Soens, T.

Soens, Tim

Institutional Repository Universiteit Antwerpen

Superstormen in een historisch jasje

Open Marine Archive

 - 9 -
SUPERSTORMEN IN EEN HISTORISCH JASJE  
Tim Soens, Geschiedenis UA 
 
 
Vanaf de late 14de eeuw (tot en met de16de eeuw) spreken historici over de laatmiddeleeuwse ‘age 
of storms’. Een periode met zeer frequente stormvloeden en overstromingen na stormen. Het is een 
gegeven voor heel het  Noordzeegebied waarbij honderden dorpen en duizenden hectares 
verdwijnen in het wassende water. Dankzij onder andere kronieken en rekeningen van steden en 
polders konden historici voor Nederland een reconstructie maken van deze catastrofale stormen 
(zie figuur). Voor de Vlaamse kust ontbreekt dergelijke inventarisatie vooralsnog, ook al zou het 
uitvoerige bronnenmateriaal vanaf de 13de eeuw een meer verfijnde reconstructie van de  
stormvloedfrequentie kunnen opleveren. 
 
Een belangrijke kanttekening is dat de historische bronnen ons enkel inlichten over rampen en niet 
zozeer over de stormactiviteit an sich. Als historici voor een bepaalde periode meer stormrampen 
beschrijven betekent niet automatisch dat er dan meer stormen waren.  
 
Illustratief wordt hierbij 
het relaas aangehaald van 
de eerste Elisabeth-vloed 
in de nacht van 18 op 19 
november 1404. Uit het 
relaas van een monnik 
weten we dat er een grote 
storm woedde op zee. Drie 
vloedgetijden teisterden de 
kustlijn. Omwille van de 
sterke westelijke tegen-
wind kon het vloedgetij 
niet terugstromen, waar-
door de zee op de dijken 
klom die vervolgens 
braken. De schade is 
aanzienlijk, ook al bestond 
er in de Bourgondische 
periode reeds een vrij 
geavanceerd rampenplan.  
 
Er was zelfs een dijkleger dat gewaarschuwd werd bij dreigende watersnood via klokkengeluid om 
dan dijkbreuken te verhinderen. Na de watersnood werd voor het herstel beroep gedaan op 
enerzijds de stadsbesturen (wat een ramp was voor Oostende, want veel dijk voor weinig inwoners) 
als anderzijds waterschappen. Ook de kanselarij, Brugge en zelfs de gravin van Vlaanderen waren 
een rol toebedeeld.  
 
De vraag stelt zich: wat was de oorzaak van deze toegenomen stormrampfrequentie? Dat het 
klimaat een rol gespeeld heeft is niet uit te sluiten. Immers de ‘age of storms’ situeert zich 
klimatologisch in de transitie van de ‘medieval warm period’ naar de ‘little ice age’. Dergelijke 
overgang betekent klimatologische instabiliteit wat het weerpatroon onverspelbaar, koel, 
stormachtig maakt (met weliswaar belangrijke regionale verschillen).  
 
Zoals de vorige spreker, legt prof. dr. Soens naast de ecologische kwetsbaarheid ook de 
maatschappelijke kwetsbaarheid in de weegschaal. Immers door menselijk ingrijpen kent de 
kustvlakte vanaf het jaar 1.000, onder invloed van bedijking, een significante transformatie. Waar 
voorheen gewoond werd op terpen – verhevenheden, betekent de bouw van dijken een ander 
landgebruik. Akkerbouw wordt mogelijk en zodoende een intensievere landbouw (wat dan weer 
geleid heeft tot uitputting van de bodem). Ook neemt de bevolking toe. Anno 21e eeuw 
concluderen historici dan ook dat de beslissing tot bedijking als verre oorzaak van overstromingen 
in latere periodes bestempeld kan worden.  
 
Dat de ‘human agency’ belangrijk is, wordt geïllustreerd door Hollandse veengebieden. Hier leiden 
intensiever landbouwgebruik en bemaling tot een klink. Enkel door menselijke maatregelen (hogere, 
sterkere dijken en een constante bemaling van de gebieden) blijft de functionaliteit overeind.  
 
Frequentie van catastrofale stormvloeden in Zeeland (Nederland) gebaseerd 
op historische bronnen (1000-2000) (Vos & Zeiler, 2008). 
 - 10 -
Dat leidt ons tot de tussentijdse conclusie dat ecologische kwetsbaarheid vertaald dreigt te worden 
in rampen als menselijke tegenmaatregelen falen. Politieke (in bijzonder oorlog) alsook 
economische redenen kunnen de oorzaak zijn van dit menselijk falen om de gepaste 
tegenmaatregelen te introduceren op het moment dat dit nodig is.  
 
Maar eenduidige conclusies trekken, is moeilijk omwille van het complexe samenspel (factor ‘co-
variatie’). Zonder volledigheid na te streven wordt erop gewezen dat:  
 de ecologische kwetsbaarheid zichzelf kan versterken door een (te) groot verlies aan 
buffercapaciteit. Het voorbeeld van zo’n extra-ecologische kwetsbaarheid wordt geïllustreerd via 
de Bath-polder in het Schelde-estuarium. Omwille van zeer agressieve bedijking (ingegeven 
vanuit een investeringspeculatiedrift) worden alle resterende secundaire geulen afgedamd 
waardoor slechts smalle, kwetsbare restgeulen overblijven. 
 de opvolging bij stormen cruciaal is, immers als kort op de bal gespeeld wordt en bijvoorbeeld 
een dijkbreuk wordt ingedamd dan kan vermeden worden dat de geulen uitdiepen en de 
dijkbreuk structureel dreigt te worden. 
 
Deze complexiteit wordt geïllustreerd door de teloorgang van het eiland Strand (Schleswig). Als de 
30-jarige Oorlog in 1627–1629 volop woedt, vertaalt dit zich in een verstoring van de agrarische 
productie. Ook de investeringen in dijken worden teruggedrongen. Dat dit catastrofaal kan worden, 
bewees de Burchardi-vloed in 1634 die de zwanenzang van het eiland inleidt. 
 
Als afronding van de historische reflectie wordt gewezen op de correlatie met de dagdagelijkse 
investeringen in het dijkonderhoud. Tot 1400 is er een toename qua investeringen. Vanaf de 15de 
eeuw worden de investeringen teruggeschroefd. Dat dit mee aan de grond ligt van de toegenomen 
rampspoed is aannemelijk. Interessant in dit opzicht is de vraag of deze investeringspolitiek bewust 
geschiedde. Het antwoord ligt wellicht in de ruimere maatschappelijke context waar na de crisis van 
de 14de eeuw (met o.m. de pest en structurele economische moeilijkheden) de kustregio een sterke 
ontvolking kent. In de eertijds dichtbevolkte en zeer bedrijvige polder wordt het landgebruik 
extensiever. De landbouw wordt  commerciëler en aldus neemt de risicobereidheid toe. Waar de 
middeleeuwse kleine boer bij een watersnood zijn bezittingen en zelfs zijn leven riskeerde, is de 
landbouwer anno 16de eeuw pachter van een grote en meestal niet in het gebied woonachtige 
grootgrondbezitter. Het risicoprofiel wijzigt hierdoor en leidt tot het nemen van grotere risico’s. 
Voor deze grootgrondbezitters en hun commerciële pachters kon een overstroming zelfs nuttig 
zijn, daar ze het polderlandschap herscheppen, ophogen en geschikter maken voor grootschalige 
landbouwactiviteiten. Zo zien we een verschuiving van inzet op de beveiliging van oud, uitgeput 
land naar nieuwe inpolderingen in overstroomde gebieden i.f.v. de nieuwe economische – 
grootschaligere behoeftes.  
 
Samenvattend vat de spreker dan ook samen dat de ‘Age of Storms’ een wisselspel was van een 
verhoogde ecologische kwetsbaarheid (na drie eeuwen intensieve occupatie) en anderzijds 
economische en politieke verstoringen in de late middeleeuwen. Anders gesteld, tussen ecologische 
kwetsbaarheid en overstromingsrampen staan economische en politieke prioriteiten en keuzes. Of 
een grotere stormfrequentie mee aan de grondslag lag, is thans nog niet bewezen.  
 
Tot slot, als boodschap naar het panelgesprek ’s 
middags, worden volgende historische bedenkingen rond 
kustveiligheid geponeerd:  
 er is nood aan een studie om de hoge collectie aan data 
over stormrampen te vertalen in een index van 
historische stormrampen, hierbij kan ook de link 
gelegd worden met recente rampen (zoals 1953); 
 overstromingen zijn ‘unnatural disasters’, d.w.z. ze zijn 
antropogeen geconditioneerd en aldus een (onbewust) 
gevolg van menselijk handelen; 
 anno 21e eeuw lijken grootschalige correcties 
onmogelijk. Het opgeven van de kustvlakte is vanuit 
economisch–maatschappelijk perspectief irrelevant als 
denkpiste. Slechts het opgeven van de minst bevolkte 
gebieden is mogelijk. Vanuit cultuurhistorisch en 
landschappelijk oogpunt, zijn die minst bevolkte 
gebieden echter vaak ook de meest waardevolle. Hoe 
dienen we om te springen met de fenomenale 
erfgoedwaarde van het polderlandschap? 
Een concrete visie hierover ontbreekt op Vlaams niveau.  
 
 
Zijsprong: weetjes met dank aan  
de zaal 
Is het overstroomde land eigendom van 
de graaf?  
Er waren twee juridische analyses. 
Enerzijds het recht om de spade in de 
dijk te steken. Hiermee gaf de eigenaar 
aan dat hij niet meer de kost kon of 
wou dragen. Het opgegeven land ging 
vervolgens naar de buren. Dit recht 
interfereert met het grafelijk recht.  
Dit ‘wildernisregaal’ stelde dat 
wildernis, woestland (waste land) 
toekwam aan de graaf. Getuigenissen 
van dit recht zijn de talrijk uitgereikte 
bedijkingsoctrooien. In de loop van de 
late middeleeuwen wordt de tweede 
interpretatie overal dominant. 


Superstormen in een historisch jasje

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Institutional Repository Universiteit Antwerpen

Open Marine Archive