Oldeman, R.A.A.

Wageningen Yield 

J. Ekkelboom 
Hoogleraar bosteelt & bosoecologie prof. dr. ir. Roelof Oldeman: 
"De bosbouw vergt een holistische 
benadering" 
De bosbouw borduurt 
teveel voort op de sectorale 
inrichting van het 
landgebruik. Dat zegt prof. 
dr. ir. Roelof Oldeman, 
hoogleraar Bosteelt & 
Bosoecologie aan de 
Landbouwuniversiteit 
Wageningen. Die 
reductionistische erfenis 
van de industriële revolutie 
dient volgens hem plaats te 
maken voor een meer 
holistische benadering 
waarbij de bossen niet 
meer moeten worden 
aangepast aan een 
beheersplan maar juist 
andersom. Hij pleit voor 
combinaties van 
landgebruik waarbij het 
begrip duurzaamheid 
opnieuw wordt 
gedefinieerd. Het huidige 
bosbouwonderwijs 
besteedt onvoldoende 
aandacht aan deze 
onderwerpen, vindt 
Oldeman. 
Om de ontwikkeling binnen de 
bosbouw en zijn daarmee sa- 
menhangende leerstoel - die hij 
nu al ruim zestien jaar bezet - in 
een breder perspectief te bezien, 
gaat Oldeman terug in de ge- 
schiedenis. Al in 1883 werden de 
eerste stappen gezet voor onder- 
wijs in de bosbouw, toen onder 
de bezielende leiding van de le- 
raar houtteelt Tutein Nolthenius. 
Studenten konden vanaf dat mo- 
ment voor het eerst in Nederland 
onderwijs volgen om vervolgens 
R Prof. dr. R. Oldeman 
naar het Indische Boschwezen te 
kunnen. De opleiding, die in 1918 
bij de oprichting van de Land- 
bouwhogeschool Wageningen 
een leerstoel werd, was met na- 
me gericht op de koloniale bos- 
bouw. 
"Die koloniale bosbouw werd in 
grote mate bepaald door de teak 
op Java en het beheren van de 
natuurlijke regenwouden in Indo- 
nesië. Wat Nederland betreft was 
de aandacht gericht op de her- 
bebossingen waar boseigenaren 
al voor de komst van opleiding 
zelf mee waren begonnen. Van 
1860 tot 1960 was de gouden 
eeuw van onze bosbouw. In die 
periode hebben bosbouwers het 
aanzien van Nederland veran- 
derd. Particulieren kochten op 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1994 13 
H In computer-produktiemodellen 
zit vaak een hokje "reservevoedsel" 
of 'brganisch materiaal". Dat ziet er 
in dit Poolse mini-oerwoudje zo uit 
als op de grond ligt. 
grote schaal gronden aan voor 
herbebossing." 
"In ons land is altijd slechts een 
klein groepje mensen met bos- 
bouw beziggeweest. De bos- 
bouw is nooit door een breed pu- 
bliek als een belangrijke activiteit 
beschouwd. Maar voor dat kleine 
groepje moet je wel diep je hoed 
afnemen, want wat dat heeft ge- 
presteerd, is fenomenaal. Ik be- 
hoor tot de generatie die die ver- 
andering nog heeft meegemaakt. 
Toen ik jong was, reed ik bijvoor- 
beeld met m'n fiets in de omge- 
ving van Apeldoorn waar toen 
veel heidevelden waren. Inmid- 
dels is daar overal bos dankzij 
die enorme herbebossingspro- 
jecten." 
Sectorale landbouw 
De bosbouwopleiding in Wage- 
ningen kwam in een tijd waarin 
heel Europa in een agrarische 
crisis verkeerde, legt Oldeman 
uit. De landbouw ontwikkelde 
zich gaandeweg in sectoren waar- 
bij allerlei specialisaties ontston- 
den zoals landbouw, veeteelt en 
tuinbouw die vervolgens ook 
weer verder werden opgesplitst. 
"In die ontwikkeling, die een ge- 
volg was van het denken van de 
industriële revolutie, is ook de 
bosbouw meegegaan. Deze ging 
zich richten op het produkt hout. 
Langer geleden werden bijvoor- 
beeld nog gewoon varkens in het 
bos gehouden. Gemengde be- 
drijven verdwenen langzaamaan 
van het toneel." 
"Een nieuwe sector die in die tijd 
ook van zich liet horen, was de 
natuurbescherming. Dat was 
rond de eeuwwisseling en aan 
het einde van de jaren twintig 
kwam in Midden-Europa de eco- 
logische bosbouw op. De Zwitser 
H. Biolley is daar de grondlegger 
van. Uit die tijd dateert ook de 
opkomst van de biologische 
landbouw." 
