
ayrı bir alemin insanları olduklarını anlar­
lar. Kendileri için ehemmiyetli olan birta­
kım şeylerin buralarda adının bile anılma- 
dığını, senelerin burada ancak resmi birkaç 
binada ve kahvenin mermer masasının üze­
rinde yatan bir iki gazetede yürüdüğünü, 
yaylı arabanın yerini tutan otomobilin, kü­
çük bir daire üzerinde dönen hayatta bir de­
ğişiklik yapmadığını farkedince şaşırır ve 
hemen kaçmak isterler (Bütün Öyküler I, 
s. 168). Bu bölgelerin geleneklerinde kayna­
ğını bulan hikâyeleri de vardır. Örneğin eğ­
lencede kadın oynatma geleneğini şaşkın 
bir bakışla değil, hayatın bir parçasıymış gi­
bi anlatır. Yeni Dünya, Gramofon Avrat, 
Bir Mesleğin Başlangıcı kadm oynatma ge­
leneğinin izlerini sürer.
Sosyalist geçmişi bilinen, hapislerde yat­
mış ve bazı hikâyelerinde mahkûmların iç 
dünyasını, hapishane hayatını da anlatan 
Sabahattin Ali için aslında toplum iki kesim­
den oluşur. Devlet ve halk. Yönetim erkini 
elinde tutan her türden görevliye karşı son­
suz bir güvensizlik, neredeyse bütün hikâ­
yelerinde yerini alır. Yöneten sınıf için yö­
netilenler yani köylüler, yoksullar, kimsesiz­
ler yaşama hakkı tanınmayan insanlardır. 
Jandarmalar güçlüden yanadır. Devlet me­
murları köyün ve kasabanın zenginlerini 
kollarlar. Gardiyanlar kendi çıkarlarım dü­
şünen hainlerdir. Asfalt Yol adlı hikâyesin­
de yönetici sınıfı bir tür kara mizahla anla­
tır. Bir köy öğretmeninin sabırlı çabaları so­
nucunda köyü vilayet merkezine bağlayan 
yol, asfaldanır. Köylüler yola kavuştukları 
için sevinmişler, öğretmeni takdir etmişler­
dir. Ancak yol öyle kötü bir asfalda kaplan­
mıştır ki, kısa sürede delik deşik olur. Bu­
nun üzerine büyük krediler alınarak yapı­
lan, “devlet büyüğü zat” bir kere görmeden 
delik deşik olan yolun köylülerce kullanıl­
ması yasaklanır. Köylüler eskisinden çok da­
ha uzun bir yolu katetmek zorunda kalınca 
öğretmene düşman olurlar.
Acımasız eleştiriler
Sabahattin Ali’nin yönetici sınıfın kötü, 
ahlaksız ve hain olduğuna dair -pek de hak­
sız olmayan- kesin bir kanaati vardır. Dev­
let erkini kullanan zenginlerin haksız bile ol­
salar, her zaman haklı çıktığını derin bir 
umutsuzlukla anlatır. Bu umutsuzluğu laf 
olsun diye derinleştirmez. Sistem böyle sür­
dükçe umutsuzluğun var olacağını anlat­
mak ister. Bu sistem içinde iyi şeylerin olma­
sına, “düzenin düzelmesine” imkân olma­
dığını vurgular. Bu yüzden bütün hikâyele­
ri umutsuz ve halktan olan kahramanların
kaybettiği hikâyelerdir.
Özellikle doktorları acımasızca eleştirir. 
Devletin yumuşak elini temsil etmesi gere­
ken doktorlar son derece acımasız, tezgâh- 
çı, kendi çıkarlarını düşünen insanlardır. 
Hastaneleri ve doktorları konu aldığı pek 
çok hikâyesi vardır. Çaydanlık’ta anlatılan 
sefil bir hastanedir. Sulfata’da doktor, karı­
sı sıtmadan titreyen genç köylüye inanmaz, 
kapıdan kovar. Köylü bütün parasını dev­
letin parasız vermesi gereken Sulfata adlı 
ilaca yatırır. Böbrek’te doktorların daha faz­
la para kazanmak için ne dolaplar çevirdi­
ğini anlatır. Dekolman’da bir meslektaşla­
rının başansını kıskanan doktorlarla dalga 
geçer. Cankurtaran’da devlet hastanesinin 
başhekimi namuslu bir adamdır. Ancak onu 
bile iyi ve idealist bir kahraman olarak çiz­
meye eli varmaz. Şöyle der: “Bütün bunla­
rı, büyük bir ideal sahibi olduğundan yahut 
insanlar için derin bir sevgi beslediğinden 
değil, başka türlü olanlara karşı, adeta has­
talık halinde, bir tiksinti duyduğundan ya­
pıyordu.” Hastanın gitmek zorunda kaldı­
ğı özel doktor ise insani olan her türlü duy­
gudan uzak bir para manyağıdır.
Sabahattin Ali entelektüel bir çevrede ya­
şamış olmasına rağmen onlarla dalga geç­
mekten, entelektüelleri aşağılamaktan ken­
dini alamaz. Zengin, yüksek bir eğitim gör­
müş, kendini toplumu eğitmekle görevli 
zannedenlere karşı, bir tiksinti duyar. Kö­
pek adlı hikâyesinde bir köylü ile konuşma­
ya çalışan snop bir şehirliyi aşağılamakla 
kalmaz onu bir cani gibi çizer. Köylü gen­
cin cevapsızlığını umursamazlık zanneden 
zengin ve züppe şehirli, öfkesini köpekten 
alır. Silahını çekip köylü çocuğun hayatta en 
sevdiği şey olan köpeğini vurur.
Ama Bir Konferans’ta eğitimli, şehirli bil­
giçlerle dalga geçer. Bir okul açılışı sırasın­
da bir iktisatçı, köylülere kooperatifçilik 
hakkında konferans verir. Sonunda sorar. 
“Anladınız mı?” Köylüler anlamamışlardır 
ama “anladık” derler. Nahiye M üdürü bir 
köylüye neden anlamadığı halde anladık de­
diğini sorunca, köylü “Aman beyim! ” der. 
“Anlamadık diyelim de bir daha baştan mı 
anlatsın?”
Ressamlarla alabildiğine dalga geçtiği Be­
yaz Bir Gemi, yalaka ve entel bir ressamın 
portresidir. Onun bir Ingiliz lordunun be­
yaz gemisinin resmini yaparak, gemi sahi­
binden para koparttığını duyan birkaç res­
sam, bütün gün rıhtımda, resmi yapılıp sa­
hibine satılacak beyaz bir gemi beklerler. 
Bulurlar da. Ancak bu zavallı hülyayla be­
yinleri o kadar bulanmıştır ki, resmini yap­
tıkları gemi, kaptanı bir Laz olan, devlete ait 
bir tahlisiye gemisidir.
Ölümüne aşklar
Sabahattin Ali’nin en güzel hikâyeleri aşk 
hikâyeleridir. Çıkarsız, ölümüne aşklardır 
bunlar. Doğması açısından olağan, yaşan­
ması açısından olağanüstü aşklardır. H ikâ­
yelerinde pek yer almayan sürprizli sonlar, 
aşk hikâyelerinde kendini bulur. Sinema­
nın ilgisini çekenler de Sabahattin Ali’nin 
aşk hikâyeleri olmuştur. Gramofon Avrat, 
Hasanboğuldu, Hanende Melek hikâye 
olarak kalmamış, beyazperdede de canlan­
mıştır. Hikâyelerinin en başardı yanı olan 
anlatım ustalığı ve dil cambazlığı, özellikle 
aşk hikâyelerinde adeta hayat bulur. Değir- 
men’de aşık olduğu tek kollu bir Çingene 
kızı için kendi kolunu da kesen bir kahra­
man vardır. Selam’da bir vakider kasabaya 
gelen bir kumpanyada çalışan bir kıza aşık 
olan ve onun yıllar sonra gönderdiği bir se­
lamdan sonra evini barkım, kasabasını ter- 
kedip aşkının peşine, düşen bir berberi an­
latır.
Köstence Güzellik Kraliçesi’nde anlatı­
lan, çok hazin bir hal almış bir aşktır. Ha- 
sanboğuldu’nun H aşan’ı sevdiği kız için 
ölümü göze alır. Bir Komik-i Şehir’de aşkı 
mahveden yine yöneticüerdir. Kumpanya 
sahibinin sevgilisi artisti kasabanın ağaları 
dağa kaldırırlar. Ne kaymakam, ne jandar­
ma kumpanya sahibine yardımcı olmazlar. 
Aksine deliler gibi sevgilisini arayan adamı 
şehirden attırırlar.
Sabahattin Ali günümüz hikâyecisi değil. 
Ama bu ülkenin hikâyecisi. Hikâyelerinde; 
çağma toplumsal ve sınıfsal bir açıdan ba­
karak tanıklık yapmış, genellikle çok ince­
likli olmayan bu tanıkkklannı pürüzsüz, akı­
cı, lezzetli diliyle aktarmış. Altmış yıl sonra 
bile bir solukta okunabiliyor olmasından iki 
sonuç çıkıyor: Bir, Sabahattin Ah iyi bir hi- 
kâyeci. insan olmaktan doğan her şeyi öyle 
güzel yazmış ki, hikâyeleri zamana karşı di­
reniyor. İki, Sabahattin Ali’nin yaşadığı Tür­
kiye ile şimdiki Türkiye arasında hemen he­
men hiç fark 
yok. Yine yö­
netilenler eski­
si kadar yok­
sul, çaresiz, 
kimsesiz. Yö­
netenlerle, gü­
cü elinde tu ­
tanlara yakın 
olanlar ise, bel­
ki de Sabahat­
tin Ali’nin ta­
nıklık etmek 
bile istemeye­
ceği kadar 
güçlü, hain ve 
zalim.«
C U M H U R İ Y E T  K İ T A P  S A Y I  4 2 3 S A Y F A  5
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği


Öyküleriyle Sabahattin Ali:''Değirmen'' döner, ''sırça köşk'' durur

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository