De Noordkromp (Arctica islandica) is een tweekleppig schelpdier waarvan individuen een leeftijd kunnen bereiken van ver boven de 100 jaar. Het is een kenmerkende soort voor de wat diepere en koudere delen van de Noordzee. Omdat de Noordkromp langzaam uit het zuidelijk deel van zijn verspreidingsgebied in de Noordzee lijkt te verdwijnen, speelt ze als OSPAR soort dan ook een prominente rol in de discussie en aanwijzing van beschermde gebieden. Een weerslag van NIOZ onderzoe

Witbaard, R.

Dutch

Name not available

De Noordkromp

Wageningen Yield 

De Levende Natuur - september 2009 | 263
De Noord ee
Het genus waartoe de Noordkromp
behoort is gebonden aan gematigde en
subboreale wateren en komt al voor sinds
het Krijt. Op tal van locaties in en buiten
Europa worden fossiele exemplaren gevon-
den (Zatsepin & Filatova, 1961). De maxi-
male schelphoogte is ongeveer 120 mm en
de schelp is grofweg rond van omtrek.
Aanvankelijk is de schelp van jonge dieren
overtrokken met een goudbruin gekleurd
organisch laagje, het periostracum. Als de
schelp ouder wordt, kleurt dat zwart en
kan het lokaal wegslijten (foto 1). Door dit
veranderend uiterlijk kan men een globaal
idee van de leeftijd van de schelpen krij-
gen. Beter inzicht is te verkrijgen door te
kijken naar de ‘interne’ groeilijnen in
dwarsdoorsnedes van de schelpen (Ropes,
1985). De groeilijnen die daarin zichtbaar
gemaakt kunnen worden, ontstaan door de
seizoensverschillen in watertemperatuur
en bovenal beschikbaarheid van voedsel,
met name algen en organisch materiaal
dat in het water zweeft. Aanvankelijk
groeien Noordkrompen snel, maar na
ongeveer tien jaar vertraagt de groei. In de
oudste en grootste dieren neemt de schelp-
omvang jaarlijks met maar een fractie van
een millimeter toe. Bij jonge dieren kan
De Noordkromp Rob Witbaard
De Noordkromp (Arctica islandica) is een tweekleppig schelpdier waar-
van individuen een leeftijd kunnen bereiken van ver boven de 100 jaar.
Het is een kenmerkende soort voor de wat diepere en koudere delen van
de Noordzee. Er zijn aanwijzingen dat ‘onze’ Noordkromp genetisch verschilt
van die in de noordelijke Noordzee, en langs de Zweedse kust (Holmes et al.,
2003), iets wat het belang van het behoud van deelpopulaties binnen de
Noordzee extra groot maakt. Door de combinatie van zijn hoge maximale leef-
tijd en kwetsbaarheid voor bodemvisserij is deze soort binnen OSPAR aange-
merkt als soort die speciale aandacht behoeft. Omdat de Noorkromp lang-
zaam uit het zuidelijk deel van zijn verspreidingsgebied in de Noordzee lijkt te
verdwijnen, speelt ze als OSPAR soort dan ook een prominente rol in de
discussie en aanwijzing van beschermde gebieden.
Foto 1. Een ongeveer
80 jaar oude Noordkromp
met gedeeltelijk weg-
gesleten periostracum met
een hoogte (top tot schelprand)
van 94 mm. De schelp is verzameld
in de Noordzee aan de noordrand van de
Silverpit op de westgrens van het Nederlands
Continentaal Plat.
dat tot wel 1,5 cm zijn. De vertraging van
de groei heeft waarschijnlijk te maken met
het geslachtsrijp worden, vanaf een leeftijd
van 6-10 jaar.
Noordkrompen komen zowel aan de oost-
als westzijde van de Atlantische Oceaan
voor. Meest algemeen worden Noordkrom-
pen in slibrijke en fijnzandige bodems
gevonden, doorgaans op dieptes van 20
tot meer dan 100 meter. In de Noordzee
liggen dergelijke bodems vooral ten noor-
den van de 30 meter diepte lijn, grofweg
op 53°30’NB. Ten noorden van die grens
worden ze verspreid maar vrijwel overal
aangetroffen (Witbaard, 1997) (fig. 1).
Dichtheden kunnen wel erg variëren. In het