"Men was destijds van de eerste 
wereldoorlog al een tijdje verlost 
en men kreeg meer oog voor de 
natuur. De tweede wereldoorlog 
deed vervolgens roet in het eten 
en na afloop daarvan stond de 
produktie van hout voor verwar- 
ming, de industrie en vooral de 
mijnbouw weer centraal." 
Oldeman vertelt dat de gouden 
eeuw van de bosbouw eindigde 
op het moment dat minister Joop 
den Uyl zijn handtekening plaats- 
te voor het sluiten van de 
Limburgse mijnen. Daardoor zak- 
te de mijnhoutmarkt - "het econo- 
mische plechtanker van de bos- 
bouw" - in elkaar. 
"Nu hebben we een lange perio- 
de zonder wereldoorlogen. Je 
ziet dan ook weer dat het natuur- 
besef groeit en inmiddels zelfs 
een ongekende omvang heeft 
aangenomen. Dat alle leiders uit 
de wereld in Rio de Janeiro daar- 
voor bij elkaar kwamen, was een 
unieke gebeurtenis in de wereld- 
geschiedenis." 
Bosteelt 
De oorspronkelijke leerstoel hout- 
teelt heeft in de loop der jaren 
verschillende benamingen ge- 
kend ten gevolge van maatschap- 
pelijke ontwikkelingen. Toen 01- 
deman in 1977 als hoogleraar 
aantrad, was vlak daarvoor de ti- 
tel gewijzigd in bosteelt. "Die 
naamsverandering heeft nogal 
wat voeten in aarde gehad. De 
Nederlandse bosbouwers waren 
erg gehecht aan de titel houtteelt. 
Hoewel anderen de wijziging 
hadden doorgevoerd, heb ik me 
ook wel eens in de discussie ge- 
mengd. Mijn argument was dan 
onder andere dat je toch ook niet 
vleesteelt zegt maar veeteelt." 
"In de jaren zeventig stond de 
natuur in hoog aanzien. Bosbou- 
wers zagen de term bosteelt als 
een verlengde daarvan en voel- 
den de naamsverandering als 
een soort bedreiging. Ten dele 
zijn die wonden inmiddels gene- 
zen doordat bijvoorbeeld men- 
sen van de natuurkant zijn opge- 
nomen in de bosbouw en dat, 
met vallen en opstaan, een inte- 
gratie van bos- en natuurbeheer 
tot stand is gekomen." 
"Begin jaren tachtig kwam de 
vraag: 'wie dat alles zou moeten 
gaan betalen' na een vrij lange 
tijd weer op. Ikzelf, en met mij de 
bosbouwwereld in het algemeen, 
vind dat die financiering eigenlijk 
via de opbrengsten uit het bos 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJOSCHRIm 1994 
I Figuur 1: Boomarchitectuur: 
model, reïteratie, vrijstaande boom, 
bosboom geanalyseerd. 
zelf moet gebeuren. Subsidies 
zijn op den duur een bedreiging 
voor het bos. Die zijn nog minder 
voorspelbaar dan het weer." 
"Maar beperk je die inkomsten tot 
de verkoop van hout, dan maak 
ik me zorgen want van een echte 
houtmarkt kun je nauwelijks meer 
spreken. Dat het succesverhaal 
van de bosbouw van vroeger 
naar deze tijd wordt gehaald, 
vind ik jammer. Dat betekent een 
voortzetting van de sectorale in- 
richting van het landgebruik. 
Andere mogelijkheden krijgen 
daardoor geen kans meer." 
Informatie en communicatie 
Oldeman wijst erop dat de indus- 
triële revolutie achter ons ligt en 
dat er een nieuwe revolutie op de 
deurmat staat: De revolutie van 
de informatie en de communica- 
tie. "De sectorale ontwikkeling 
berust evenals de industriële ont- 
wikkeling op de klassieke weten- 
schap die stelt dat één oorzaak 
één gevolg heeft. Bij dit reductio- 
nisme ga je het grote vanuit het 
kleine verklaren. Je graaft daarbij 
steeds verder van molekuul tot 
atoom en van atoom naar nog 
kleinere deeltjes. Je zoekt steeds 
naar een oorzaak voor een ge- 
volg. De reductionistische weten- 
schap, massaproduktie en de 
rechte lijnen van 'oorzaak en ge- 
volg' zijn de hoofdpunten in die 
sectorale ontwikkeling." 
"Vanaf de jaren zestig is er een 
nieuwe wind gaan waaien onder 
invloed van de Canadese klima- 
toloog Lorenz. In plaats van mas- 
sa van de materie gaat zijn orga- 
nisatie een hoofdrol spelen, in 
plaats van massaproduktie komt 
maatwerk en het reductionisme 
maakt plaats voor het holisme 
waarbij wetenschappelijke ver- 
klaringen niet meer worden ge- 
zocht via het rechtlijnige 'oorzaak 
en gevolg' maar in de webachti- 
ge samenhang van de elemen- 
ten. Daarop is onder meer de 
chaostheorie gebaseerd." 
Het jaar voordat Oldeman in 
1977 zijn leerstoel op Hinkeloord 
ging bekleden, was hij buitenge- 
woon hoogleraar in de tropische 
bosecologie in Montpellier. Uit 
zijn Franse tijd nam hij een voor 
Nederland nieuw concept mee, 
namelijk de architectuur van bo- 
men en bossen. Dit concept, dat 
hij samen met de Fransman Hallé 
heeft ontwikkeld, beschouwt 
Oldeman als een onafhankelijke 
vertegenwoordiger van het nieu- 
we denken in de wetenschap 
"Van een boom kun je twee beel- 
den geven. Het ene is gericht op 
de biomassa ervan en het andere 
op de informatie in die boom. 
Stel, je hebt een grove den en 
een beuk en die hebben beide 
hetzelfde gewicht, ook in de on- 
derdelen zoals stamhout, blade- 
ren, takken en wortels. Toch zijn 
het heel verschillende bomen. Dit 
komt omdat de onderdelen an- 
ders zijn ingericht en de samen- 
hang ervan ook verschillend is. 
Een den heeft bijvoorbeeld dikke 
opgaande takken terwijl een 
beuk daarentegen over dunne 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1994 
horizontale takken beschikt. De 
'groendruk', dat is de informatie 
die de boom in zich heeft, be- 
paalt hoe de massa's worden 
verdeeld. De kennis over die set 
instructies, die wordt overgeërfd, 
is belangrijker om een boom of 
bos te kunnen begrijpen en ver- 
volgens te beheren dan louter 
gegevens over massa." 
"Massa is zeker niet het belang- 
rijkste aanknopingspunt voor 
bosbeheer. Wel is massa ge- 
schikt voor statistieken om bij- 
voorbeeld de bijgroei, dus uitein- 
delijk de hoeveelheid oogstbaar 
hout, te controleren. Maar wat 
doen we ermee als we een bos 
niet goed behandelen door op 
een verkeerde manier te dunnen, 
het te vergiftigen of te laten ver- 
drogen? Dan trekt zo'n bos zijn 
conclusie en gaat het bijvoor- 
beeld naar gelang de ingreep 
meer of minder gras, insecten of 
schimmels produceren. Heb je 
een goed beheersmodel, vol- 
gens de architectuur van een 
bos, dan zou je dat soort proble- 
men kunnen voorkomen." 
Silvi-star 
Oldeman heeft verschillende 
Franse en Engelse boeken over 
I Dit complex van knoppen 
"beslist" grotendeels wat deze den 
de volgende jaren verder gaat 
doen. 
dit onderwerp geschreven. De 
totstandkoming van het compu- 
terprogramma SILVI-STAR, waar- 
op dr. Henk Koop cum laude bij 
hem is gepromoveerd, ligt ook in 
die lijn. In tegenstelling tot de 
gangbare modellen waarbij bio- 
massa centraal staat, wordt bij 
SILVI-STAR uitgegaan van het 
bos als één geheel. Met het pro- 
gramma wordt de complexiteit 
daarvan in kaart gebracht. 
"De architectuuranalyse vereen- 
voudigt de ingewikkelde werke- 
lijkheid. Wij kijken eerst naar de 
natuur zelf terwijl de meeste an- 
dere modellen uitgaan van een 
eenvoudige hypothese geba- 
seerd op natuurwetten. Die pas- 
sen dus hun model van de natuur 
aan een abstractie aan en zo- 
doende ook de bossen aan een 
beheersplan. Wij kiezen voor de 
omgekeerde volgorde waarbij je 
een beheersplan aanpast aan 
een bos." 
"En wil je produktie hebben, leid 
dat dan uit het gehele bos af, z6 
dat hoofdprodukt en bijproduk- 
ten of -diensten als geheel pak- 
ket maximaal worden, mits het de 
gezondheid van het bos niet 
schaadt en mits het een minimum 
kost. Dit is een radicale omme- 
keer omdat niet wordt uitgegaan 
van wat je eruit haalt maar van 
wat je erin steekt." 
De hoogleraar vindt de tijd rijp 
om volgens deze nieuwe ziens- 
wijze te gaan werken. Dan is het 
mogelijk veel zuiniger met de 
massa's - in dit geval de bomen - 
om te gaan. "Je haalt dan meer 
uit een boom. Het tijdperk van de 
bulldozer ligt achter ons. We 
moeten nieuwe, verfijndere tech- 
nieken ontwikkelen ook voor bij- 
voorbeeld de oogst. Denk daarbij 
aan geprogrammeerde gereed- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIfT 1994 
H Nutteloos geworden boerenbos 
in Bentheim, sedert tientallen jaren 
als Urwaldreservat (de bevolking 
zegt: Totenwald). Nieuwe design 
dringend gewenst. 
schappen, ook wel smart tools 
genoemd. Een voorbeeld daar- 
van is een apparaatje op een mo- 
torzaag dat 'ziet' of een boom hol 
is en dat in zo'n geval de zaag 
uitschakelt. Het bestaat nog niet 
maar het kan reeds met de huidi- 
ge informatietechniek worden 
gebouwd." 
"Bovendien moeten we de bos- 
statistiek vervangen door bijvoor- 
beeld eenmaal in de vier jaar 
luchtfoto's van bossen te maken, 
die automatisch te scannen om is geen reden. Het zijn immers 
daarop vervolgens computermo- hulpmiddelen. Maar ze vergen 
H Voorbeeld van ontbossing: van dellen in de stijl van SILVI-STAR wel mensen die heel erg ver- 
(a)tot gebied (e), " ja los te laten. Voor angst dat com- trouwd zijn met het bos en ook kap (k) met uiteindelijk plantagebos 
(P). puters de mens gaan vervangen, voldoende wetenschappelijk zijn 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1994 17 
I Mini-oerwoud in Polen 
geschoold om de programma's 
aan te kunnen." 
Door het toenemend aantal we- 
tenschappelijke onderzoeken 
waarbij steeds meer hightech- 
middelen worden gebruik, zal de 
hoeveelheid informatie nog aan- 
zienlijk toenemen boven de 
reeds nu gigantische informatie- 
stromen, benadrukt Oldeman. 
Dat brengt het risico met zich 
mee dat mensen door de bomen 
het bos niet meer zien. "Tegen- 
woordig worden elk jaar evenveel 
wetenschappelijke stukken ge- 
drukt als in de hele periode van 
300 jaar moderne wetenschap. 
Zaken die je als bosbouwer moet 
weten, worden ondergeschikt. De 
explosie van nieuwe kennis is 
door feiten leren niet meer bij te 
houden. Studenten moeten zo- 
veel mogelijk context en zo min 
mogelijk, maar dan wel echt on- 
misbare, feiten leren." 
"Selectie van en toegang tot in- 
formatie zijn de kernfactoren die 
in de universitaire opleiding cen- 
traal zouden moeten staan. Het 
selecteren van kennis is een 
kwestie van theorie. Alleen als je 
goed theoretisch kunt denken, 
kun je zoeken en terugvinden en 
kun je vragen beantwoorden 
aangaande zaken die je moet 
ontwerpen. De studenten moeten 
slim en economisch leren om- 
gaan met enorme computer-ge- 
gevensbanken." 
"De Landbouwuniversiteit is nog 
steeds bezig zich aan die diep- 
gaande verandering aan te pas- 
sen. Dit komt onder andere hierin 
tot uiting dat we sinds 1976 maar 
liefst vier herprogrammeringen 
hebben gehad in het onderwijs 
en dat is met een grotere fre- 
quentie dan ooit tevoren. Mijn vi- 
sie hangt samen met het bos zelf. 
Het theoretisch denken moet 
zeer dicht bij het bos staan. Het 
moet een levende theorie zijn." 
"De nieuwe revolutie van de infor- 
matiewetenschappen is maar 
langzaam aan het doordringen. 
Het is de taak van de hooglera- 
ren dit te bevorderen. De studen- 
ten weten zelf wel wat nodig is in 
de toekomst. We moeten dus 
goed naar hen luisteren. Als ze 
niet leren omgaan met de stort- 
vloed aan informatie, dan zullen 
ze de hoveniers - hoewel dat ook 
een nobel beroep is - van het 
Nederlandse landschap worden 
en dus langzamerhand worden 
uitgesloten van de beslissingen 
over het Nederlandse bos." 
Permacultuur 
Het einde van het monopolie van 
het sectorale landgebruik is vol- 
gens Oldeman in zicht. Steeds 
meer zal het ecosysteem als een 
totaliteit worden bezien en be- 
handeld. "Al die sectoren van nu, 
zoals de monocultures, zijn ver- 
armde versies van ecosystemen. 
Ze zijn het gevolg van een sec- 
torale benadering. Een volgende 
generatie die nu studeert, gaat 
de kaarten in het landgebruik op- 
nieuw schudden. Er zullen meer 
bedrijven ontstaan die combina- 
ties van landgebruik hebben." 
"Op het ogenblik zie je een basis- 
beweging in Australië, de perma- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1994 
cultuur, waarbij het begrip duur- 
zaamheid voorop staat. Nu kun je 
de vraag stellen wat duurzaam- 
heid precies inhoudt. In de loop 
van deze eeuw zijn daar telkens 
nieuwe invullingen aan gegeven 
zoals duurzaamheid wat betrek 
geldelijke inkomsten, staande 
houtmassa, produktievermogen 
van de grond en de produktie zelf." 
"Bij de permacultuur gaat het 
daarentegen om een ecosy- 
steem dat duurzaam is en een 
grote diversiteit behoudt. Dat 
ecosysteem moet op een be- 
paald niveau van complexiteit 
blijven zodat het kan voortbe- 
staan. Het mooie van de perma- 
cultuur is dat de sectoren eruit 
zijn. Elementen als bos, tuin en 
vee zijn er niet meer als onafhan- 
kelijk in te herkennen. Een heel 
andere benadering dus dan 
agroforestry waarbij tot in de 
naam toe slechts twee sectoren 
zijn gecombineerd." 
"Van dat permacultuur-concept 
verwacht ik in de toekomst veel 
vruchtbare variaties. Dat zal niet 
via een revolutie gebeuren. 
Ondernemers die nu in de crisis 
van de landbouw terecht zijn ge- 
komen, kunnen keuzes gaan ma- 
ken om zo'n ecosysteem op te 
bouwen of af te leiden van het- 
geen wat al bestaat. Bij bos kan 
ik me voorstellen dat de voor- 
naamste inkomsten, vooral in lan- 
den als Nederland, wel uit hout 
blijven komen, mits de houtmarkt 
verbetert. Daarnaast zie ik moge- 
lijkheden in de verkoop van bij- 
voorbeeld bessen, paddestoelen 
en misschien geneeskrachtige 
kruiden en veredelde bodemor- 
ganismen uit het bos. Wat je met 
een gebied doet, is uiteraard af- 
hankelijk van de ecologische mo- 
gelijkheden, de kosten, het be- 
heersplan en de economie." 
Hoewel de overplaatsing niet ge- 
heel vlekkeloos is verlopen, is 
Maatschap 
[p@%l Daamen 
L".. Schoonderwoerd 
Miedema 
EBd De Klein 
%o* 
,c+' 
$*bQ 
$o$+ *t+\*= 
.<\tqoo9 
\+\QP~*" 
@ Bosinventarisaties 
@ Bosbeheersplanning en -controle 
a Onderzoek en adviezen 
@ Automatisering 
@ Informatieanalyse en -management 
Dijkhof 14 Tel.: 03449 - 3081 
4021 GE Maurik Fax: 03449 - 2456 
Oldeman blij dat hij sinds 1 juni 
1993 hoogleraar is bij de vak- 
groep Ecologische Landbouw. 
"Wil ik verder op de manier waar- 
op ik nu bezig ben, dan is het on- 
mogelijk om bij de sectoraal ge- 
richte vakgroep Bosbouw te 
blijven. Daar zijn voortdurend 
tegenstelling tussen enerzijds 
mensen die het oude willen 
handhaven en anderzijds dege- 
nen die meer toekomstgericht 
zijn. Tot die laatste reken ik me- 
zelf en veel jonge mensen. Van 
Schermbeek, die in 1898 de leer- 
stoel bekleedde, wees er in die 
tijd ook al op dat iedereen die 
vernieuwingen wenste binnen de 
bosbouw, het voor zijn kiezen 
kreeg. Nu, een eeuw later, is de 
situatie wel ondoorzichtiger, 
maar niet echt anders. Mensen 
houden in het algemeen niet van 
veranderingen." 
maaien. zaaen. 
knippen, %rifimen, 
snoeien, snijden, 
hakselen.frezen. 
blazen, sliinen 
Het gaat allemaal in een handomdraai met het 
praktische Bos & Tuingereedschap van Husqvarna, 
voor professional en doe-het-zelver. 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1994 


De bosbouw vergt een holistische benadering.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available