Taha Toros Arşivi, Dosya No: 99-Muhsin Ertuğrulİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Tuncel, Bedrettin

Istanbul Sehir University Repository

Muhsin Ertuğrul ve 
Tiyatromuza hizmeti
Prof. BEDRETTİN TUNCEL
MUHSİN Ertuğrul 1909 yılında, on 
'••yedi yaşında iken oyunculuğa baş­
lamıştı. O yıllarda Reşat Rıdvan ile 
Burhanettin’in Beyoğlu’nda oyunlar ve­
ren kumpanyasına altı lira aylıkla gi­
rer. Tiyatro oyunculuğunun hiç de iti­
bar görmediği bir devirde kendini böy­
le bir sanatın çilesine veren bu delikan­
lı 1982 yılında Üsküdar’da doğmuştu. 
Babası Hariciye veznedarı Hüsnü Bey­
di. Tefeyyüz mektebinde, Darüledep’ 
te, Soğukçeşme rüştiyesinde, Mercan 
idadisinde okumuş, sonra kalkmış, oyun 
culuk gibi bir meslekte kimsenin tatlı 
canını sıkıntıya sokmak istemediği 
günlerde, kendini o zamanki tiyatro 
cehennemine atmıştı. Burhanettin’in 
kumpanyasına gelen bu delikanlı, daha 
ilk günlerde, kendinden emin, kararlı 
adımlarla sahneye girer.
Kendini sahneye verdiği yıllarda ak­
tör hâlâ «oyuncu» diye hor görülür. 
Sahne henüz «şano» olmaktan çıkma­
mıştır. Gezinti yerlerinde, Kadıköy’de, 
Üsküdar’da, Veliefendi çayırında, Çır- 
pıcı’da her yerde tulûat oyunları oy­
nanmaktadır. Meşrutiyetin ilânından 
sonra gerçi bazı gençler, bunlar ara­
sında Ahmet Fehim, batılı anlayışta 
bir sahne hayatını özlemişler, oyuncu­
luğun insanı geçindiremeyeceğini, hat­
ta sefil, perişan edeceğini bile bile sah­
neye çıkmışlardı. İlk Meşrutiyet yılla­
rında Tepebaşı’ndaki yazlık tiyatroda 
Namık Kemal’in Vatan-Silistre’sinde 
İslâm Bey rolünde sahneye çıkan Ra- 
şit Rıza da bunlardan biriydi.
Yeni Türk tiyatrosunun kuruluşunda 
adı anılması gerken rahmetli Müfit Ra- 
tib’in Şehzadebaşı’ndaki evi de sanat
83
severlerin sık sık toplanıp sabahlara 
kadar görüştükleri, oyunlar verdikleri 
bir yer olmuştu. O toplantılarda arada 
bir genç Ertuğrul Muhsin de görülür­
dü. Bu sıkılgan delikanlı, her zaman ol­
duğu gibi konuşmalara karışmadan bir 
yanda oturur, tartışmaları dinlerdi. 
Müfit Ratip ile arkadaşları ilk Meşru­
tiyet yılında Şehzadebaşı’nda, biri Mo- 
liere’in Zor Nikâh’ı olmak üzere, iki 
oyunda oynamışlardı. Ötede beride bir­
çok oyun kumpanyaları da yok değildi, 
ama hepsi de büyük bir düzensizlik, ba­
şıboşluk içindeydi. Oyuncuların mes­
lekteki görgüsüzlüğü, bilgisizliği bu pe­
rişanlığı bir kat daha arttırıyordu.
PARİS YOLCULUĞU
Bütün bu noksanlıkları ilkin kendi de 
gören Muhsin, 1911 yılında Paris’e gi­
der, oranın zengin, verimli sahne haya­
tına karışır. Quartier-Latin’in kuytu 
bir sokağında, eski bir otelin tavan 
arasındaki odasında otururken aldığı 
bir Comedie-Française bileti ona bir­
kaç günlük açlığa mal olur. O sıralar­
da bu tiyatroda büyük oyuncu Mounet 
-Sully, Kral Oidipus ile Hamlet rolle­
rinde görülmemiş başarılar gösteriyor­
du. 1913 yılında, gene Paris’te, Odeon 
tiyatrosunda Suzanne Despres’in oyna­
dığı Hamlet provalarında bulunmuştu. 
O çalışmaların genç oyuncumuz üze­
rinde derin izler bıraktığını o zaman 
Şehbal dergisine yazdığı yazılardan an­
lıyoruz.
Böyle çok canlı, faydalı bir tecrübe­
den sonra İstanbul’a döner. Birinci 
Dünya Savaşından bir iki yıl önce, Mü­
fit Ratib’in Bernstein’dan dilimize çe­
virdiği Pençe’yi Behzat, Galip gibi ar- 
kadaşlarıyle oynijr; 1914 yılı yaz ayla­
rında İstanbul Şehremini Cemil Paşa 
gibi uyanık bir insanın himmeti, An- 
toine gibi büyük bir tiyatro ustasının 
çalışmalarıyle temelleri atılan Darül- 
bedayi’de yer alır. 1916 yılı Ocak ayın­
da oynanan Çürük Temel’de, sonra 
Baykuş’ta, Uçurum’da oynar. Ama bu 
çalışmalar onu bir türlü kandırmaz. 
Darülbedayi bir türlü düzenli çalışmaya 
kavuşamaz, kendini toparlayamaz. 
Muhsin savaş yılları içinde kalkar, 
Berlin’e gider. Gündüzleri film kuram­
larında, geceleri de Lessing tiyatro­
sunda çalışır. Ünlü oyuncu Bassermann 
orada arka arkaya İbsen’in bütün eser­
lerini oynamaktadır. Muhsin işte bu 
kuzeyli ustanın oyunlarını orada sev­
meye başlar. Sahne tekniğini de o ti­
yatroda yakından görür, öğrenir. Bü­
yük Alman tiyatro adamlarım tanır. 
Bir ara dinlenmek için İstanbul’a dön­
düğü günlerde Îbsen’in Hortlaklar’ını 
ilk defa dilimize çevirerek oynar. 1921 
yılına kadar Almanya’da çalışır. Viya­
na yakınlarında dinlenmeye çekildiği 
siralarda, bir çoklarımızın heyecanla 
hatırladığımız o Cehennem, Kasırga gi­
bi oyunları Türkçeye çevirir, bütün 
vaktini okuyup yazmaya verir. İbsen, 
Strindberg gibi yazarlara karşı duydu­
ğu sevgiyle 1924 yılında İsveç’e gider, 
onların oyun hayatını yakından görür. 
1925 yılında Rusya’ya gider, orada 
Stanislavski, Meyerhold gibi dünyaca 
tanınmış tiyatro adamlarından fayda­
lanır.
GENİŞ MESLEK GÖRGÜSÜ
Sözün kısası: Kendini yetiştirmekten 
usanmayan, yeniliği seven, görgüye, 
bilgiye değer veren bir adam, Dünya 
üzerinde tiyatrosunu görmediği mem­
leket kalmamıştır denilebilir. Ama gene 
fırsat elverdikçe Fransa’ya, İngiltere’ 
ye, daha başka yerlere kadar uzanır, 
oyunlar görür, yazılar yazar. Son yıl­
larda âdeta Stratford hacısı olmuştur. 
Her oyun mevsimi başında İstanbul Şe­
hir Tiyatrosunda oyunlarını görmiye 
alıştığımız Shakespeare’in doğduğu 
yerden yazdığı yazıları ne kadar şev­
sek, ne kadar övsek azdır. Yurdumuz-
84
da büyük oyun yazarlarının geleneğini 
Muhsin Ertuğrul’a borçluyuz. Görüyor­
sunuz: Bu değerli insan ilkin oyuncu 
olmak, kendini yetiştirmek, sonra ge­
niş anlamında tiyatro adamı olmak, 
başkalarını yetiştirmek, yurdumuzda 
batılı anlayışta bir tiyatro kurmak is­
temiş, bu uğurda savaşmış, bunda da 
başarı göstermiştir.
Sanatındaki olgunluk çağı Ferah 
Mevsimi diye anılan günlerden başlar, 
(1924-25). Şehzadebaşı’nda salaş bozun­
tusu bir tiyatroda, işçiliğinden başlaya­
rak baş rolüna kadar oynadığı oyunları 
yurdumuzda o zamana kadar görülme­
miş güzel, gerçekçi bir anlayışla sah­
neye koyar. O mevsimin artık tiyatro 
tarihimizde adı, yeri vardır; anılma­
ya değer bir çalışma yılıdır.
Birinci Dünya Savaşından sonra Da- 
rülbedayi bakımsız, kimsesiz kalmıştı. 
Beş on arkadaşıyle birlikte Muhsin, 
borç harç ederek, Ferah Tiyatrosunu 
kiralar, bütün bir kış boyunca ve ra­
mazan ayında İstanbul halkına o za­
mana kadar tatmadığı bir sanat tiyat­
rosu zevkini aşılar. Beş on oyun delisi 
insan; tecrübeli, bilgili bir adamın ida­
resi altında seyircileri Fransız kopyesi 
oyunlardan, konulardan «seviyorum, 
seviyorsun, seviyor»dan başka bir şey 
olmayan cıvık vodvillerden kurtarır. 
Halkımızın oyun zevkinin, sanat değeri 
olan oyun zevkinin gelişmesinde Muh­
sin’in büyük tesirleri küçümsenemez. 