noorden van de Noordzee op een diepte
van 140 meter komen lokaal dichtheden
van 300 exemplaren per m2 voor. In het
Nederlands deel van het continentaal plat
zijn de dichtheden op de meeste plaatsen
lager dan 0,1 per 1 m2 (Witbaard & Berg-
man, 2003). Slechts op enkele plaatsen
van het Nederlandse deel van het Conti-
nentaal Plat (NCP) loopt de dichtheid op
tot 1 per m2.
Het temperatuurbereik waarin Noordkrom-
pen worden gevonden loopt grofweg van 0
tot 16 °C. Vergelijking van deze tempera-
tuurtoleranties met het bekende seizoens-
verloop van de bodemwatertemperatuur
suggereert dat de zuidgrens van de ver-
spreiding binnen de Noordzee wel eens
aan de watertemperatuur gekoppeld zou
kunnen zijn, hoewel experimenten sugge-
reren dat relatief jonge dieren veel hogere
temperaturen aankunnen.
Tolerant maar toch problemen
Het feit dat de Noordkromp tot op de dag
van vandaag nog in uiteenlopende habitats
voorkomt geeft aan dat het een oersterke
soort is. Ook uit het feit dat individuen zo
oud worden kan geconcludeerd worden
dat ze erg tolerant t.o.v. hun omgeving
zijn. Toch hebben de Noordkrompen in het
zuidelijk deel van de Noordzee zwaar te lij-
den van bodemberoering, vooral als gevolg
van boomkorvisserij (Witbaard & Klein,
1994). Omdat Noordkrompen korte sipho-
nen hebben, zitten ze meestal ondiep inge-
graven. Daarmee zit de schelpzijde met de
siphonen net boven of onder het sediment-
oppervlak. Dat maakt ze erg kwetsbaar
voor passerende bodemtrawls. De zoge-
naamde wekkerkettingen die voor de net-
opening gespannen zijn, met als doel de
ingegraven platvissen te laten opschrikken,
beschadigen een groot deel van de inge-
Vangst van Noordkrompen met een commercieel boomkorvistuig aan boord van
onderzoeksvaartuig de Tridens. Het grootste deel van de schelpen is beschadigd.
264 | De Levende Natuur - jaargang 110 - nummer 6
Fig. 1. Vindplaatsen van volwassen
levende Noordkrompen in de Noordzee
op grond van inventarisaties gemaakt
met een quantitatieve dreg (Bergman &
Santbrink, 1994) in de periode 2007-
2008. De grootte van de symbolen
geven aangetroffen dichtheden weer.
De geel-bruine achtergrond kleur geeft
geïnterpoleerde dichtheden weer.
Op ieder station werd een totaal bodem-
oppervlak van 20 m2 bemonsterd.
Voor de blanke delen in de kaart zijn
geen of onvoldoende data beschikbaar.
55030|0||N
5500|0||N
54030|0||N
5400|0||N
53030|0||N
5300|0||N
52030|0||N
5200|0||N
51030|0||N
300|0||E 400|0||E 500|0||E 600|0||E 700|0||E
Dichtheid N/m2
0.00
0.01 – 0.25
0.26 – 0.50
0.51 – 0.75
0.76 – 1.00
1.01 – 1.25
0
0 – 0.005
0.005 – 0.015
0.015 – 0.05
0.05 – 0.01
0.1 – 0.15
0.15 – 0.45
0.45 – 0.75
0.75 – 1.125
1.125 – 1.25
De Noord ee
De Levende Natuur - september 2009 | 265
graven Noordkrompen. Uit onderzoek
(Witbaard & Klein, 1994) bleek dat van de
opgeviste dieren tot 90 % dodelijk bescha-
digd was. Weliswaar wordt maar een klein
deel van de aanwezige dieren daadwerke-
lijk opgevist (5%), maar omdat deze vorm
van intensieve bodemvisserij al decennia
lang zijn tol eist, zijn er lokaal (NCP) nog
slechts restjes van de oorspronkelijke
populatie over. Bij de dieren die visserij-
schade overleven zijn vaak littekens in de
schelp zichtbaar(foto 2). Door de jaarlijnen
te gebruiken is het mogelijk te bepalen
wanneer en hoe vaak een schelp bescha-
digd is geraakt. Uit een grote steekproef
bleek dat de frequentie van het optreden
van dit soort littekens sterk gerelateerd
was met de ontwikkelingen in het motor-
vermogen van de Nederlandse boomkor-
visserijvloot (Witbaard & Klein, 1994).
Wanneer men de huidige verdeling en
dichtheden van Noordkrompen en visserij-
intensiteit bekijkt, blijkt dat de twee elkaar
gedeeltelijk uitsluiten. De verhoogde
sterfte door visserij gedurende de afgelo-
pen decennia wordt daarom als de voor-
naamste reden gezien dat de dichtheden
van Noordkrompen in de diepe en slibrijke
delen van het NCP zijn afgenomen.
Aanvankelijk werd gedacht dat met het, in
de nabije toekomst instellen van
beschermde gebieden op de Noordzee, het
Friese Front en de Centrale Oestergronden,
de Noordkromp bescherming zou kunnen
genieten. In beide gebieden werden 15 jaar
geleden nog redelijke aantallen Noord-
krompen gevonden, maar inventarisaties
tussen 2006 en 2008 suggereren dat deze
soort nu vrijwel uit deze gebieden verdwe-
nen is. Afgezien van het feit of de voorge-
stelde gebiedsbescherming effectief voor
het bodemleven zou kunnen zijn, is de
Noordkromp al grotendeels uit die gebie-
den verdwenen. Alleen in een relatief wei-
nig bevist gebied net ten zuiden van de
Doggerbank worden nog dichtheden van
1 per m2 gevonden. Potentieel zou dit
binnen het Nederlandse deel van het NCP
het beste gebied zijn om deze specifieke
soort te beschermen.
Het verdwijnen van ‘Nederlandse’ Noord-
krompen zou het verlies betekenen van
een heel bijzondere soort. We moeten dus
zuinig zijn op wat we hebben.
Literatuur
Holmes, S.P., R. Witbaard & J. van der Meer,
2003. Phenotypic and genotypic population
differentiation in the bivalve mollusc Arctica
islandica (L.): results from RAPD analysis.
Marine Ecology Progress Series 254: 163-176.
Ropes, J.W., 1985. Modern methods used to age
oceanic bivalves. The Nautilus 99 (2-3): 53-57.
Witbaard, R., 1997. Tree of the Sea. The use of
the internal growth lines in the shell of Arctica
islandica (Bivalvia, Mollusca) for the retrospec-
tive assessment of marine environmental
change. Marine Ecology. Groningen, University
of Groningen: 149.
Witbaard, R. & M. Bergman, 2003. The distri-
bution of Arctica islandica in the North Sea.
What possible factors are involved? Journal of
Sea Research 50: 11-25.
Witbaard, R. & R. Klein, 1994. Long-term
trends on the effects of the southern North
Sea beamtrawl fishery on the bivalve mollusc
Arctica islandica L. (Mollusca, bivalvia).
ICES J. mar. Sci. 51: 99-105.
Zatsepin, V.I. & Z.A. Filatova, 1961. The bivalve
Cyprina islandica (L.), its geographic distribu-
tion and role in the communities of the bent-
hic fauna. Transactions of the institute of ocea-
nology XLVI: 1-25.
R. Witbaard
NIOZ Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek
Postbus 59, 1790 AB Den Burg
e-mail: Rob.witbaard@nioz.nl
Een 7 cm grote schelp die op 2,6 cm vanaf de rand een oude
beschadiging heeft. Vanaf de beschadiging tot aan de top loopt
een scheur. Toch is de schelp in staat geweest de beschadigde
rand te repareren en daarna nog jaren door te leven.
Binnenzijde van een 7 cm grote Noordkromp. Aan de posteriore schelprand
is aan de buitenzijde een fragment afgebroken. Daaronder door heeft de
schelp opnieuw materiaal afgezet. Aan de binnenzijde is dit zichtbaar als een
iets grijze verdikking van waar uit een scheur in de richting van de top loopt.
Een 8 cm grote schelp waarvan de slottand van de
linkerklep is afgebroken en is vastgegroeid tussen de
cardinale tanden van de rechterschelpklep. Dit is een
vrij algemeen voorkomende beschadiging die ontstaat
als de twee schelpdelen ten opzichte van elkaar torde-
ren doordat er zijwaartse druk op wordt uitgeoefend.


De Noordkromp

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield

NARCIS