Oyuncuların düzenli çalışmaya, metnin 
zedelenmemesine, oyunda büyük rol, 
küçük rol diye bir ayrılık gözetilmeme- 
sine, ferdi başarıdan ziyade toplu, kı­
vamlı oyun ruhunun yerleşmesine, rol­
lerin iyi anlaşılabilmesi, benimsenmesi 
için gerekli bilgilerin verilmesine her 
zaman dikkat etmiştir. Böyle olgun gö­
rüşlerin oyuncular arasında yayılması 
her zaman kolay olmamıştır. Muhsin’e 
gelinceye kadar oyun provalarında 
şöyle bir gelenek yaşıyordu: Tanınmış, 
kodaman oyuncular, provalarda «sıra
benim rolü geç!» deyip işin kolayına 
giderlerdi. Muhsin işte bu geleneği yok 
etmişti.
SEYİRCİ EĞİTİMİ
Oyuncularla birlikte seyircileri de 
yetiştirmenin ehemmiyetini daha ilk 
günde anlamış, yıllarca bu uğurda âde­
ta savaşmıştır. Onun bu uğraşmaları 
sonunda oyun oynanırken koltuklarda 
fındık, fıstık kabak çekirdeği yiyenler 
kalmamıştır. Tiyatrosu ileri memleket­
lerde bile perdeyi her zaman vaktinde 
açmak işi ihmale uğradığı halde, Muh­
sin’in idare ettiği tiyatrolarda yıllardır 
perde, dakika şaşmadan, ilân edilen 
saatte açılmıştır. Seyircilerin perde 
açıldıktan sonra salona girmemeleri 
için en sıkı tedbirleri alır. İstanbul’da, 
Ankara’da tiyatroya gidenler bunu ben­
den daha iyi bilirler sanırım...
Muhsin işte bütün bu prensipleri o 
ünlü Ferah mevsiminden beri büyük 
bir titizlikle harfi harfine uygulamıştır. 
Başarısının sırrı da buradadır. Haşin 
bir insan tesiri bırakması, rahmetli Ce­
mal Nadir’in İstanbul Şehir Tiyatrosu 
önünde nöbet bekleyen bir jandarma kı­
lığında göstermesi pahasına da olsa, 
yıllardır adımladığı sahneye disiplinli 
bir sanat yerleştirmek için çırpınmış, 
mücadelesinde zaman zaman yalnız 
kalmış, fakat sanata bağlılığı ile dai­
ma kuvvetli olmasını bilmiştir.
Uzun yıllar İstanbul Şehir Tiyatrosu­
nu idare eden, bir süre de Ankara’da 
rahmetli Mimar Kemalettin’in Evkaf 
apartmanlarında yaptığı güzel salonu 
bir arkeolog sezişiyle bulup çıkarmış 
olan ve bize Küçük Tiyatro gibi bir 
eser kazandıran; Devlet Konservatuva- 
rı’nın kuruluşunda vazife alan ve ora­
nın yetiştirdiği değerli gençlerle Devlet 
Tiyatro ve Operası’nda çalışmış bulu­
nan Muhsin Ertuğrul; oyuncu, rejisör, 
tiyatro adamı olarak memleketimizin 
yetiştirdiği nadir insanlardan biridir. 
Yıllarca kendini ve arkadaşlarını yetiş-
85
tirmiş, yurdumuzda tiyatro oyunculu­
ğunun lâyık olduğu hayata kavuşması 
ve emekli sahne adamlarına bir yurt 
kurmak için kendini yıpratırcasma ça­
lışmıştır. Shakespeare, Goethe, Schil­
ler, Tolstoy, Ibsen, Strindberg, Piran­
dello gibi büyük adamların oyunlarını 
halkımıza tanıtan, memleketimizde bu 
değerlerin geleneğini kuran; güzel, kıv­
rak, bilgili, canlı, çeşnili Türkçesiyle 
tiyatro üzerine ciltler tutacak kadar ya­
zı yazan; halkımız arasında tiyatroya 
karşı saygı ve sevgi uyandıran; tartış­
malarında gözünü kırpmadan sanatını 
savunan; çalışmayı ve çalıştırmasını 
bilen; temiz, dürüst karakteriyle her­
kese kendini sevdiren bu eveti evet,
hayırı hayır olan ve yıllarca tiyatronun 
çilesini çekmiş bir insanın olgunluğun­
dan yeni Devlet Opera ve Tiyatrosu ge­
niş ölçüde faydalanmıştır.
Yazımı onun bir sözüyle bitirmek is­
tiyorum :
Bir sahne sanatkârının hayatı, öm­
rün günlerini çifter çifter yiyen ejder­
haya benzer. Günün birinde sanatkârı 
mutlaka yiyip bitirecek olan bu ejder­
ha ile bütün bir ömür mücadelesinin 
mükâfatı halkın sevgisiyle kucaklaş­
maktır...»
Muhsin Ertuğrul işte bu sevgiye ka­
vuşmuştur. Ne mutlu, ne mutlu ona!..
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi
* 0 0 1 5 8 3 3 3 0 0 1 0 *


Muhsin Ertuğrul ve tiyatromuza hizmeti

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository